Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ
અને
માંસાહાર-પરિહાર
લેખક : શાહ રતિલાલ મફાભાઈ
પ્રાપ્તિસ્થાન : શાહ ભરતકુમાર રતિલાલ
ઠે. રાજેન્દ્ર ગ્રહ ભંડાર માંડેલ (જિ. અમદાવાદ)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ
અને
માંસાહાર-પરિહાર
લેખક : શાહુ રિતલાલ મફાભાઈ
પ્રાપ્તિસ્થાન : શાહ ભરતકુમાર રતિલાલ ઠે. રાજેન્દ્ર ગૃહ ભંડાર માંડલ ( જિ. અમદાવાદ )
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદી અનુવાદ માટે સહાયની જરૂર
જેમનામાં શાસનના ગૌરવની ભાવના છે, ભગવાન મહાવીર અને તેમની ભિક્ષુપરંપરા પર થયેલા માંસાહારના આરેપ અંગે દિલમાં દર્દ છે એવા ડા-ઘણા ભાઈઓનો પણ જે સહકાર મળી રહેશે તે આનું હિંદી પ્રકાશન કરવાની તેમ જ જાણીતા જૈન-જૈનેતર પંડિતેના હાથમાં એની એક એક કેપી મૂકવાની તરત જ ગોઠવણ થઈ શકશે. એ માટે સહકારની આશા રાખવામાં આવે છે.
પ્રકાશનવર્ષ : ઈ. સ. ૧૯૬૭ વિ. સંવત ૨૦૨૩
કિંમત : અઢી રૂપિયા
મુદ્રકઃ
પ્રકાશક: શાહ રતિલાલ મફાભાઈ વાયા વિરમગામ માંડલ (જિ. અમદાવાદ)
કાન્તિલાલ એમ. દેસાઈ
ચંદ્રિકા પ્રિન્ટરી, મિરજાપુર રોડ, અમદાવાદ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્પણ આદરણીય સુજ્ઞ શ્રી કસ્તુરમલ બાંઠિયાજી મહોદયને - પાકી ઉમર થવા છતાં જેમની જ્ઞાનોપાસના સતત ચાલતી રહી છે, તેમ જ સમાજના વિવિધ પ્રશ્નો પર જેમની કલમ વણથંભી દવે જાય છે, એવા વયોવૃદ્ધ, વિદ્યારત, અનુભવી અને સૌજન્યમૂતિ શ્રી કસ્તુરમલ બાંઠિયાજીની શાસનસેવાની ધગશ અને જ્ઞાને પાસનાની ભાવનાને અંજલિરૂપે આ વિનમ્ર કૃતિ એમના કરકમળમાં સમર્પિત કરી કૃતકૃત્ય થાઉં છું.
શાહ રતિલાલ મફાભાઈ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
૨૫
s
ઇ.
છે. •
અનુક્રમણિકા પ્રકરણ
બે બેલ
પૂતિ ૧ વિષયારંભ ૨ શંકાસ્પદ પાઠ ૩ આચાર્યોની ટીકાઓ જ ભયંકર દુષ્કાળ ૫ પ્રથમ ભિક્ષુસંગિતિ ૬ સજેલે ચમત્કાર ૭ માંસાહારનું પ્રમાણુ (8) ૮ વિધાનપાઠ કે ઉદ્ધારપાઠી ૯ દોષ એ પણ એક સગુણ છે ૧૦ પ્રાપ્ત કરેલે રાષ્ટ્રવ્યાપી મહાવિજય ૧૧ શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીને આધાર ૧૨ શાસ્ત્રો વિષે બાંધેલી કલ્પના ૧૩ વહેમી માન્યતાઓ અને ધર્મઘેલછાઓ ૧૪ નિબંધને ટૂંક સાર ૧૫ સમસ્યા જટિલ બનવાનાં કારણો ૧૬ પંડિતોને નમ્ર વિનંતી ૧૭ ઉપસંહાર ૧૮ પરિશિષ્ટ ૧૯ અંતિમ નિવેદન
૮૧ -
૮૭:
/
૧૧૦
૧૨૪
૧૬૧
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે બોલ
સને ૧૯૫૮માં પ્રગટ થયેલું મારું “ભગવાન મહાવીર અને માંસાહાર” નામે પુસ્તક વાંચ્યા પછી જૈન સમાજના જાણુતા ધર્મ વિચારક, વિદ્યાવ્યાસંગી અને સમાજહિતચિંતક શ્રી કસ્તુરમલ બાંઠિચાઇનો પત્ર મળ્યો કે “મૈને મુનિ મહારાજ શ્રી ચાવિનચની વા सूचित कर दिया था कि प्रचार की दृष्टि से आपकी ‘भगवान महावीर अने मांसाहार' पुस्तक का हिन्दी अनुवाद में शीघ्र ही प्रस्तुत करुंगा। बादमें मैं ने अनुवाद का काम हाथ में लिया। अनुवाद करने पर मुझे अनुभव हुआ कि हिन्दी ग्रंथ जिन लोगों में प्रचारित होगा, उनमें यह अनुवाद मात्र पर्याप्त नहीं होगा। क्योंकि भगवान बुद्ध ' पुस्तक में मांसाहार का जैनो में प्रचार आचारांग और दशवैकालिक सूत्र के पाठों से सिद्ध किया गया है, जिनकी टीकाओ में असी अर्थ का समर्थन होता है, तो महावीर निरामिषाहारी रहे हो, परंतु अनके साधुओ में मांसाहार आपदविपद में प्रवलित था, यह काई कहे और असके समर्थन में भगवतीसूत्र के आधार पर वैसा ही अर्थ करने का आग्रह करे तो उनका कैसे कहा जा सकता है ? । अतः टीकाकारों के अर्थ विशेष का स्पष्टोकरण यदि आपने किया हो तो सूचित करें, अन्यथा वह प्रयास करें"।
આ પત્ર વાંચીને મારા જેવા આ વિષયના અજાણુ માણસમાં મૂકેલા વિશ્વાસથી મને પાનો ચડ્યો, ઉત્સાહ પ્રગટયો અને એથી જ એમણે મૂકેલા પ્રશ્નોનું મારી અલ્પ બુદ્ધિ મુજબ સમાધાન શોધવાનો મેં કંઈક પ્રયત્ન કર્યો છે.
આ બાબતનું અધ્યયન કરવાનું અને કંઈક લખવાનું મારા અંતરમાં સંવેદન થયું તેની પૂર્વભૂમિકા એ છે કે ૩૦ વર્ષ પહેલાં ભગવાન મહાવીર ઉપર થયેલા માંસાહારના આક્ષેપથી હું ચોંકી ઊડ્યો હતો, પણ ત્યારે મારે એવો અભ્યાસ નહતો, લખવાને પણ
રે મારા એવારના આક્ષેપો " પહેલાં
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાં સુધી ખાસ મહાવરે નહોતે, છતાં એ પ્રશ્ન હૈયાને કર્યા કરતે હતો. તેથી ૧૦ વર્ષ પહેલાં ધર્માનંદ કૌશાંબીકૃત “ભગવાન બુદ્ધ” પુસ્તક પ્રગટ થતાં એ પ્રશ્ન ફરી ચકડોળે ચડ્યો. આ બધા સમય દરમ્યાન આ અંગે મેં જે કંઈ અભ્યાસ અને ચિંતન કર્યા હતાં તેને આધારે તટસ્થપણે વિચાર કરતાં મને જણાયું કે આમાં ક્યાંક મેટી ભૂલ થઈ રહી છે. જોકે કેટલીક જગ્યાએથી એનો પ્રતિકાર થયો હતો પણ મારા ચિત્તને એથી સંતોષ નહોતે. તેથી એક દિવસ મનેવ્યથા વ્યક્ત કરતાં, ન્યાયવિશારદ, ન્યાયતીર્થ પૂ. મુનિશ્રી ન્યાયવિજયજી મહારાજે જ મને એનો પ્રતિકાર કરવા ઉત્સાહિત કર્યો. ન મને માગધી ભાષાનું જ્ઞાન, ન સંસ્કૃતનું ખાસ જ્ઞાન કે ન શાસ્ત્રોને અભ્યાસ. પણ એમણે મને મેં માંગ્યા તે પાઠ, અનુવાદો વગેરેની મદદ આપી. એને આધારે તે વખતે હું “ભગવાન મહાવીર અને માંસાહાર” નામે પુસ્તક પૂ. વિનોબાજીની પ્રસ્તાવના સાથે પ્રસિદ્ધ કરી શક્યો હતો, જે ત્યારે સારો આવકાર પામ્યું હતું. - આ પુસ્તક અંગે આચારાંગને કંઈક અભ્યાસ થયો હતો. તેથી મારી સામે એક ચિત્ર આકાર લઈ રહ્યું હતું. પણ ત્યારે હું જૈનધર્મમાં માંસાહારનું વિધાન કેવી રીતે હોઈ શકે ? એ પ્રશ્નને વ્યાપક રીતે સ્પશી શક્યો ન હતો. વળી એ મારા ગજા ઉપરવટની વાત પણ હતી. છતાં જ્યારે આ બીજો પ્રશ્ન પણ હાથ પર લેવા બાંઠિયાજીએ ઉપર. આપેલ પત્ર દ્વારા મને ઉત્સાહિત કર્યો એથી આ લઘુ નિબંધ હું તૈયાર કરી શક્યો છું. સાથે ૨૦૦૦ વર્ષથી ગૂંચવાતી રહેલી આ કઠિન સમસ્યા હલ થઈ શકે તે કેવું સારું એવી દિલમાં પડેલી એક અદમ્ય ઈચ્છાએ પણ મને બળ પૂરું પાડ્યું છે.
જોકે આ પ્રશ્નના અનેક વાર જોરદાર જવાબો અપાયા છે. પણ એમ છતાં એમાં કંઈક ખૂટતું હતું, જેથી પંડિતોને આ વાત ગળે ઊતરે તેવી અસરકારકતા એમાંથી ઉદ્દભવતી નહોતી. કારણ કે માંસાહારનો અર્થ આપતા પાઠે, એ જ અર્થ આપતી ટીકાઓ વગેરેનું કારણ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શું, એની પાછળને ભેદ છે, કોને માટે ને કયા સંજોગોમાં એ બધું લખાયું હતું –એ બધાં કારણોનો ઇતિહાસ અંધારામાં હોઈ તેમ જ આજ સુધી એનું પર્યાપ્ત સંશોધન થયું ન હોઈ એક પ્રકારની મૂંઝવણ અને સાશંકતા પેદા થાય એવી કંઈક અપૂર્ણતા એમાં રહી જતી હતી એમ મને લાગ્યા કરતું હતું.
આ કારણે મારી જાણમાં આવ્યા તે બધા તેમ જ એવા શંકાસ્પદ પાઠોના અર્થે પણ મેં ખૂબ કાળજીપૂર્વક વિચાર્યા છે; અને તે પછી, કેવળ તટસ્થ દૃષ્ટિએ, પૂર્વગ્રહથી મુક્ત બની, આ અંગે મને જે રહસ્ય સમજાયું છે એ જ મેં, અત્રે રજૂ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે.
પૂ. ગુરુદેવ ન્યા. ન્યા. શ્રી ન્યાયવિજ્યજી મહારાજના મારા પર સ્નેહ, કૃપા અને માર્ગદર્શન સાથે જે આશીર્વાદ ઊતરતા રહે છે એને પ્રતાપે જ હું કંઈક છું એમ કહું તે ખેટું નથી. વૃદ્ધાવસ્થા અને નાદુરસ્ત તબિયત છતાં તેઓશ્રી મને જે રીતે ઉત્સાહિત બનાવતા રહે છે તે માટે હું કયા શબ્દોમાં એમનો ઉપકાર માની શકું ? નિત્યનો એમને સત્સમાગમ એ જ મારું પરમ ધન છે, મારું પરમ સદ્ભાગ્ય છે.
આ નિબંધ છ વર્ષ પૂર્વે લખાયેલ હોવા છતાં આર્થિક ઉપરાંત અન્ય કેટલાંક કારણેને અંગે સાનુકૂળ તકની હું રાહ જોઈ રહ્યો હતો. મારા આ પ્રયત્ન સંબંધી સહેજ માહિતી મળતાં દૂર બેઠેલા મારાથી અજાણ મુનિશ્રી વલ્લભદત્તવિજયજીએ પત્રો પર પત્રો લખી મને આ માટે વિશેષ ઉત્સાહિત કર્યો, હિંમત આપી તેમ જ આર્થિક મદદનો આરંભ કરી કાર્યપ્રવૃત્ત થવા પ્રેર્યો.
આ સ્થાને એક વાતનો નિર્દેશ કરવો ઉચિત લાગે છે? આ પ્રશ્ન મારા મનમાં રાત-દિવસ ઘેળાયા કરતો હતો અને એ માટે હું જરૂરી અધ્યયન અને ચિંતન કરતો રહેતો હતો, ત્યારે કેટલીક વાર અમુક પ્રશ્નનો ખુલાસો અમુક પ્રકારનો હોવો જોઈએ, અથવા હેઈ શકે, એવો આભાસ મેં મારા ચિત્તમાં કેટલીક વાર અનુભવ્યો છે. આમ છતાં મેં તે કાળની પરિસ્થિતિનો તેમ જ શાસ્ત્રીય આધારેના
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશમાં જ આવા ઉકેલેને સાધાર બનાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે અને દરેક બાબતના વિચાર અને નિર્ણયમાં કાળજીપૂર્વક પગલું ભર્યું છે.
