________________
૧૧૩
ઉપસંહાર જુલ્મ સહન કર્યા હશે એની કલ્પના જ હૈયાને રડાવી મૂકે છે, ત્યારે ઉપર ફરતા ઇલેકિટ્રક પંખા નીચે સોફા સેટમાં પડેલા આપણે સાધુઓ “આમ ન કરે, ને તેમ ન કરે ની ફિલસુફીભરી સમાલોચના કરીએ છીએ ત્યારે એમ જ કહેવું પડે છે કે મિથ્યાભિમાની કઠોર હૈયું જ એવું ડહાપણ ડોળવાની હિંમત કરી શકે. • ૧. ટીપ્પણ: આ નિબંધ છપાતો હતો ત્યારે “જૈન આગમ સાહિત્યમાં ભારતીય સમાજ” નામનો નિબંધ લખી પી. એચ. ડી. થયેલા શ્રી જગદીશચંદ્ર જૈનનો ૬૦૦ પાનાનો એ ગ્રંથસ્થ થયેલો નિબંધ શ્રી કસ્તુરમલ બાંઠિયાજી સાહેબે મારા આ નિબંધમાં કંઈક ઉપયોગી થઈ શકશે એ હેતુથી વાંચવા મોકલી આપ્યો. એમાં એ સમયમાં લખાયેલા છંદસૂત્રાદિ ગ્રંથ, એની ટીકાઓ, ભાષ્ય તથા ચૂર્ણિઓના ગહન અધ્યયન પછી શ્રી જેને એ સમયના જૈનમુનિઓની હાડમારીઓ તથા વેઠવા પડેલા ત્રાસ અંગે આધાર આપી અનેક પાનાં રોક્યાં છે, જે વાંચીને આજ પણ રૂંવાડાં ઊભાં થઈ જાય છે. એઓશ્રી લખે છે કે,
વિહારમાં ઘોર અટવીઓ આવતી. રસ્તો જડે નહીં. માણસ કઈ મળે નહીં. જેથી વાઘ વરૂ ઘણીવાર એમને ફાડી ખાતા. હાથીઓ પણ ક્યારેક રસ્તો રેકી ઊભા રહેતા. આથી કેદવાર સાર્થવાહોની સાથે વિહાર કરવાની સંધ ગોઠવણું કરી દેતે પણ ત્યારે સાર્થવાહની ઈચ્છા પ્રમાણે જ ચાલવું પડતું. અનાજની તંગીમાં કંદમૂળ વહેરાવે તે મુનિઓ લેતા નહીં. જેથી એમને દોરડે બાંધી ઝાડે લટકાવતા. આથી લાચાર બની એ બધું ખાવું પડતું. જન્મ, રાજ્યાભિષેક કે એવા ઉત્સવ પ્રસંગે બ્રાહ્મણોની જેમ શ્રમણોને પણ આશીર્વાદ દેવા રાજદરબારમાં જવું પડતું. ન જાય તો રાજા શુદ્ધ બની એમને ફટકારતો, જેલમાં નાખતો તો ક્યારેક દેશનિકાલનો હુકમ પણ ફરમાવતો. એ જમાનામાં નાના નાના રાજ હેઈધણીવાર એમને જાસુસ માની વાત કઢાવવા ભારે કનડવામાં આવતા. ક્યારેક પીટીને બંદીખાને
