________________
ઉપસંહાર
૧૧૭
કેઈએ ઊંચી આંખે જોયું હોય એવો ભાગ્યે જ કેઈ દાખલે શોધી શકાશે. જ્યારે એ યુગ માની લઈએ કે જ્ઞાન–ચરિત્ર્યની દૃષ્ટિએ કેટલાક ઉચ્ચ શિખરે પહોંચ્યા હશે. બાકી અન્ય રીતે તે એ કાળ ભયંકર હતો. ક્રૂર હતે. અનાર્યતા અને જંગલીપણાનો બહુ અંશે અસભ્ય યુગ હતે. વિરોધો-અગવડોને કઈ પાર નહોતો.
આમ છતાં એ યુગમાં અપાર કષ્ટ, ભયંકર ત્રાસ સહન કરીને પણ જેમણે અનાર્યોને આર્ય—સભ્ય બનાવ્યા, દેશમાંથી માંસાહારનો બહુ અંશે ઉચ્છેદ કર્યો. યજ્ઞહિંસાને નિમૂલ કરી તથા બૌદ્ધો પર પણુ પ્રભાવ પાડ્યો એ કાળના મહાપુરુષોએ જે રીતે કામ લઈ આપણને આજે ગૌરવં શિખરે પહોંચાડ્યા છે એમાં જ એમની પરમ મહત્તા છે. બાકી ત્યારે એમણે આમ કેમ કર્યું ને આમ કેમ ન કર્યું એવો પ્રશ્ન ઉઠાવવો એ એ યુગને ન પિછાણનારીજડતાની–હેવાનિયતતાની નિશાની છે, યા તે સભ્ય ભાષામાં એમની ક્રુરતાભરી ઠેકડી છે એમ હું માનું છું. જલતે રહેલે દીવડે :
આમ છતાં એક પછી એક ઊતરી રહેલી આવી આપત્તિઓમાં ઘોર અંધકાર વચ્ચે પણ જેમણે દિલનો દીવડે જલતો રાખી પ્રકાશ પાથર્યો છે અને ભયંકર વમળ વચ્ચે પણ નાવને સહિસલામત કાંઠે લાવી બધાને હેમખેમ પાર ઊતાર્યા છે એમને પ્રતાપે જ ઉજળાં મોઢે અને ઉન્નત શિરે સમૃદ્ધિના શિખરે બેસી આપણે આજે મહાલી રહ્યા છીએ. એથી ખરેખર એ પુરુષોએ ભગવાન મહાવીરના અમર વારસાને જીવંત રાખવા અને વિશુદ્ધ બનાવવા કેટકેટલી ધીરજ, ખંત અને સમતા રાખી હશે તેમ જ એ માટે પરાક્રમપૂર્વક કેટકેટલા આત્મબલિદાને આપી કામ લીધું હશે એનો વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે આપણી મતિ સ્થંભી જાય છે અને એમના વિષે ઊઠેલા તર્કવિર્તકભર્યા બધા જ પ્રશ્નો બેસી જાય છે, કારણ કે એથી એમણે