જેમણે મને નિબંધ લખવામાં પ્રોત્સાહિત કર્યો એ બાંઠિયાજી સાહેબ તથા મુનિ શ્રી વલ્લભદત્તવિજયજીને હું ખૂબ ઋણી છું. સાથે શ્રી રવજી દેવપાળ સંપાદિત આચારાંગનો આધાર લેવા માટે એના પ્રકાશકોને હું આભાર માનું છું. આ નિબંધમાં આપેલા સૂત્રોના ક્રમાંક તથા એવા પાઠેના અનુવાદ એ આચારાંગ પ્રમાણે જ લેવામાં આવ્યા છે. તથા “નિશીથ એક અધ્યયન'નો આધાર મેળવવા માટે શ્રી દલસુખભાઈ માલવણિયાને પણ હું આભારી છું.
આ સંશોધન અંગે ઊંડા ઊતરતાં મેં મારા સાનંદાશ્ચર્ય વચ્ચે જોયું કે આની પાછળ તે જૈનધર્મનો અત્યંત તેજસ્વી અને ગૌરવભર્યો ઈતિહાસ છુપાયેલો છે, છતાં આવો ઈતિહાસ આજ સુધી કેમ અંધારામાં રહ્યો હશે એનું જ મને આશ્ચર્ય થાય છે. એથી આશા રાખું છું કે માંસાહારના પ્રશ્નને ગૌણ ગણું જૈનધર્મના આવા ગૌરવપ્રદ ઈતિહાસને બહાર લાવવાના આ કાર્યને સહુને સહકાર મળી રહેશે.
આ નિબંધનો હેતુ ચર્ચા–પ્રતિચર્ચા જગાડવાને નથી, પણ મૂળ રહસ્ય શું હતું એ જાણું સ્થિર કરવામાં ઉપયોગી થઈ શકાય એ જ છે. બાકી, એ ખામી વિનાનો છે એ મારે દાવો નથી; મેં તો ફક્ત દિશાસૂચન જ કર્યું છે. જેને નિબંધવાચનમાં રસ ન આવે તેઓ પ્રકરણ ૬-૭–૧૦–૧૬-૧૭–૧૮ અને ૧૯ વાંચશે તે પણ તેઓ મારું મૂળભૂત દષ્ટિબિંદુ સમજી શકશે.
આ કાર્યમાં જે મહાનુભાવોએ મને આર્થિક કે સાહિત્યિક સહાય આપી છે એમનો અહેસાન હું ભૂલી ન શકે. અને છેલ્લે પ્રકાશન વ્યવસ્થા અંગે મારી ચિંતાને પિતાની માની બધી જ જવાબદારી વિશુદ્ધ સ્નેહભાવે વહન કરનાર શ્રી રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈનો ગાઢ સ્નેહને કારણે આભાર માનતાં સંકોચ અનુભવું છું.
આ અંગે ચંદ્રિકા પ્રિન્ટરીને પણ હું આભાર માનું છું. માંડલ તા. ૧-૩-૬૭
શાહ રતિલાલ મફાભાઈ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્તિ (પાના ૭૫ના અનુસંધાનમાં) છે. એફ. મુર લખે છે કે – ઈસ્વીસનના આરંભકાળ પહેલાં ઈરાક, શ્યામ તથા ફિલિસ્તાનમાં જૈન શ્રમણો સેંકડોની સંખ્યામાં પથરાયેલા હતા.
રેવન્ડ જે. સ્ટીવન્સન (અધ્યક્ષ રોયલ એશિયાટિક સોસાયટી) લખે છે કે –ગ્રીક લોકેએ પશ્ચિમ ભારતના જે જિમ્નોસોફીસ્ટ વિષે કહ્યું છે તે જૈન લેકે જ હતા.
જર્મન ઇતિહાસલેખક વાનકેમર લખે છે કે – મિસરમાં જે સમાનિયા” સંપ્રદાય છે તે જૈન શ્રમણોને જ અપભ્રંશ છે.
વિશ્વભરનાથ પાંડે જણાવે છે કે – ઈસુના જન્મ પહેલાં જૈન ધર્મ મધ્યપૂર્વમાં ખૂબ ફેલાયેલ હતો, જેણે યહુદી તથા પાછળથી ઈસાઈ અને મુસ્લિમ ધર્મ પર પ્રભાવ પડ્યો હતો.
પારક નામને એક રાજપૂત યુવાન ગયું હતું. તેની સાથે એક જૈનાચાર્ય પણુ ગયા હતા. એમણે ત્યાં જૈનધર્મને સારે પ્રચાર કરી છેવટે એથેન્સ (ગ્રીસ)માં સમાધિમરણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. (Indian Historical Quarterly Part II page 293 )
આમ તે કાળના મુનિએ પ્રચારની (મિશનની) એક નવી ભાવનાથી હિંદ અને હિંદ બહાર દૂર દૂર સુધી વિહરવા લાગ્યા હતા.
(પાના ૯૨ના અનુસંધાનમાં) સ્ત્રી–બાળકના રક્ષણની આપણું પર જવાબદારી હોવા છતાં એમના પર ગુંડાઓનું-આક્રમણખેરેનું આક્રમણું થાય ત્યારે પણ અહિંસાની દૃષ્ટિએ પિતાનું બલિદાન આપવાની વાત કરી મહાત્મા ગાંધીજીએ જગતના ઈતિહાસમાં પ્રથમ વાર જ માનવહિંસાને છેદ ઉડાડી દીધા છે. આવા એ ચુસ્ત ભાનવ-અહિંસાવાદી હતા. છતાં
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
એક ગામ પર ધાડપાડુઓનું આક્રમણ થતાં ડરના માર્યાં સ્ત્રી બાળકોન મૂકીને ભાગી ગયેલા લોકોને એમણે જણાવેલું કે કાયરતા એ હિં’સાથી પણ ભયંકર છે. માટે જો તમે વીરતાપૂર્વક સશસ્ર સામના કરી હિં...સા કરી હોત તા હું એને અહિંસા માની ખુશ
થાત.
આવા શબ્દો સેંકડો યુગેા પછી જળવાઈ રહે અને આજુબાજુના સંદર્ભો, એ પુરુષનું જીવનકાય, એમના આચારવિચારા તથા સિદ્ધાંતા છૂટી જાય તે એ પુરુષને નામે કેવા વિકૃત પ્રચાર થઈ શકે!
એટલે મૂળ પુરુષના મુખમાં કોઈ પણ વાકયો મુકાયેલાં શાસ્ત્રોમાંથી નીકળી આવે, પણ જ્યાં સુધી એના સંદર્ભો તથા એ મૂળ પુરુષની જીવનનિષ્ઠા ન સમજાય તેમ જ એવા શબ્દો કયારે, કથાં, કેતે અપેક્ષીને ખેલાયેલા એનેા ખ્યાલ ન રહે, તેા એ મૂળ પુરુષના સિદ્ધાંતનુ જ ખૂન કરવા બરાબર અને. માટે જ કહેવામાં આવ્યું કે ચર્ચ નાસ્તિ સ્વયં प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम् ।
(અનુસંધાન પાનું ૧૦૭, પેરેગ્રાફ પહેલા)
પિડતાએ મૂળ માગધી પ્રમાણે રુવે પોયસરીને પાર્ડને આધારે એ કબૂતરાનાં શરીર રાંધ્યાં છે તેનું મારે પ્રયાજન નથી પણ તેના ઘરમાં મન્નારજ્જે બિલાડાએ મારેલુંવરિયાતિ વાસી એવું તમંત કૂકડાનું માંસ છે તે તું લઈ આવ, એવા અથ કર્યાં છે; જ્યારે પરંપરા પ્રમાણે ‘ વોય એટલે કાળુ, મન્નારક્કે એટલે માજાર નામના વાયુની શાંતિ માટે સંસ્કારિત કરેલા – ભાવના દીધેલા પરિચાસિદ્ વિસા સુધી ચાલે તેવા જે ઘુટમંસ ખીજોરાપાક છે તે લઈ આવ’ એવા અથ છે.
સમીક્ષા ઃ સરીર શબ્દ દેહના અથમાં નાન્યતર જાતિના છે, પણ અહીં -નરવાચક હોઈ પાકના અથમાં છે, એ કબૂતરાનાં શરીર એટલે હાડકાં ચામડી–પાંખ સાથે શરીર કહેવાય એ કેવી રીતે રાંધી શકાય ? જ્યારે
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
છાલ કાઢીને બાકીનાં સર્વ અંગે સાથે કેળું રાંધી શકાય છે. વળી મનાર નું સંસ્કૃત મજ્ઞાનવૃત્ત થતું હોઈ મજજાર નામના વાયુની શાંતિ માટે સંસ્કારિત કરેલે – ભાવના આપેલે એવો અર્થ થઈ શકે, પણ તને અર્થ “મારેલું કેવી રીતે ઘટે ? તેમ જ પંડિતેએ વfચાસ ને વાસી અર્થ કર્યો હઈ રેવતી શું એટલી બધી મૂર્ખ હશે કે એણે એ વાસી માંસ ખાવા માટે રાખી લીધું હશે? કારણ કે કૂકડાનું માંસ તો ૬-૮ કલાકમાં જ ગંધાઈ ઊઠતું અને સડી જતું હોઈ ખાવા લાયક રહેતું નથી, જેથી ગુરૂટમં ને અર્થ બીજોરાપાક હેઈ એ કેટલાક દિવસ ટકી શકે છે. અને માંસ ને અર્થ “ગર્ભ” છે, જે વામ્ભટે પોતે જ ગર્ભના અર્થમાં વાપર્યો છે. (જુઓ પાનું ૫)
(પાના ૧૦૯ના અનુસંધાનમાં) ખુદ કૌશાંબીજી હૃદયની સરળતાથી જણાવે છે કે “મેં જૈન શાસ્ત્રોને અભ્યાસ કર્યો નથી. માંસાહાર વિષે ચર્ચા ચાલી ત્યારે પ્રસિદ્ધ જૈન પંડિતાએ જ તે (પાઠ) મને બતાવ્યા. તેમ જ એક જૈન મુનિએ પણ તેમ જ કહ્યું” (ભ. બુદ્ધ. પા. ૨૫૧) વાચકે જોઈ શકશે કે બીજાઓએ આપેલા પાઠો તથા અર્થો પર આધાર રાખી સ્વતંત્રપણે ચિંતન-મનન–શાસ્ત્રાભ્યાસ કે પૂર્વોપર સંબંધ જોયા વિના પંડિતને હાથે કેવો ભયંકર અનર્થ પેદા થઈ જાય છે!
અને ભારત સરકાર સંચાલિત સાહિત્ય અકાદમી વિષે કહીએ છે, જે પ્રશ્ન ઊકળતો રહ્યો છે, એ પ્રશ્નને ઊકળતે રાખી એક વિશાળ કેમની ધાર્મિક લાગણીને આઘાત પહોંચાડવા પક્ષીય ધોરણે એ ભાગ ભજવે એ ભારત સરકારની સેકયુલર સ્ટેઈટ (બિનસાંપ્રદાયિક રાજ્ય)ની ભાવના માટે એક કલંકરૂપ વસ્તુ છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
- આજના યુગની સમસ્યા હલ કરતાં
" ભગવાન મહાવીરનાં ઉપદેશવચને (૧) જ્ઞાનદષ્ટિએ અને આયા (સ્થા. સૂત્ર) આત્મા એક જ છે. એથી
તુમતિ નામ તે ચેવ (આચા. શ્રુ. ૧ અ. ૫) જેને તું હણવાને
-પીડવાને વિચાર કરે છે તે તું જ છે. (૨) માટે વંછ અqળતો (બુ. ક. ભાષ્ય) જે તું પોતાને માટે
ચાહે છે, તે બીજાને માટે પણ ચાહ અને જે તું નથી ચાહત
એ બીજાને માટે પણ ન ચાહ. (૩) આથી સંવિમા દુ તલ્સ મોવલી (દશ વૈ.) પિતાને પ્રાપ્ત
વસ્તુઓનું જે સમવિભાજન નથી કરતો એને મોક્ષ જ પ્રાપ્ત
થતું નથી. (४) गोयमा ! जो गिलाण पडियरइ में दंसणेण पडिवज्जइ | હે ગૌતમ ! જે ગ્લાન–રોગીની સેવા કરે છે એ મને જ પ્રાપ્ત
કરે છે. (૫) સદરં તુ મથવું (પ્ર. વ્યા.) સત્ય એ જ પરમેશ્વર છે. (૬) સર્વ ઝોમ્પિ સામૂર્ચ વિશ્વમાં સત્યનું આચરણ એ જ સારભૂત
છે. (૫છી ફળ ગમે તે આવે.) (૭) નથિ રિસે પારો દિવો અ0િ સવનીવાંગ સંસારના જીવને
જકડનાર પરિગ્રહ જેવું કંઈ બંધન નથી. (2) રાજકીય અવ્યવસ્થામાં ધમપાલન શક્ય નથી (નિ. ગા. ૨૩૫૭)
નં નાચ ન રદર્શી હૂંતા મામોટું જે રાષ્ટ્ર પ્રત્યેની ફરજ
ચૂકે છે, એ મહાપાપી છે. (૧૦) ગારસીમાપાળિયાં મારું અધીમાગધી અને ૧૮
જુદી જુદી ભાષાઓના મિશ્રણવાળી અર્ધમાગધીને એ કાળની રાષ્ટ્રભાષા તરીકે ભગવાને આકાર આપ્યો હતો, જેથી રાષ્ટ્રભાષાને આવકારવી એ ધમ બને છે. કારણ કે એથી પ્રજાસમૂહ પાસે પાસે આવી પ્રેમવિકાસ સાધી શકે છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ લું વિષયારંભ
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર” નામના આ બીજા નિબંધમાં પૂર્વગ્રહથી મુક્ત બની સત્યસંશોધનની દૃષ્ટિએ જ મેં આ પ્રશ્ન વિચાર્યું છે. મારા પ્રથમ પુસ્તક “ભગવાન મહાવીર અને માંસાહાર ”ના અનુસંધાનમાં આ નિબંધ લખાયે હેઈ એ પ્રથમ નિબંધ વિષે ઊડતી નજર નાખી જઈએ કે જેથી નવા વાચકોને આ નિબંધ સમજવામાં સરળતા પ્રાપ્ત થાય.
સાંપ્રદાયિક રાગદૃષ્ટિથી હું પૂર્ણપણે મુક્ત તે ન જ હોઉં એમ માની પ્રથમ પુસ્તક શ્રી વિનોબાજી જેવા તટસ્થ અને શાસ્ત્રાભ્યાસી સંતપુરુષને ધ્રાંગધ્રા મુકામે વાંચવા આપી એમને અભિપ્રાય માંગેલો કે
જ્યારે તેઓ ભૂદાનયાત્રાને અંગે સૌરાષ્ટ્રમાંથી ગુજરાત તરફ વળી રહ્યા હતા. પુસ્તક વંચાઈ ગયા બાદ એમના વિચારે જાણવા આથી હું તેમની સાથે કલોલથી ડાંગરવા સુધી ભૂદાનયાત્રામાં જોડાય હો;
જ્યાં એમની મુલાકાત થયેલી. આ વખતે પુસ્તક અંગે અભિપ્રાય માંગતા એમણે જણાવેલું કે –
“ઋષિઓ માંસ ન જ ખાય તેવું તો હું માનતો નથી, પણ ભગવાન મહાવીરનું જીવન, તેમને ઉપદેશ, સૂક્ષ્મ અહિંસાનું પાલન તથા આત્યંતિક સત્યને ખાતર બાંધછોડ ન કરવાની એમની મનોવૃત્તિ જોતાં હું નિઃસંશયપણે માનું છું કે ભગવાન મહાવીર કદાપિ માંસાહાર
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર કરે જ નહીં. જોકે પંડિત સાથે હું ચર્ચામાં ઊતરવા નથી માંગતે, પણ તેમના જીવનને વિસંગત અર્થ એ કેમ બેસાડી શકતા હશે એ મારી બુદ્ધિમાં જ ઊતરતું નથી. હું માનું છું કે આ શબ્દની રમતનો પ્રશ્ન નથી પણ હૈયાની સૂઝનો પ્રશ્ન છે. બાકી જે ભગવાનમાં સહેજ પણ ક્ષતિ હેત તે દુનિયાભરમાં અજોડ એવો નિરામિષાહારી જૈનસંધ ઊભો કરવા જેટલું એ બળ જ ન મેળવી શક્યા હોત.” - થોડી વાર અટકી ગયા બાદ ફરી એમણે જણાવ્યું કે “હસવા જેવી વાત તો એ છે કે જેમ ભગવાનને એકાદ શબ્દને આધાર લઈ પંડિતાએ એમને કૂકડાનું માંસ ખવડાવ્યું છે તેમ ખ્રિસ્તીઓએ ઈશુને
તીડ' ખવડાવ્યાં છે. પ્રસિદ્ધ ટીકાકાર......... રૈવડે (નામ હું ભૂલી ગયો છું ) બાઈબલ ઉપરની ટીકામાં લખેલું કે ઈશુ મધ સાથે તીડ ખાતા. આ વાંચી મને થયું કે તીડ તે કંઈ ખાવાની ચીજ છે કે ઈશુ મધ સાથે એ ખાતા હશે? આથી મેં એ પાદરી સાહેબનો સંપર્ક સાધ્યો તે એમણે જણાવ્યું કે “બાઈબલમાં જ જ્યાં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે ત્યાં પછી બીજા વિકલ્પને સ્થાન રહેતું નથી. જોકે શબ્દને જ વળગી રહેનારા પંડિતોને આ સિવાય બીજું સુઝે પણ નહીં. પણ મને તે આ પ્રશ્ન બેચેન બનાવ્યો. મારું હૃદય એ અર્થ સ્વીકારવા ઈનકાર કરતું હતું. જેથી મેં જાણતા વિદ્વાનની જુદી જુદી ડિક્ષનેરીઓ તપાસવા માંડી. તે એકમાંથી એ શબ્દનો અર્થ તીડ ઉપરાંત એક જાતનું ફળ (જેનું નામ હું યાદ રાખી શક્યો નથી) નીકળી આવ્યું. જેની સાથે આજ પણ મધ લઈ શકાય છે.
આથી મેં એ ઍવરેન્ડ સાહેબને ફરી સંપર્ક સાધ્યો અને એમને મેં ફળને અર્થ જ ઈશુ સાથે બંધબેસતો થઈ શકે એ સમજાવ્યું. એમણે પિતાની ભૂલ કબૂલ કરી એ નો અર્થ માન્ય રાખે, પણ ત્યાં સુધી તે આ ભૂલ ચાલ્યા જ કરી, એટલે વ્યક્તિના જીવનને સમજ્યા વિના તેના જીવનને વિસંગત અર્થ ઠોકી બેસાડવો એ એવા પુરુષને ભારે અન્યાય કરવા બરાબર છે, કારણ કે એથી એવી વ્યક્તિના
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયારંભ
જીવન અને આચારને પછી મેળ જ સાંધી શકાતું નથી. મૂળ વાત એ છે કે જેમ જેમ યુગ આગળ વધે છે તેમ તેમ ઘણું શબ્દો એવા નીકળી આવે છે કે જે નિત્ય નવા નવા અર્થો ધારણ કરતાં કરતાં વિકાસ પામ્યા કરે છે ને એથી લાંબા ગાળે એ પિતાનો મૂળ અર્થ જ ખોઈ બેસે છે. એથી સમય જતાં અમુક શબ્દનો અમુક અર્થ હતે એ પછી આપણું ધ્યાનમાં જ આવતું નથી. બાકી આજના રૂઢ થયેલા અર્થો જે એવા શબ્દોને લગાડવામાં આવે તે જે સિદ્ધાંતોને ખાતર શાસ્ત્ર રચાયાં હતાં, એ સિદ્ધાંતનું જ ખૂન થાય ને એથી આખી સંસ્કૃતિ જ તૂટી પડે. એથી આજના રૂઢ બનેલા નહીં પણ તે યુગના અર્થો જ – જાણ ન હોય તો – સંશોધન કરીને લગાડવા જોઈએ.” આમ એમના કહેવાનો ભાવાર્થ હતો. એથી આપણે એવા બે–ત્રણ દાખલાઓ લઈ આ પ્રશ્નની વિશેષ સ્પષ્ટતા કરીએ.
(૧) નાના પાવ: “ક્ષપણકે – જૈન મુનિઓ નગ્ન રહે છે.” આવી જાતના વાક્યો બૌદ્ધ – વેદાદિ ધર્મશાસ્ત્રોમાં જોવા મળે છે. પણ આજે નન શનું રૂપ ના બની એને અર્થ લુચ્ચે–હરામી થવા લાગે છે. એથી જે આજનો એવો રૂઢ થવા લાગેલો “લુચ્ચેહરામી” શબ્દ ક્ષપણુકને લગાડીએ તે કેવો ભયંકર અર્થ પેદા થાય ?
(૨) અશોકના શિલાલેખમાં “અન્ય પાખંડોને (ધર્મસંપ્રદાયોને) જે માન આપે છે એ પિતાના પાખંડને ઉન્નત બનાવે છે એવા શબ્દો લખાયેલા છે, પણ આજે પાખંડનો અર્થ પાખંડ અર્થાત છેતરપિંડીભર્યા કારસ્તાને થવા લાગે છે. એથી પાખંડ (ધર્મસંપ્રદાય)ને બદલે પાખંડન (કારસ્તાન) અર્થ લગાડવામાં આવે તો એ જ અર્થ નીકળે કે જે બીજાની લુચ્ચાઈને માન આપે છે (નભાવે છે) એની લુચ્ચાઈ વિશેષ ફાલેફૂલે છે (ઉન્નત થાય છે) આમ જે નવો અર્થ કરવામાં આવે તે અશોકનું કર્યું કારવ્યું જ ધૂળમાં મળે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર (૩) જગન્નાથપુરીના સંમેલનમાં વિનોબાજીએ ગાંધીજી માટે વિશ્વાસઘાતી” શબ્દ વાપરેલ. પાછળથી આ પ્રશ્ન વર્તમાનપત્રોમાં ચર્ચાવાથી વિનોબાજીએ જણવેલું કે “આ વખતે હું એકનાથના ભજનને અનુવાદ મારા વ્યાખ્યાનમાં સમાવી રહ્યો હતો. એમાં એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે સંત સદા વિકાસશીલ હોઈ આજના ઉપદેશથી એ આગળ ને આગળ વધતા હોય છે. એથી એમનો જે ઉપદેશ આજે હોય છે તે અન્ય દિવસે બદલાઈ જાય છે. આથી મેં એમને મારી વિશિષ્ટ શૈલીએ વિશ્વાસઘાતી કહેલા. વિશ્વાસઘાતી એટલે વિકાસશીલ.”
એમના એ કથન પર એમની જ ટીકા પ્રાપ્ત ન થઈ હોત તે– ભવિષ્યના પંડિતે આ સ્પષ્ટ શબ્દના આધારે ગાંધીજીને કેવું વિચિત્ર બિરુદ આપત ? અને તે જે સત્યતાના ધ્યેયને પહોંચવા એમણે અહિંસાની સાધના કરી હતી એ સત્યના મૂળમાં કેવો ઘા પડત ? મહાવીર માટે તે ૧૦૦૦ વર્ષ પછી લખાયેલા શાસ્ત્રોમાંથી પુરાવો શોધવાનો છે પણ ગાંધીજી માટે તે એમના જ શિષ્યને પુરા મળવાથી ભવિષ્યના પંડિતોને પછી બ્રહ્મા પણ ન સમજાવી શકત. અને આપણે જોઈએ છીએ કે મહાવીર માટે પણ આમ જ બન્યું છે. ખરી રીતે તે શબ્દોના મૂળ અર્થો, એની પાછળનો ભાવ, કેને ને ક્યારે તથા કયા હેતુને ઉદ્દેશીને એવા શબ્દો વાપરવામાં આવેલા છે, વગેરેને પૂર્વાપર સંબંધ વિચારો જોઈ તે હતું. પણ એ વિચાર્યા વિના કેવળ આજના રૂઢ થયેલા અર્થ પર જ ભાર મૂકી પંડિતોએ ભારે છબરડો વાળ્યો છે.
એટલું સારું છે કે વિનોબાજીનો ‘વિશ્વાસઘાતી” એવો સ્પષ્ટ શબ્દ હોવા છતાં એ પંડિત ગાંધીજીને વિશ્વાસઘાતી કહેવાની હિંમત નહોતા કરી શક્યા. છતાં કેટલાક પંડિતો આ પ્રશ્ન અંગે મૂંઝાયેલા છે. તેમ જ કેટલાક તે વળી માંસપરક અર્થના જ આગ્રહી રહ્યા છે, જેમની પાસે કેવળ સૂઝતા આહારની જ એક માત્ર દલીલ છે. એમણે વિચારવું જોઈતું હતું કે –
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાર ભ
(૧) જૈન શાસ્ત્રોમાં જ્યાં સૂક્ષ્મવાની પણ હિંસા ન કરવાને આચાર છે, ત્યાં ધર્મચુસ્ત રેવતી કબૂતરને રાંધે ખરી ? ૧
(૨) માની લઈએ કે ભગવાનને બચાવવા ખાતર ભક્તિને વશ અની એણે એવા અપવાદ કર્યાં હશે પણ નથી ભગવાને એવી ઇચ્છા કરી કે નથી એને આજ્ઞા કે અનુમતિ આપી. તે પછી ભક્તિને કારણે એ જ વખતે તીથંકર ગાત્ર બાંધનારી રેવતી આવુ હિ ંસાક કરે ખરી ?
(૩) ભગવાનને પિત્તવરને કારણે લાહીના ઝાડા ચાલુ હતા. શરીર છેક જ નંખાઈ ગયું હતુ. એક વાર તે એમના મરણની અફવા પણ ઊડી હતી. એવી સ્થિતિમાં કૂકડાનુ માંસ પચે ખરું ? બીજી બાજુ માતૃહિરણ્યવાનિત વૃળ મધુર માસ વિત્તઢ ( વાગ્ભટ્ટ ) બીજોરાને ગર્ભ વાપિત્તશામક હાઈ પિત્તજ્વર અને ઝાડા માટે અકસીર ઉપાય છે એ તેા સામાન્ય માનવી પણ આજે જાણે છે. આમ બીજોરાને સુસંગત અથ મૂકી કૂકડા 'ને વિસંગત અથ કેવળ · માંસ ' શબ્દને કારણે પકડી રાખી પડિતાએ ભારે ભૂલ કરી છે; જ્યારે વાગ્ભટ્ટે પોતે તે અહીં ખીજોરાના ગર્ભ માટે ‘ માંસ ' શબ્દ જ વાપર્યાં છે. એથી એ ‘ માંસ ’ શબ્દના મૂળ અર્થ સમજવા માટે એ ધણા ઉપયાગી થઈ પડે છે.
:
૧. ભગવાનને લેાહીના ઝાડા હતા, છતાં એ પેાતે ઉપચાર નહાતા કરાવતા, જેથી એમની સ્થિતિ આખર જેવી બની જત્રાથી ભગવાનના શિષ્ય સિંહ મુનિ ખૂબ રડી પડેલા. આથી ભગવાને એને આશ્વાસન આપેલું છતાં એના આગ્રહને કારણે કહેલું કે, સિંહ! તું મે ઢિય ગામે રૈવતી નામની ગૃહસ્થ પત્નીને ત્યાં જા, ને એને ત્યાંથી મારે માટે-એ કાળામાંથી તૈયાર કલેા પાક છે તે ન વહારીશ પણ રેવતીએ પેાતાને માટે બીજોરા પાક કર્યાં છે તે હારી લાવ.” રેવતીએ અત્યંત ભક્તિમાવપૂર્વક એ પાક ભગવાનને માટે વહેરાવી દીધે। હતા જેથી તેણે તે જ વખતે તીર્થંકર ગેાત્ર ખાંધ્યુ હતું. પણ પંડિતે અહીં એને એવા અર્થે કરે છે કે એ કબૂતરા રાંધી કરેલા પાક નહીં પણ ગઇ કાલે બિલાડાએ મારેલા કૂકડાનું માંસ લઈ આવ. ઈશુની જેમ શબ્દાને કારણે અહીં પણ એવા જ ગાઢાળા થયા છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
(૪) મૂળ પુરુષ પોતાની જીવનનિષ્ઠા—સિદ્ધાંત પર અત્યંત આગ્રહી હોય છે અને તે જ એનાં મૂળ ઊડાં જઈ શકે છે.. બાકી જો એ પોતે જ ચૂકે તે એવા પાલા સિદ્ધાંત ઊંડાં મૂળ નાખી શકતા નથી.. (૫) ભગવતીજી સૂત્ર શતક ૮, ઉ. ૫.માં ભગવાન પોતાના શિષ્યાને જણાવે છે કે “ આજીવકા વડ, ખેર, ડૂંગળી, લસણ તથા કંદમૂળ જેવી ચીજો ખાતા નથી તેમ જ મદ્ય–માંસ–સુરા વગેરેના પણ. સ્પર્શ કરતા નથી. તેા શ્રમણ નિમ ંથાએ તેા એથી પણ વિશેષ જાગ્રત રહેવું જોઈએ.” અને પછી કાચુ પાણી તથા ધાન્યના ખીજ વગેરે વાપરવા માટે એ જ આજીવકાની ભગવાન આકરી ટીકા કરે છે.
આમ જૈન બૌદ્ધ અને શાસ્ત્રપુરાવાઓથી પાકા નિરામિષાહારી ગોશાલક આર્દ્ર કુમાર સાથેની ચર્ચામાં ભગવાનની કડક ટીકા કરે છે પણ માંસાહાર માટે એક શબ્દનો પણ આક્ષેપ મૂકી શકતા નથી.. બાકી જો એવુ જ હાત તા ગેશાલક એ ગુરુ અને શિષ્ય બન્નેને ઉધડા લીધા વિના રહેત ખરા ?
(૬) તેવી જ રીતે વૈદિક–બૌદ્ધ શાસ્ત્રોમાંથી પણ માંસાહારના આક્ષેપનુ એક પણ વાકચ શેાધ્યુ જતું નથી.
(૭) ઊલટુ દેવદત્ત ભગવાન બુદ્ધ પાસે અન્ય શ્રમણાની જેમ માંસાહાર ત્યાગની આજ્ઞા ઉમેરાવા માંગે છે. જોકે બુદ્ધ એનેા ઇનકાર કરે છે પણ એથી જણાય છે કે જૈન શ્રમણ પરંપરા માંસાહારના દોષથી પૂર્ણપણે મુક્ત હતી.
(૮) એટલું જ નહિ ખુદ ભગવાન બુદ્ધ (દીનિકાય સૂત્ર–૨) સ્પષ્ટપણે જણાવે છે કે શ્રમણ પરંપરા માંસ મદિરાનું સેવન કરતી. નથી. પડિતાએ આ શ્રમણપરપરા ભગવાન પાર્શ્વનાથની હતી એ સિદ્ધ કર્યુ છે. મહાવીરે વળી બ્રહ્મચય અને પ્રતિક્રમણને નવા. આચાર ઉમેરી એ પરંપરાને વધારે વિશુદ્ધ અને કડક બનાવી છે.. (વાંચા વર્શન બૌર ચિંતન પા. ૧૯૬ લે. પ્રજ્ઞાચક્ષુ ૫. સુખલાલજી) એથી મહાવીર માટે આવા આક્ષેપ મિથ્યા હરે છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયારંભ
(
(૯) મૂળ આગમાં તે અનેક સ્થળે માંસાહારને નરનું કારણ જણાવ્યું છે. (ઠાણાંગ સૂત્રના ૪થા સ્થાનમાં તેમ જ સૂત્રકૃતાંગના બીજા શ્રત સ્કંધના ૬ઠ્ઠા અધ્યયનમાં આવાં વાક્યો જોઈ લેવા) એ જ સિદ્ધાંતના પ્રદાતા સાથે માંસાહાર જેવો એ કેવી રીતે ઘટે !
(૧૦) આથી કેવળ સૂઝતા આહારને પ્રશ્ન રજૂ કરતાં પંડિતને હું નમ્ર ભાવે ભગવતીજી શતક ૧૮, ઊ–૧૦ માં આપેલે ભગવાન મહાવીર અને સોમિલ બ્રાહ્મણ વચ્ચે સંવાદ ફરી ધ્યાનપૂર્વક વાંચી જવાની ભલામણ કરું છું. એમાં ભગવાન સ્પષ્ટતા માંગે છે કે, “હે સોમિલ! સરિસવય શબ્દના બે અર્થ છે મિત્ર અને સરસવ. મિત્ર અર્થમાં સરિસવય શ્રમણ નિને અભક્ષ્ય છે–ત્યાજ્ય છે. પરંતુ ધાન્ય સરિસવાય જે નિર્જીવ થયેલા હોય, નિર્દોષ હોય તથા ભિક્ષા નિયમ પ્રમાણે યાચવાથી પ્રાપ્ત થયેલા હોય તો તે ભક્ષ્ય છે.”
એક વિદ્વાન પંડિતે પણ આ જ પ્રમાણે લખ્યું છે કે, “હે, સેમિલમાસને અર્થ જે “માં” થતું હોય તો તે અમારે અભક્ષ્ય છે. પણ એનો અર્થ જે અડદ થતું હોય અને તે ભિક્ષા–નિયમ પ્રમાણે પ્રાપ્ત હોય તે તે ભક્ષ્ય છે.
ભગવાને એ કાળની ભાષાને કારણે બન્ને જાતના અર્થો થતા હાઈ આવી સ્પષ્ટતા કરી લેવાની ચેષ્મી અને ચટ વાત કરી છે. એથી પછી નથી પ્રશ્ન રહેતે કેવળ એક શબ્દને કારણે માંસાહાર અર્થ લેવાનો કે નથી પ્રશ્ન રહેતે સૂઝતા આહારને નામે માંસાહાર કરવાને. આ અંગે નિરસ છ aધ્યયન'માં પંડિત દલસુખભાઈ માલવણિયાએ રજૂ કરેલું દૃષ્ટિબિંદુ પણ ઉપયોગી થઈ પડે તેમ છે. માલવણિયાજી લખે છે કે ગૌર વાર રાસ વાત ચ૯ હૈ કિ વદ ઘણી कोई भी वस्तु आहारमें नहीं ले सकता, जो सजीव हो या सजीव से सम्बन्धित हो। इतना ही नहीं, किन्तु भिक्षाटन करते समय यदि संयमी
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
से या देते समय दाता से किसीका किसी प्रकारका कष्ट हो, जीव हिंसाकी संभावना हो तो वह भिक्षा भी स्वीकरणीय नहीं है । इत्यादि मुरव्य नियमों का लक्ष्य में रखकर जो उपनियम बने, उनकी लम्बी સૂનિયાઁ શાસ્ત્રો મેં હૈ (વંશ વૈજ્ર. અ ખ) પાનું ૫૮.
પણ પંડિતા કહેશે કે ભગવાન સાથે માંસાહાર ઘટતા નથી પણ જ્યાં શાસ્ત્રના ચાખ્ખા શબ્દો છે, વળી એનું સમર્થન કરનારી દસ્તાવેજી પુરાવાઓ જેવી કોઈ કાઈ પૂર્વાચાર્યોની ટીકાઓ પણ છે ત્યાં પછી વળ વનસ્પતિ અનેા જ આગ્રહ શા માટે ?
એમને પ્રશ્ન તે સયુક્તિક છે. પણ જેમ ઈશુ સંબંધમાં થયું છે તેવુ જ આમાં પણ થયું છે. એમ છતાંય લખાણના શબ્દો કરતાં પ્રત્યક્ષ પુરાવા જ સંગીન ગણાય. અને તે છે વહેતી આવેલી વિશુદ્ધ અને અવિચ્છિન્ન પરંપરા. સમગ્ર વિશ્વમાં માંસાહાર અમારે સંપૂર્ણપણે વર્જ્ય છે એવા જૈન ધમ સિવાય એક પણ ધર્માં છાતી ઠોકીને કહી શકે તેમ છે ? બાકી જો મૂળમાં જ દોષ હાત તે। આવું મહાવૃક્ષ નિર્માણ જ ન થઈ શક્યુ હાત. બાકી કેટલીક વાર લખાણના શબ્દો પણ ખાટા ઠરે છે અને ઊલટી જ વાત સાચી ઠરે છે.
જોકે એક શબ્દને કારણે ભગવાન પર આરેાપ મૂકવામાં આવ્યો પણ એવા શબ્દોનું મૂળ શું? શા માટે એવા શબ્દો વપરાયા તેમ જ પાછળથી એને કેમ બદલવામાં નહીં આવ્યા હાય વગેરે બાબતે અંગે મેં ખૂબ જ સ્પષ્ટતાથી ભગવાન મહાવીર અને માંસાહાર’ પુસ્તકમાં ખુલાસા આપ્યા છે. સાથે એ પણ જણાવ્યું છે કે એવા શબ્દો તે ભાષાશાસ્ત્ર અને શબ્દશાસ્ત્રના ઇતિહાસ પર એક નવા પ્રકાશ પાથરે છે. અને તેથી આગમેાની ઊલટી પ્રાચીનતા સિદ્ધ થાય છે. આમ એ શબ્દશાસ્ત્રનેા અને એના અને ઈતિહાસ હોવાને કારણે એ સ ંશોધનનેા વિષય બનવા જોઈ તા હતા પણ એને બદલે રૂઢ થયેલા આજના અર્ધાં એને લાગુ પાડી પડિતાએ આ પ્રશ્નને ઊલટા વધુ ગૂંચવી નાખ્યા છે અને આ કઈ કોરી કલ્પનાના વિષય
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયારંભ નથી. ઠેઠ બારમા સૈકા સુધી પણ એવા શબ્દો વપરાતા રહ્યા છે, કારણ કે વનસ્પત્યાહાર તેમ જ માંસાહાર માટે લગભગ એક જ જાતના શબ્દો વપરાતા હોઈ ભક્ષ્યાભર્યનો પ્રશ્ન આવ્યા બાદ જ એવા શબ્દોને એક યા બીજા વર્ગમાં સ્થિર કરવાનું કાર્ય શરૂ થયું હતું. પણ શબ્દો એક રાતમાં બદલી શકાતા નથી જેથી આ પ્રક્રિયા ખૂબ લાંબા સમય સુધી ચાલતી રહી હતી અને આ કારણે જ ખુદ હેમચંદ્રાચાર્યે પણ ફળ પકવાન્ન માટે મનિષ શબ્દ વાપર્યો છે વાંચો યોગશાસ્ત્ર, પ્રકાશ ૩, શ્લોક ૧૨૨-૨૩) જે શબ્દ આજે પૂર્ણ રૂપે માંસ અર્થમાં જ રૂઢ થઈ સ્થિર બની ગયો છે. - આ બધી દષ્ટિએ વિચારતાં ભગવાન મહાવીર વિષે બીજો વિકલ્પ જ ન સંભવે. તે પછી પ્રશ્ન એ ઊઠે છે કે ભગવતીજીના આ પાઠને અર્થ પાછળથી કઈ કઈ આચાર્યો માંસપરક અર્થ કરવા તરફ કેમ વળ્યા હશે ? તેમ જ એવા શબ્દો પાછળથી થયેલા યુગપ્રધાનોએ માન્ય પણ કેમ રાખ્યા હશે ? એ જ પ્રકારે આચારાંગમાં તથા એની ટીકાઓમાં પણ માંસાહાર અર્થનો સ્વીકાર–ભલે અલ્પ અંશે પણું– કેમ થયું હશે ?
આ પ્રશ્નોના ઉત્તરો આપવામાંથી જ આ પુસ્તકનું નિર્માણ થયું છે જેથી આપણે હવે એની વિસ્તારથી ચર્ચા કરશું પણ એ પહેલાં એક વાત જણાવી દઉં કે વચમાં એક કાળ એવો આવ્યો કે જ્યારે પઠન પાઠન બંધ થઈ ગયું. જ્ઞાન શીર્ણવિશીણું બની ગયું તથા ટીકાગ્રંથ પણ નષ્ટ થયા હતા. આમ જે હતું તે બધું અસ્તવ્યસ્ત થઈ ગયું હતું જેથી શબ્દો તો રહ્યા પણ એના અર્થો તથા ઈતિહાસ સમય જતાં ભૂલાવા લાગ્યા હતા.
પણ એમ છતાં કડક ટીકાઓના પ્રહારે તથા આક્ષેપોની ઝડીઓ સહન કરીને પણ એ કાળના પૂર્વાચાર્યોએ એ શબ્દો તથા પાઠ સુરક્ષિત રાખ્યા છે, એ આશાથી કે એમાંથી કદાય નવસંશોધનના
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર દ્વાર ખુલ્લા થતાં મૂળ રહસ્ય તથા એના ઈતિહાસ પર એક દિવસ જરૂર પ્રકાશ પડશે. પણ આપેક્ષના ભયે ન એમણે એવા પાઠો નષ્ટ કર્યા કે ન એમાં પરિવર્તન કર્યું એથી એ ખરેખર માનને પાત્ર ઠરે છે.
આટલી પ્રાથમિક ભૂમિકા રજૂ કરી શાસ્ત્રોમાં આવા પાઠો કયાં છે, કેટલા છે, શા માટે છે, એને મૂળ અર્થ શું હતું, શા માટે એની રચના થઈ એ બધા પ્રશ્નો વિષે આપણે હવે ચર્ચા કરશું.
જોકે પરંપરાએ તે એવા પાઠોના અર્થો વનસ્પતિવાચક જ આવ્યા છેઆમ છતાં પંડિતોએ એવા શંકાશીલ પાઠેના જે માંસપરક અર્થો કર્યા છે એ અર્થ પ્રમાણે જ આપણે એ પાઠો વિચારીએ અને એમાંથી માંસાહારનું વિધાન નીકળે છે કે નહીં એ પણ તપાસીએ.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ જૈન શાસ્ત્રો જે આગમા અથવા દ્વાદશાંગી કહેવાય છે તે
આ પ્રમાણે છે :
૧ આચારાંગ
૨ સૂત્રકૃતાંગ ૩ સ્થાનાંગ
૪ સમવાયાંગ
પ્રકરણ ૨ જી શકાસ્પદ પાટી
૫ ભગવતી સૂત્ર
હું જ્ઞાતા ધર્મકથા
૭ ઉપાસક દશા
'
૯ અનુત્તતરે પપાતિક
૧૦ પ્રશ્ન વ્યાકરણ
૧૧ વિપાક સૂત્ર
૧૨ દૃષ્ટિવાદ.
૮ અંતકૃત દશા
આમાં ૧૨મું દૃષ્ટિવાદ વિચ્છેદ ગયુ છે. બાકીના ૧૧ આગમા આજે પ્રસિદ્ધ છે, જેના રચયિતા ભગવાનની પ્રથમ પાટે આવેલા ગણધર સુધર્માંસ્વામી છે.
આ આગમામાંથી તથા પાછળના દશવૈકાલિક જેવા શાસ્ત્રોમાંથી. આચારાંગમાં છ, દશવૈકાલિકમાં ૧, ભગવતીજીમાં ૧, સૂર્યચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિમાં ૧, અને કલ્પસૂત્રમાં ૧, મળી આવા પાઠ ૧૧ જેટલા છે, આમાં દશવૈકાલિક, સૂર્યચંદ્રપ્રજ્ઞાપ્તિ તથા કલ્પસૂત્ર પાછળના આચાર્યાંની. રચના છે અને આચારાંગના દ્વિતીય શ્રુતસ્ક ંધ જેમાં આવા ૬-૭પાઠો છે એ પણ પછીના સ્થવિરાની રચના છે એટલે મૂળ આગમેામાં ફક્ત આવે! એક જ પાઠ છે જે ભગવતી સૂત્રમાં આવેલા છે. એ વિષે ભગવાન મહાવીર–માંસાહાર ’માં આપણે વિસ્તારથી છણાવટ કરી ગયા છીએ.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
વધારે દુ:ખદાયક અને આશ્રયકારક વાત તા એ છે કે આચારાંગના પૂર્વાધ જે ખુદ સુધર્માંસ્વામીની રચના છે એના છ મા‘ મહા પરિના ’ નામના અધ્યયનના છ ઉદ્દેશા વિચ્છેદ ગયા છે. એમાંના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં આમિષ (પ્રાણી જ માંસ ) ભક્ષણ ત્યાગ વિષે મુનિઓને આપેલા ઉપદેશ તથા તેના ત્યાગની સ્પષ્ટ આજ્ઞાઓ હતી એવી નોંધ શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીએ પેાતે આચારાંગ પર કરેલી નિયુક્તિમાં લીધી છે, એટલું જ નહીં, કયા કયા ઉદ્દેશામાં કયા કયા અધિકાર હતા એનું પણ વર્ણન કર્યુ છે. એમના જણાવ્યા મુજબ ત્રીજા ઉદ્દેશામાં ક્ષુલ્લક પરિણામ ન રાખવા, આમિષ (માંસ) ભક્ષણ ન કરવું, ઝાડા પેશાબની વિધિ,વસ્ત્રો ધાવા–રગવાની રીતેાના ત્યાગ, મૈથુન વગેરેના ત્યાગ, હસ્તકના ત્યાગ, સ્ત્રી સાથે પરિચય ન રાખવા, શરીરની પરિકણા (આળ પ ́પાળ ) ન કરવી વગેરે અધિકારા હતા. જો એ બધા પાઠા બચ્યા હોત તો કદાચ આ પ્રશ્ન જ ઊભા ન થાત. આટલું કહીને આપણે એ પાઠા જોઈ એ. પણ તેમાં આપણે પ્રથમ માંસપરક અથ કરનારા પંડિતાનું દૃષ્ટિબિંદુ તપાસીએ તેમ જ સાથે સાથે પરંપરાએ વહેતા આવેલા વનસ્પતિપરક અર્થીની યાગ્યતા—અયોગ્યતાને પણ વિચાર કરતા જઈ એ.
૧૨
પાઠ ૧ લા–પ્રથમ આપણે દશવૈકાલિક ’માં આવેલા પાઠ જોઈ એ. જ્યાં ફળને અધિકાર ચાલે છે ત્યાં વચમાં આ અડધે શ્લોક આવેલા છે, જે આ પ્રમાણે છે :
वहु अट्ठियं पुग्गल, अणिमिस
बहु कंट
અસ્થિય તિ ુય વિદ્ય, ૩થ્થુ (કવત્તિવહિ ।। દેશ. વૈ. અ. પ. ગા. ૭૩) આપ્ટે સંસ્કૃત કોશ પ્રમાણે વાને! અ વ પણ થાય છે. એટલે બહુ હાડકાંવાળા માંસ-મચ્છીની જેમ છેડવાનુ ધણુ હાય એવા ફ્ળા ન લેવાં. એવા પણ એક અર્થ કરવામાં આવે છે. પણ પંડિતાના અથ પ્રમાણે વિચારીએ.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩.
શંકાસ્પદ પાઠ
પંડિતેને અર્થ:- બહુ હાડકાવાળું માંસ અને બહુ કાંટાવાળી માછલી, તેંદુક, શેરડી, બેર, શાલ્મલિ વગેરે જેમાં ખાવાનું શેડું અને છાંડવાનું ઘણું હોય છે એ મારે ન ખપે એમ કહીને મુનિ એ ન વહારે.
પરંપરાગત અર્થ:- બહુ ઠળિયાવાળો ગર્ભ અને બહુ કાંટા –છાલવાળી વનસ્પતિ, તેંદુક શેરડી, બેર, શાલ્મલિ વગેરે જેમાં ખાવાનું શેડું અને છોડવાનું ઘણું હોય છે એ મારે ન ખપે એમ. કહીને મુનિ એ ન વહોરે.
સમીક્ષા:- બહુ હાડકાવાળું માંસ કે બહુ કાંટાવાળી મચ્છી એ અર્થ લઈએ તો એ જ અર્થ નીકળે કે બહુ હાડકાવાળું માંસ કે બહુ કાંટાવાળી મચ્છી ન લઈ શકાય. પણ થોડા હાડકાવાળું માંસ કે છેડા કાંટાવાળી મચ્છી લઈ શકાય, કારણ કે જેમાંથી ઘણો ભાગ ફેંકી દેવો પડે છે એવી શેરડી–સીતાફળ જેવી ચીજો કરતાં એ વધુ નિર્દોષ ઠરે છે. વધુ ઓછું ફેંકી દેવાના પ્રશ્ન પરત્વે જ આ પાઠનો હેતુ હોઈ એ જ અર્થ ફલિત થાય છે કે અલ્પ હાડકાં-કાંટાવાળી માંસ–માછલી કરતાં શેરડી–સીતાફળમાં વધુ પાપ છે, કારણ કે એમાંથી ઘણે ભાગ ફેંકી દેવો પડે છે.
ખાનપાનના આચાર પરત્વે આ કેવું ઊંધું શાસ્ત્ર બને છે ? મને લાગે છે કે દુનિયાના ઈતિહાસમાં આવી વિચારસરણીનો ક્યાંય જેટ નહીં મળે. આ કારણે અહિંસા ધર્મની અને એવો અર્થ શોધનારી આપણું બુદ્ધિની બન્નેની ઠેકડી થઈ રહી છે એમ મને લાગે છે.
મૂળ વાત તે એ છે કે જ્યાં મૂળમાં અર્થ જ ખોટે લેવાયો હોય ત્યાં પછી લોકે હસે એવો જ અર્થ નીકળેને ?
માટે વત્ ધ્રિયં સં યા મર્જી વ નો અર્થ બહુ ઠળિયાવાળો ફળનો ગર્ભ અને કાંટાવાળી વનસ્પતિ જ ઘટી શકે છે, અને તેથી ઓછા ઠળિયાવાળી ચીજ કરતાં શેરડી–સીતાફળમાં વધારે ભાગ ફેંકી
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર દેવાને હોઈ એ વધારે દોષયુક્ત છે, એ અર્થ જ બરાબર સુસંગત થઈ શકે છે. જે સહેજે સમજાય તેવી વાત છે. વળી જ્યાં ફળને અધિકાર ચાલે છે ત્યાં વચમાં માંસાહારની વાત ઘટતી પણ નથી. જે શાસ્ત્રકારનો હેતુ માંસ માટે હતો તો તે માટે જુદું અધ્યયન હોવું જોઈતું હતું.
આ પ્રશ્ન બીજી રીતે પણ એક વિચાર માંગે છે. “ઘણું છાંડવાનું અને થોડું ખાવાનું હોય તે ચીજ મુનિએ લેવી નહીં” એમ શા માટે કહેવામાં આવ્યું છે ? એની પાછળ જૈનધર્મની એક વિશિષ્ટ આચારપદ્ધતિના પાલનને પ્રશ્ન રહે છે. જૈનધર્મ સૂક્ષ્મ અહિંસા પાલનનો ધર્મ હોઈ ગૌચરીમાં આવેલી કઈ પણ ચીજ ફેંકી દેવાની શાસ્ત્ર સખત મના કરે છે, કારણ કે એથી કીડી-મંકેડી જેવા અથવા તેથી પણ સૂક્ષ્મ જંતુઓ એના સ્વાદથી ખેંચાઈ આવે ને કેઈના પગ તળે દબાઈ કચડાઈ મરે તે એથી એ હિંસાને ભાગીદાર એ ચીજ ફેંકી દેનારે મુનિ ગણાય છે, માટે શાસ્ત્રની અજ્ઞા છે કે ફેંકી દેવા જેવી ચીજ વહોરવી નહીં અને વહાર્યા પછી છાંડવી નહીં. આજે પણ જૈનમુનિઓને એ આચાર પ્રમાણે દાળ-શાકમાં ક્યારેક કેકમ, આખું મરચું કે એવી કઈ ચીજ આવી જાય છે તે તે ખાઈ જવી પડે છે, શરીરને હાનિકારક યા ન ખાઈ શકાય એવી કઈ ચીજ આવી ગઈ હોય તો તે અપવાદ તરીકે ન ખાવાની છૂટ મળે છે. ત્રિસ્તુતિકવાળા શ્રી રાજેંદ્રસુરિ મહારાજ તે એવી ચીજો પણ ખાઈ જવાનો આગ્રહ રાખતા. અને કેઈ નિર્બળ બનતું તે એને ઘર ભેગો જ કરી દેતા. મતલબમાં કે કઈ ચીજ પરઠવવી ન પડે એ માટે એ બહુ જાગ્રત રહેતા.
આમ છતાં ન ખાઈ શકાય એવી ચીજો જીવજંતુ રહિત જમીન જોઈ એને વાળી–પ્રમાજી–તપાસી એમાં પરઠવવી પડે છે કે જેથી કેઈપણુ જીવજંતુની એથી હિંસા ન થાય. એથી જ્યાં આવી સૂક્ષ્મ
અહિંસાના પાલનને પ્રશ્ન હોય ત્યાં હિંસાને કારણભૂત માંસાહાર કદીયે કલ્પે ખરે!
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
શંકાસ્પદ પાડે
૧૫ આ માટે આચારાંગ–દિ. શ્રત સ્કંધ. મૂલિકા ૧.ઉ. ૧૦ માં કહ્યું છે કે જે મિત્ વા નાવ સમાજે... ......સર્વે મુને ન છg (સૂ. ૬૨૦)
અર્થ: જે મુનિ કેઈ પણ ભોજન લઈ આવ્યા બાદ તેમાંનું સારું સારું ખાઈ નરસું નરસું પરવી આવે તે તે દોષપાત્ર છે. માટે તેમ ન કરવું. કિન્તુ સારું–નરસું સર્વ કંઈ ખાઈ જવું–છાંડવું નહીં.
* આમ કઈ પણ ચીજ ન છાંડવા કે ન ખાવા લાયક ફેંકી દેવા પાછળ આ ધર્મજ્ઞાનું પાલન કરવાને ઉદ્દેશ જે સમજાય તો દશેકાલિકને આ પાઠ વનસ્પતિ અર્થ જ સિદ્ધ કરે છે એ સહેજે જ ધ્યાનમાં આવે.
આ પ્રશ્ન એક બીજી રીતે વિચારતાં પણ સમજાય છે કે જે આપણે વહુ દ્રિવે નો અર્થ બહુ હાડકાવાળું માંસ કરીએ તો પરઠવવાનો પ્રશ્ન ઊભો થાય તેમ જ મૃત્વ દ્રિયં ઓછા હાડકાવાળું માંસ ગણુએ તેપણ એથી પરઠવવું તે પડે જ. કારણ કે હાડકાં કે કાંટા ભલે પછી એ એકાદ–એની સંખ્યામાં હોય તો પણ ખાઈ શકાતા નથી એટલે વઘુ ફ્રેિંચ હોય કે ૫ ગઠ્ઠિ હોય–બન્ને સરખું જ છે. છતાં શાસ્ત્રકાર વહુ વહુ પર ભાર મૂકે છે એથી ઘણુ ઠળિયાવાળો ગર્ભ જ ઘટી શકે, કારણ કે ઘણુ ઠળિયાવાળો ખોરાક તો છાંડવો જ પડે. પણ ૨-૩ ઠળિયા આવી ગયા હોય તો તે ખાઈ શકાય છે–ફક્ત તે સચિત ન હોવા જોઈએ. અને એ રીતે પરઠવવાના દોષમાંથી બચી જવાય છે, જ્યારે હાડકાં કે કાંટા વધુ હોય કે ઓછા હોય પરઠવવા જ પડે છે.
આથી ન છાંડવાની કે બને ત્યાં સુધી ન પરઠવવાની શાસ્ત્રાજ્ઞા હોઈ અહીં માંસ–મચ્છી અર્થ બેસતો જ નથી. એથી એનો ઠળિયાવાળો ગર્ભ કે કાંટાવાળી યા છાલવાળી વનસ્પતિ એવો જ અર્થ ઘટી શકે છે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર પાઠ ૨ નંતિ તત્યે શનિ અસ્ત મજુસ.............. તેડું વા, મહું વા, મન્દ્ર વા, મંસ વા.............
..........................માહારી મહાજ્ઞા ! (આચા. દિ. , ચૂ. ૧૦, ઉ. ૪, સુ. પ૬૫) અર્થ : કઈ ગામમાં મુનિના સગાવહાલાં રહેતાં હોય તેવા ગામમાં જે તે મુનિ એવો વિચાર કરે કે “હું એક વાર બધાથી પહેલાં મારાં સગાંઓમાં ભિક્ષાથે જઈશ અને ત્યાં મને દૂધ, દહીં, માખણ, ઘી, મધ, માંસ, બુંદી કે શીખંડ મળશે તો હું સર્વથી પહેલાં ખાઈ પાત્ર સાફ કરી પછી બીજા મુનિઓ સાથે ભિક્ષાર્થે જઈશ તે તે મુનિ દોષપાત્ર છે. માટે મુનિએ એમ ન ઇચ્છવું. પણ બીજા મુનિઓ સાથે સમયસર જુદા જુદા કુળોમાં ભિક્ષા નિમિત્તે જઈ કરી ભાગમાં મળેલ આહાર લઈ વાપરો.
સમીક્ષા : આ પાઠમાં ક્યાંય માંસાહાર કરવાનું વિધાન નથી અને મુનિ બિચારે ગયો પણ નથી. પણ એમ છતાં અરંભકાળની ક્રાંતિને યુગ હોઈ નિર્બળ મનના માનવીને એવા સ્વાર્થભર્યો વિચાર આવી ન જાય. માટે એવાઓને ઉદ્દેશીને શાસ્ત્રકાર આવી સ્વાર્થવૃત્તિ તજવાની આજ્ઞા કરે છે. શાસ્ત્રકારને તે એટલો જ હેતુ છે કે ભિક્ષુએ ખાનપાનની બાબતમાં સ્વાદલાવાને કારણે સ્વાથી ન બનવું. પણ કઈ કઈ પંડિતે એવો અર્થ કાઢે છે કે એણે એકલાએ માં-માંસ-સુરા જેવી ચીજો ન વાપરવી, પણ સહુની સાથે ભાગમાં મળેલ તેવો આહાર વાપરો. - એક વ્યક્તિ નિર્બળ બને તેથી બીજાઓએ પણ નિર્બળ બનવું એ તે કેઈ વિચિત્ર કલ્પના જ કહેવાય. ઊલટું અન્ય મુનિઓ સાથે એ ભિક્ષાચરીએ જાય તો તે સ્વાર્થભર્યા આહાર દોષમાંથી બચી જાય એમ એમણે કહેવું જોઈતું હતું. શાસ્ત્રકાર પણ એટલા ખાતર જ જુદાં જુદાં કુળોમાં ભિક્ષાએ જવાની આજ્ઞા કરે છે કે જેથી સગાંવહાલાંઓ દ્વારા મળતી એવી ચીજોની લાલચમાંથી એ બચી જાય. પૂર્વગત
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકાસ્પદ પાઠો
૧૭
અભ્યાસને કારણે કાઈ ભિક્ષુ એવી સ્વાદલાલસામાં ન ફસાય એટલા ખાતર જ એને જાગ્રત રાખવાને આ પાઠના ઉદ્દેશ છે, કારણ કે એ કાળમાં સત્ર મદ્ય-માંસના પ્રચાર હોઈ ઘણા તા એવા કુટુ એમાંથી જ આવેલા હતા અને હજુ એમણે એવી ધસ્થિરતા પ્રાપ્ત કરી ન પણુ હાય.
આ પાઠમાં એક એ પણ મુદ્દો છે કે ખાવાની લાલસાને ત્યાગ કરવાનેા છે. એટલે શાસ્ત્રકારે તે આવી કેટલીક વસ્તુઓ ગણાવી છે એટલું જ. પણ એથી એ બધી જ સાથે લેવાની કોઈ વાત નથી. વળી એ કાળમાં તે એક જ પાત્ર રાખવાના આચાર હાઈ એમ કરવુ જ અશકય હતું. મુનિશ્રી કલ્યાણવિજયજી મહાવીર ’માં જણાવે છે કે મુનિ જે આન્નારમે
નાતા થા |
પાર્ટ ૩ જા : સે મિલ્લૂ વા (ર) સેખ્ખ बहु अठियं वा मंस मच्छ
श्रमण भगवान,
ી પાત્ર रखा
દુખ નાળુંન્ગા...
वा बहु कंटगं .... जावा पडिगाहेज्जा ।
( આચા. દ્વિ, ચુ. ૧., ઉ. ૯, સૂ. ૬૨૮-૬૨૯ ) પરંપરાગત અર્થ : મુનિએ શેલડીની ગાંઠે, શેલડીના છાલાં, શેરડીના કકડા કે બાફેલી મગફળી વગેરે જેમાં ખાવાનું થેાડુ અને છાંડવાનું ઘણું હાય તેવી ચીજ લેવી નહીં. તેમ જ બહુ ઠળિયાવાળેા ગર્ભ યા બહુ છાલકાંટાવાળી વનસ્પતિ કે જે લેવાથી ખાવાનું ઘેાડુ અને છાંડવાનુ ધણું અને તેવી ચીજો પણ લેવી નહીં.
પડિતાના અર્થ : ઉપરના અમાં બહુ ઠળિયાવાળા ગતે બદલે બહુ હાડકાવાળું માંસ યા બહુ છાલકાંટાવાળી વનસ્પતિને બદલે અહુ. કાંટાવાળી મચ્છી જાણવી.
સમીક્ષા : પ્રથમ પાઠમાં આપણે આની સવિસ્તર ચર્ચા કરી ગયા છીએ એટલે ફરી કહેવાની જરૂર નથી. પ્રથમ પાઠ પ્રમાણે જ એની સમીક્ષા સમજી લેવી.
૨
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર પાઠ ૪ થે : સે મિક્વ વા (૨) નાવ શિયાળ પરે વહુ ટ્ટિી મંળ છે....વાવ પમન્નચ પવિઝા આ
(આચા. દ્વિ, ચૂ-૧, ઉ. ૧૧, સૂ. ૬૩૦). પંડિતેને અર્થ : કદાચ કોઈ મુનિને નિમંત્રણ આપે છે “હે આયુષ્યમાન શ્રમણ! તમને બહુ હડકાવાળું માંસ તેમ જ બહુ કાંટાવાળી માછલી જઈએ છીએ?” તે આવું વાક્ય સાંભળીને મુનિએ તરત જ જવાબ દે કે “હે, આયુષ્યન અથવા બહેન ! મને બહુ હાડકાવાળું માંસ જોઈતું નથી. પણ તમે મને જે દેવા જ ઈચ્છતા હે તો તેની અંદર જેટલે ગર્ભ છે તે જ આપ, પણ હાડકાં આપશો નહીં. તેમ જ મચ્છી આપે પણ કાંટા આપશે નહીં.
આમ કહેવા છતાં પણ તે ગૃહસ્થ પિતાના વાસણમાંથી તેવું હાડકાવાળું માંસ લાવીને આપવા માંડે તે મુનિએ તેના હાથમાં કે વાસણમાં રહેવા દેવું પણ ગ્રહણ કરવું નહીં અને કદાચ તે ગૃહસ્થ ઊતાવળથી મુનિના પાત્રમાં ઝટ નાખી દે તે મુનિએ તેને કંઈ ન કહેવું પરંતુ તે આહાર લઈ જઈ એકાંત સ્થળમાં જીવજંતુ રહિત બાગ કે ઉપાશ્રયની અંદર બેસીને તે માંસ ખાઈ તેના હાડકાં અને કાંટાં નિજીવ Úડિલમાં પૂછ-પ્રભાઈ પરડવી આવવાં.
પરંપરાગત અર્થ : બહું હાડકાવાળા માંસને સ્થળે બહુ ઠળિયાવાળો ગર્ભ તેમ જ બહુ કાંટાવાળી મચ્છીને સ્થાને કાંટાછલવાળી વનસ્પતિ સમજી લેવી.
સમીક્ષા : મુનિઓને આજે શ્રાવકે ઠળિયાવાળાં ફળે યા છાલવાળી વનસ્પતિ વહેરાવે છે તે એ ઠળિયા યા છાલ કાઢીને જ વહોરાવે છે. માની લઈએ કે એ કાળના કેઈ ગૃહસ્થ ઊતાવળથી ઠળિયા કે છાલ કાઢ્યા વિના વહોરાવી દીધું તે મુનિ એ ખાઈ ઠળિયા કે છાલ પરઠવી શકતો હતો. પણ માંસાહાર અર્થ પ્રમાણે તે અહીં મુનિ કહે છે કે મચ્છી આપ પણ કાંટા ન આપ, એ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
શંકાસ્પદ પાઠ
૧૯ કેવી રીતે બને? કારણ કે મચ્છી ચૂસીને જ ખાવી પડે છે. કાંટા એમ કાઢી શકાતા જ નથી. અને જે એમ સહેલાઈથી કાઢી શકાતા હોત તે ભારત સરકારના પ્રધાન યા કઈ મેટા અમલદાર કાંટો ગળામાં ભરાઈ રહેવાથી મરણ પામ્યા હતા એ ન બનત. તેમ જ જે મચ્છી વાપરનારાઓને પણ પૂછી જોયું હોત તોય ખબર પડી કે કાંટા એમ કાઢી શકાતા નથી. એટલે અહીં પણ આ કાંટાના પ્રશ્નને કારણે માંસને બદલે ઠળિયાવાળો ગર્ભ અને મચ્છીને બદલે છાલવાળી વનસ્પતિ એવો અર્થ સાબિત થાય છે. પાઠ ૫ મે : સે મહૂ વ મેં ગં ગં વા મ$ વા......
.........નત્ય નિરાશા ...... અર્થ : મુનિએ માંસ કે મત્સ્ય ભૂજાતા જોઈ તેમ જ પણ માટે પૂરીઓ તેલમાં તળાતી જોઈ ઊતાવળા ઊતાવળા દોડી જઈને યાચના ન કરવી. બીમાર હોય તે જુદી વાત.
ટીકાકાર લખે છે કે સંસામાં મારા પ્રેક્ષ્ય છુપતા ને નૈવ વધે આમ શાસ્ત્રકારનો મૂળ ઉદ્દેશ તો ભિક્ષુઓ લુપતાથી કેઈ ઠેકાણે ઊતાવળા ઊતાવળા દેડી ન જવું એટલું જ સૂચવવાનો છે. ફક્ત બીમાર માટે જ અપવાદ આવે છે, પણ આ પાઠમાં શું માંગવું અને શું ન ભાગવું એની કેઈ સ્પષ્ટતા નથી. એટલે એ માંસ માટે જ જાય એમ માની લેવું વધારે પડતું છે. માંસ તે એને ખપે નહીં. વળી નિશીય–છેદસૂત્રમાં તો જણાવ્યું છે કે “જે જગ્યાએ માંસ રંધાતું હોય તે જગ્યાએ અગર તો તે રસ્તે સાધુ સાધ્વીએ બને ત્યાં સુધી જવું નહીં તેમ જ રહેવું પણ નહીં. એટલે માંસ રંધાતું હોય છતાં બીજેથી પૂરી કે ગ્રાહ્ય ચીજ મળી શકવાનો સંભવ ન હોય તેવા ઘરમાં ખાસ કારણે પૂરી માટે જઈ શકાય છે પણ તે માટે બહુ વિવેકપૂર્વક જવાનું કહ્યું છે. ઊતાવળા ઊતાવળી દોડી ન જવાનું એક બીજું પણ કારણ છે કે પૂરીઓ મહેમાન માટે તળાતી
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
હાઈ એમના ભાજનમાં અંતરાય ન આવવા જોઈ એ. બાકી માંસ લેવાની તા કેાઈ વાત જ એમાંથી નીકળતી નથી, કારણ કે ખીમારને દોડી જવાની જે છૂટ આપી છે એથી પૂરીનું જ સમન થાય છે, કારણ કે માંસ હજુ તૈયાર થયું નથી—એ ભૂંજાય છે. વળી તે ચૂલે હાઈ ખપતું પણ નથી. એટલે દોડવાની છૂટ ફક્ત પૂરી માટે જ રહે છે; ભલે એથી પૂરી બાબતમાં મહેમાને ને અંતરાય નડતા હોય. બાકી કેટલાકને મતે અહીં મિષ્ટ પદાથ કરવામાં આવે છે પણ તે યાગ્ય નથી અને એમ કરવું ઘટતું પણ નથી. ધટે પણ નહીં.
પાઠ ૬ ઠી : સ મિલ્લૂ વા (ર) નાવ છે...મંસલજ વા મચ્છવર્લ્ડ વા..............!... .......અમિસવારે ના ગમાણુ |
( આચા. દ્વિ., ચૂ. ૧, ઉ. ૪, સૂ. ૫૬૧-૫૬૨ )
અથ : મુનિને ગૃહસ્થના ઘેર ભિક્ષાથે જતાં તેને ત્યાં એવું જણાય કે અહીં માંસ–મત્સ્ય કે મદ્યવાળું પ્રીતિભેાજન, વિવાહભાજન કે મૃતકભાજન છે અને ત્યાં તેને કોઈ લઈ જતુ હોય તે પણ જો માગ માં ખીજ, વનસ્પતિ, દ્વાર, પાણી કે ઝીણાં ઝીણાં જીવજં તુ ધણા હોય અથવા ત્યાં ઘણા શ્રમણ-શ્રૃાહ્મણા, વટેમાર્ગુ એ, રંક ભિક્ષુઓ કે ભાટચારણા આવેલા કે આવવાના હોય અને તેથી ત્યાં બહુ ભીડ થવાની હોય કે જેથી ચતુર મુનિને ત્યાં જવું આવવું મુશ્કેલીભર્યુ થઈ પડે અને પઠનપાન કે ધર્મોપદેશ અટકી પડવાને ભય જણાય તે તેવા સ્થળે તે પૂર્વીસ ખડિ કે પશ્ચિમ સંખિડમાં મુનિએ જવાના ઇરાદો ન કરવા. ( સંખિડ એટલે જમણવાર )
પાઠ ૭ મા : એથી ઊલટી પરિસ્થિતિ હોય તે તેવા મદ્ય– માંસ–મત્સ્યવાળા વિવાહભાજન, મૃતકભેાજન યા પ્રીતિભેાજન જેવી સ`ડિઓમાં મુનિને ત્યાં કોઈ લઈ જતુ હોય તેા એ જઈ શકે છે.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
શંકાસ્પદ પાઠો
૨૧
સમીક્ષા : એ કાળની હવા પ્રમાણે સંખડિઓમાં માંસ-મચ્છીદારૂનો વપરાશ સામાન્ય હતો. વળી ઉપર જણુવેલી પરિસ્થિતિઓને સામને પણ કરવાનું હોય એથી શાસ્ત્રકાર તો સંખડિઓમાં જવાનો જ ઇન્કાર કરે છે. પણ અહીં અપવાદ તરીકે કઈ ખાસ સંગોમાં જ અનુમતિ આપી છે અને તે પણ ખાસ ખાસ વ્યક્તિઓને માટે જ. બધા પાઠમાં આ એક જ એવો પાઠ છે કે જેમાં મુનિને એવા ભજનમાં વહોરવા જવાની છૂટ મળે છે. પણ એને શાસ્ત્રકાર પિતે જ જુદા જુદા ૯-૧૦ સુત્રો દ્વારા જવાબ આપી દે છે.
(૧) સંખડિમાંથી ભોજન લેવા મુનિએ જવું નહીં (સૂ. ૫૪૫).
(૨) જે પૂર્વ દિશા તરફ સંખડિ હોય તો મુનિએ સંખડિ તરફ કશી જ લાલચ ન રાખતાં પશ્ચિમ દિશા ભણી જતા રહેવું. જે પશ્ચિમ બાજુ સંખડિ હોય તો પૂર્વ બાજુ તેમ જ દક્ષિણ તરફ હેય તે ઉત્તર તરફ અને ઉત્તર હોય તે દક્ષિણ તરફ વળવું (સૂ. ૫૪૬).
(૩) કેવળી ભગવાને કહ્યું છે કે સંખડિમાં જવાથી કર્મો બંધાય છે (સ. ૫૪૭).
(૪) જે મુનિ સંખડિમાં ભોજન લેવા જશે તો તે દુષ્ટ આહારમાં ફસી પડશે અર્થાત આધાકમ દોષમાં પડશે માટે મનુષ્યની હયાતિમાં કે ધ્યાતિ બાદ કરાતી સંખડિઓમાં ભોજન લેવા માટે જવું નહીં (સૂ. ૫૪૮). " (૫) જે મુનિ સંખડિ ભોજન કરશે તે કેવળી ભગવાન કહે છે કે એ દોષમાં પડે છે. વળી એ સંખડિઓમાં એકઠા થયેલા લોકે મદિરાપાન કરતા હોઈ મુનિ એમાં ફસાઈ પડે ને તેથી મદિરામર બની નશાના આવેશમાં બેહોશ બની જઈ સ્ત્રીઓમાં આસક્ત થાય. આવી રીતે ઘણું જ ગેરફાયદા હોઈ નિગ્રંથ મુનિએ પૂર્વ સંખડિ કે પશ્ચિમ સંખડિમાં ભોજન લેવા માટે જવાનો ઇરાદો ન કરવો (સૂ. ૫૫૧ ).
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર | (૬) સંખડિ ભોજન કરવાથી ગેસ, વમન, અપચો, વિશુચિકા, આફરો વગેરે રોગો થવાનો સંભવ હોઈ એથી ધર્મકાર્ય જ અટકી પડે છે માટે કેવળી ભગવાને સંખડિના ઘણું દોષ કહ્યા છે (સૂ. ૫૪૯).
(૭) સંખડિમાં મુનિ ચાલ્યો જશે તે તે પવિત્ર આહાર ગ્રહણ કરી શકશે નહીં ને દુષિત આહાર વાપરી દેશપાત્ર થવાને, માટે મુનિએ સંખડિમાં ન જવું પણ ભિક્ષાના સમયે જુદા જુદા કુળમાં જઈ પવિત્ર આહાર મેળવી તે વાપરવો (સ. પપર).
(૮) જે ગામ કે રાજધાનીમાં સંખડિ થવાની હોય ત્યાં મુનિએ જવાને ઈરાદો ન કરવો (સૂ. ૫૫૩).
(૯) ભીડને કારણે ધક્કામુક્કી થાય, શરીર તથા પાત્રો પણ એક બીજા સાથે ટકરાય જેથી અનેક મુશ્કેલીઓ ઊભી થવાનો સંભવ હોઈ મુનિએ સંખડિમાં જવું નહીં (સ. ૫૫૪).
આવી સંખડિમાં પવિત્ર આહારને બદલે દુષિત આહાર વાપરી મુનિ દોષપાત્ર જ થવાનો. એમ કહી આ ૭મા પાઠનો પ્રત્યુત્તર ખુદ શાસ્ત્રકાર પોતે જ ખૂબ વિસ્તારથી આ ૯-૧૦ સુત્રો દ્વારા આપી દે છે. જેને ટૂંક સાર જ મેં ઊતાર્યો છે. કેટલાક આ પાઠમાં આવેલા મા-માંસ-મચ્છીને અર્થ મિદૃવાનીઓ ઊપજાવવા મથે છે પણ એથી પૂર્વાપર વિરોધ આવે છે અને સત્યસંશોધનની દષ્ટિએ એ ગ્ય પણ નથી. પાઠ ૮ મે ઃ મિજવૂ વા (૨) નાવ સમાને.................
............મહું વા મળ્યું વા............
........................ હેન્ના (સૂ. ૬૦૭) અર્થ : મુનિએ ગેચરીએ જતા જૂનું મધ, જૂની મદિરા, જૂનું ઘી વગેરે ન લેવાં એટલે જે ચીજમાં જીવજંતુ ઊપજેલાં હોય અને હજુ જણાતાં હોય તેવી ચીજ ન લેવી.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
શંકાસ્પદ પાઠા
૨૩
આશય ।
સમીક્ષા : શાસ્ત્રકારને જેમાં જીવજંતુ પેદા થવાને સંભવ જણાય એવી ચીજો ન લેવી એટલુ જ કહેવાનેા છે. એવી ચીજો ગણાવતાં હૈયે ચડેલાં ૪-૫ નામેા ઉદાહરણ અર્થે ગણાવ્યાં છે. એથી એને એ અર્થ નથી કે મુનિને એથી મદિરા પીવાની છૂટ મળે છે. સૂત્ર ૫૫૧માં તે આપણે જોઈ ગયા છીએ કે શાસ્ત્રકાર તે। દારૂની લતમાં ફસાઈ પડી સ્ત્રીઓમાં આસક્ત થાય એવી સંભાવનાએ એવી સંખડમાં જવાની જ મના ક્રમાવે છે.
મૂળ વાત એ છે કે એ કાળમાં માંસ–મીઈંડાંના સાત્રિક વપરાશ હાર્દ પ્રસંગે પ્રસંગે એના જ દાખલા આપવામાં આવતા. ઠેઠ ૧૨ મા સૈકા સુધી મુનિએ કેટલા કાળિયા ભરવા એના પ્રશ્નમાં ગુરુઆચાય જવાબ વાળે છે કે ઈંડાં જેટલા ' ( પ્રશ્નમાળા ) એટલે દાખલા એક વસ્તુ છે. ખાવાની વાત બીજી વસ્તુ છે.
C
આમ છતાં ગણધર રચિત આચારાંગમાં તે જ્ઞાન, તપ, કમખધતા હેતુ, સૂક્ષ્મજીવાની પણ વિરાધના ન થાય એ માટેની જાગૃતિ, વિશુદ્ધ ચારિત્ર્ય તથા મુનિના સયમધમ અને પવિત્ર આચાર વિષે એટલું બધું ઝીણવટભર્યું વર્ણન છે તથા તે અંગેને સૂક્ષ્મ ઉપદેશ ભર્યાં છે કે જગતના કોઈ પણ ધમતમાં ચારિત્ર્ય અને મુનિધની રક્ષાના આટલા સૂક્ષ્મ અને કડક નિયમા જોવા નહીં મળે. દશવૈકાલિક પણ આચારાંગાદિ આગમ ગ્રંથાનુ જ દોહન છે. એથી આચારાંગને મૂળધ` સમજવા માટે થાડાક વાકચો અહીં ઊતારું છું જે જોવાથી ખાતરી થશે કે આચારાંગના ધમ કેટલા સૂક્ષ્મ છે.
“ ધર્માંના જાણુપુરુષો એવું સમજે છે કે આ પૃથ્વીકાયના, જળકાયના, અગ્નિકાયના વાયુકાયને તથા વનસ્પતિકાયના (કાય એટલે જીવસમૂહ ) આરંભ (હંસા) તે ખરેખર કમબંધના હેતુ છે, માહના હેતુ છે, મરણના હેતુ છે અને નરકના હેતુ છે. “ તા હે શિષ્યા ! તમે મને પૂછશે કે એ જીવા દેખાતા નથી, સૂંધતા નથી, સાંભળતા
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર નથી અને ચાલતા પણ નથી તો એમને મારતાં એમને શી પીડા થતી હશે ? પણ હું કહું છું કે જેમ જન્મથી અંધબધિરને તેના સર્વ અંગમાં કોઈ ભાલાની અણીએ ઘેચે ત્યારે એ અંધબધિરને જે વેદના થાય છે તે જ પ્રમાણે પૃથ્વી, પાણી, વાયુ, અગ્નિ તથા વનસ્પતિ આદિના એકેંદ્રિય જીવોને પણ મારતાં તેમને તેવી જ વેદના થાય છે. આ બધું જાણુને બુદ્ધિમાન પુરુષે એવા જીવોની હિંસા કરવી નહીં, બીજા પાસે કરાવવી નહીં તેમ જ તેના કરનારને રૂડું માનવું નહીં. જે એવા જીવોની હિંસાને અહિત કરનારી સમજીને ત્યાગ કરે છે એ જ સાચો મુનિ છે એમ હું કહું છું.” (આચા. પ્ર. શ્ર., અ. ૧, ઉ. ૨ થી ૬) - “બધા જ જીવો લાંબી આવરદા તથા સુખને ચાહે છે અને જીવવા માગે છે. મરણ અને દુઃખ બધાને અપ્રિય લાગે છે, માટે કેઈને પણ સહેજેય દુઃખ ન થાય તેમ મુનિએ વર્તવું.”
આ કારણે ધર્મના મૂળભૂત સિદ્ધાંતને પોષક જ શંકાશીલ પાઠના અર્થો ઘટાવવા જોઈએ. નહિ તો પૂર્વાપર સંબંધ વિના અથષ જ
થાય. એક વાત એ પણ યાદ રાખવાની છે કે, ' “જૈન મતાનુસાર તીર્થકર તે કેવળ અર્થને જ ઉપદેશ
કરે છે, અર્થાત મૂળભૂત “અર્થ છે; નહિ કે શબ્દ” (બુ. ભા. ગા. ૧૯૩).
વૈદિકમાં મૂળભૂત શબ્દ છે એથી જ અર્થની મીમાંસા પાછળથી કરવી પડે છે, (બુ ભા. ગા. ૧૨૧).
જૈન મતમાં મૂળભૂત અર્થ હેવાને કારણે આચાર્યોએ શબ્દને મહત્ત્વ નથી આપ્યું પણ અર્થપરંપરાને જ મહત્વ આપ્યું છે (બુ. ભા. ગા. ૧૯૬–૧૯૮). - શ્વેતાંબર–દિગંબર શાસ્ત્ર જુદાં હોવા છતાં અર્થમાં પૂરી જે એકવાક્યતા રહી છે એ પણ આ જ કારણે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ આચાર્યાંની ટીકાઓ
પણ પડિતા કહેશે કે જે શંકાીલ પાઠોના અર્થે વનસ્પતિપરક જ હતા તેા દશવૈકાલિકના ટીકાકાર આચાર્ય શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ તેમ જ આચારાંગના પ્રથમ ટીકાકાર શ્રી શીલાંકાચાય જી મહારાજે માંસપરક અથ શા માટે આપ્યા છે? અને એ પણ કઈ સામાન્ય મુનિએ નહાતા પણ સમથ આચાર્યાં હતા.
પડિતાની એ વાત સાચી છે કે હરિભદ્રાચાયે વહુઁ સક્રિય છ મા પેજ ના અથ જે હરેક જૂના-નવા શબ્દકેાષાને આધારે કેવળ પુગ્દલ દ્રવ્ય જ હતા એને માંસ અથ કર્યાં છે. કયા બળવાન કારણે સૂરિજી એ અથૅ આપવા તરફ ઢળ્યા હશે એની ચર્ચા મેં આગળ કરી છે. પણ એમ છતાં સૂરિજી મહારાજે અન્ય પૂર્વાચાર્યાં એનો વનસ્પતિપરક જ અથ કરે છે એવી નોંધ તેા લીધી જ છે, તે એમ કરીને એમણે પેાતાનું જ મતવ્ય આખરી છે એમ ન માનતાં સ ંશોધનનાં દ્વાર ખુલ્લાં રાખ્યાં છે.
જો કે એ સમથ પુરુષા હતા પણ એમ છતાં એ છદ્મસ્થ હતા. સ્થ હાવાને કારણે એમની સામે પણ મતભેદ તેા હતા જ. એટલે એમનું મંતવ્ય આખરી છે એમ કહેતાં પહેલાં ભગવાન મહાવીરની અહિંસક વિચારધારા પર પ્રથમ ધ્યાન દેવુ પડે છે.
તેવી જ રીતે શીલ કાચાય જી મહારાજે પણ પાંચમા પાઠમાં માંસાહારને અર્થ સ્વીકાર્યો તે છે જ. પણ એમ છતાં એમણે શ્રી
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજની જેમ માંસ ખાવા માટે છે એવો અર્થ કરવાનું ન કહેતાં એમણે એટલે સુધારે કર્યો છે કે રોગાદિને કારણે દવાના રૂપમાં એ ફક્ત ચેપડવા માટે જ લેવાનું છે. આ ન અર્થ આપવાના ઉત્સાહમાં એમણે બીજાઓના વનસ્પતિવાચક અભિપ્રાયની નેંધ નથી લીધી એ સાચું છે.
જે કે પુત્રની સલાહથી હેરક્ષાનો પ્રશ્ન હોય અને સૂતા નામની વ્યાધિ થઈ હોય તે માંસ વાઘરિમેTઈ બહારના ઉપભોગ માટે અર્થાત્ પડવા માટે લઈ શકાય છે પણ તે ખાવા માટે નહીં -એમ જે એમણે પ્રતિપાદન કર્યું છે એ કાળમાં આવા રેગ પર થતા ઉપચારની તેમ જ ચાલી આવતી આ પ્રકારની માન્યતાની પડેલી અસર હશે એમ સહેજે કલ્પી શકાય છે. બાકી તો
(૧) નાિિર્તિ સુગં અને બન્ને અમે......... ............. તેને (. ૫૮૫) આ સૂત્રના આધારે જે આહાર અગ્નિ ઉપર ચડી રહ્યો હોય તે મુનિએ ગ્રહણ ન કરો. એવી શાસ્ત્રારા હેઈ માંસ ચૂલા પર છે જેથી એ લેવાનો પ્રશ્ન જ રહેતું નથી.
(૨) વળી તે હજુ ભૂંજાઈ રહ્યું છે–તૈયાર થયું નથી. એમ જોયા પછી ઊતાવળે દોડી જવાનો પ્રશ્ન કેવળ પૂરીઓ અંગે જ રહે છે; નહિ કે માંસ માટે. . (૩) અને જે માંસ પડવા માટે જ લેવાનું હોય તો પછી ઊતાવળે દોડી જવાની કંઈ જરૂર રહેતી નથી, કારણ કે દોડવાનું કારણ
લુપતા છે એમ ત્યાં જ કહેવામાં આવ્યું છે અને દવા માટે તે લેલુપતાને પ્રશ્ન જ રહેતું નથી.
(૪) વળી આચારાંગ સૂત્ર ૬૮૭ પ્રમાણે મવહૂ વ મિરઝૂળી... .......વા વા વા ડબ્બરેંતિ વા મë તિવા તો જે મકાનમાં ગૃહસ્થ કે દાસદાસીઓ તેલ, ઘી, માખણ કે ચરબી શરીરે ચોપડતા
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્યાની ટીકાઓ
૨૭
હાય કે મસળતા હોય તેવા મકાનમાં મુનિએ રહેવું નહીં. એ આધારે માંસ ચાપડવાની વાત પણ ઘટતી નથી.
*
(૫) વળી સૂત્ર ૮૫૭ માં કહ્યું છે કે મુનિને કોઈ પાત્ર વહેારાવવા ઇચ્છે પણ જો તે ચરખી વગેરેથી ખરડાયેલું હેાય તે તે ન લે. આ દૃષ્ટિએ પણ માંસની વાત તે ઘટતી જ નથી. એટલે આ પામાં કેવળ પૂરી માટે જ માગ માકળા રહે છે, કારણ કે એ તળાતી હાવા છતાં કેટલીક તળાઈ ને વાસણમાં એક્ડી પણ થઈ હાય.
આમ છતાં સૂરિજી મહારાજ માંસ અર્થે તરફ ઢળ્યા એની પાછળ કોઈ વાતાવરણની જ અસર હશે એમ આપણે કલ્પી શકીએ છીએ. પણ ખરું કારણ તે જુદું જ હતુ. જે અંગે આપણે એને વિસ્તારથી વિચાર કરશુ. શ્રી અભયદેવસૂરિજી મહારાજે કેવળ વનસ્પતિવાચક જ અથ આપ્યા છે પણ એમ છતાં એએશ્રી પણ અન્ય આચાયૅના માંસપરક અની નેોંધ લીધા વિના રહી શકવા નથી. પાછળના બધા આચાર્યો આ ત્રણ મહાન પૂર્વાચાર્યાંને જ અનુસર્યાં હાઈ એમના વિષે, કઈ નવુ કહેવાનું રહેતું નથી.
એ કાળમાં આજની જેમ સંશાધનના સાધને કે અભ્યાસ યેાગ્ય. ગ્રંથા સહજ પ્રાપ્ત ન હોઈ તેમ જ વૈજ્ઞાનિક કે ઐતિહાસિક ખેાજે ત્યારે અંધારામાં હોઈ એમનાં મંતવ્યોમાં જે કંઈ અપૂર્ણતા રહી ગઈ છે એ અપૂર્ણતા એમની નથી પણ સશેાધનનાં સાધનેાની ખામીને કારણે હતી. તેમ જ એમની સામે પણ કેટલાંક કારણા હતાં. આમ છતાં એમણે જે કઈ ઉપયેાગી મસાલા પૂરા પાડયો છે એ એમને ઉપકાર જેવા તેવા નથી.
એથી આજે સંશાધનનાં જે દ્વાર ખુલ્યાં છે. સ્વતંત્ર વિચારદૃષ્ટિ પણ વિકસી છે એથી કોઈ નવપ્રકાશ પાથરે તે એથી એમને કોઈ પણ જાતને અવિનય થતા નથી. ઊલટુ એમણે જે કંઈ લખ્યુ છે એ પેાતાને માટે નહીં પણ શાસનને માટે હાઈ એમને આશીર્વાદ
પ્રાપ્ત થાય.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર પણ આમ છતાં એક પ્રશ્ન તે ઊભો રહે છે કે કયો અર્થ સાચે માનવો ? વળી બન્ને બાજુ મહાન પૂર્વાચાર્યો છે, કેઈને પણ કશું યે ખોટું કહેવાનું કારણ નહોતું. બધા જ શાસનના પરમ ભક્ત હતા. એથી ભલે કેઈનાં મંતવ્યો અપૂર્ણ હોય પણ તે ખોટા તે ન જ હોય, તે પછી શું બન્નેનું કહેવું સાચું માનવું ? અને એમ તે બને જ કેમ ? તે પછી એવું કયું વાવાઝોડું આવ્યું હતું કે જેને કારણે આવી બધી ગરબડો ઊભી થઈ?
હા, એવું વાવાઝોડું આવ્યું હતું. જે કારણે ઈતિહાસ ભુલાયે, મૂળ કારણ ભુલાયું, ફક્ત પાઠો અને એમાંથી ઉદ્ભવેલા અર્થો રહી ગયા. પણ એનો મેળ બેસાડી ન શકાય. એક તો શા જ ૧૦૦૦ વર્ષ સુધી કંઠે રહ્યા હતા. એમાં પણ જ્ઞાનીઓની ખોટ વરતાવા માંડી હતી. અન્ય પણ પ્રબલ કારણો હતા. આથી કેટલાક આગમ પાઠો તથા ટીકાગ્રંથ લુપ્ત થયા. ૧૨મું દષ્ટિવાદ પણ આ જ કાળમાં આવા કારણે લુપ્ત થયું હતું. કેટલાક અગત્યના ગૂઢ પાઠો લિપિબદ્ધ થયા હતા, પણ પરિવર્તન પામતી લિપિને કારણે એમાં પણ દોષ આવવા લાગ્યા હતા.
“જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ” મુનિશ્રી કલ્યાણવિજ્યજી તથા અનેક પંડિતએ એકરાર કર્યો છે કે જિનાગમના જ્ઞાનને ઘણો ધક લાગ્યું હતું. આ ધક્કાનું–ગરબડ થવાનું મૂળ કારણુ ભગવાનના નિર્વાણ બાદ ૧૫૦ વર્ષે પડેલે બાર વર્ષને ભયંકર દુષ્કાળ હતો. એણે આપણને ભારે હાનિ પહોંચાડી છે તેમ જ એની અસર આજ પણ આપણે આ ગહન કેયડાને કારણે મુંઝાયેલી પરિસ્થિતિમાં રહ્યા છીએ. આમ છતાં જે કંઈ બચ્યું છે એથી એ ગૂઢ ભેદ એ જ પણ શોધી શકાય તેમ છે ને એથી જ મેં આ બાબતમાં પ્રયત્ન કર્યો છે.
પણ એમ છતાં ચાલી આવતી મૂંઝવણને કારણે વડીલે આ પ્રશ્નમાં માથું જ ન મારવાનું કહે છે. એમને ભય છે કે એથી ગૂંચ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્યોની ટીકાઓ વાડે કદાચ વિશેષ વધારી મૂકવામાં આવશે ને તેથી જે કઈ જાણતા નથી એમની સામે આવી વાતો મૂકવાથી લાભ પણ શે ?
આ કાળમાં કંઈ પણ હવે ગુપ્ત રહી શકે તેમ નથી અને ગુપ્ત રાખવા જેવું આપણે કંઈ પાપ કર્યું નથી. મને તે આ પ્રશ્નમાં ઊંડાં ઊતરતાં આપણા પૂર્વજોના ભવ્ય અને તેજસ્વી ઈતિહાસનું દર્શન થયું છે કે જે ઈતિહાસ આજ સુધી અંધારામાં જ દટાઈને પડે છે. એથી એને બહાર લાવવામાં શરમ અને ભયની દીવાલે. આપણે હટાવવી જ રહી.
આથી એ કાળના આપણું પરાક્રમી અને વીર્યવાન મુનિઓના ગૌરવશાળી ઈતિહાસને આ બહાને બહાર લાવવાને જ મારે પ્રયત્ન છે ને એના ઉત્સાહમાં જ હું એક પ્રકારનું બળ મેળવી રહ્યો છું.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૪ થું ભયંકર દુષ્કાળ
ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણબાદ લગભગ ૧૫૦ વર્ષ પછી ચંદ્રગુપ્તમૌર્યની પાછલી અવસ્થામાં પટણાથી તે પંજાબ સુધી ભયંકર દુષ્કાળનો પંજો ફરી વળ્યો હતો. એક વર્ષ નહીં, બે વર્ષ નહીં પણ લાગલગટ ૧૨ વર્ષ સુધી અનાવૃષ્ટિ, મહામારી જેવા રોગો તથા ભયંકર યુદ્ધોને કારણે એ દુષ્કાળે અત્યંત ભીષણરૂપ ધારણ કર્યું હતું. ગરીબો અન્નના અભાવે ટપોટપ મરી રહ્યા હતા. આથી કઈ ઝાડનાં પાંદડાં ખાવા લાગ્યા ને એમ થોડા વખતમાં તે લેકે ઝાડના ઝાડ ખાઈ ગયા. દુકાળિયાઓ હવે ભૂખના માર્યા પશુઓ પર પણ તૂટી પડતા. દુષ્કાળ એની પરાકાષ્ટાએ પહોંચ્યો હતો. આવી સ્થિતિમાં ધર્મરક્ષા થવી મુશ્કેલ હતી એ જોઈ સેંકડો મુનિઓ• ઈશાન–પૂર્વના દેશમાં ચાલ્યા ગયા. જેઓ ત્યાં રહ્યા એ પણ ભારે મુશ્કેલીમાં જેમાં તેમ કાળ નિગમન કરતા હતા, પણુટે ભાગે ગોચરી–પાણુ અપ્રાપ્ય જેવાં થઈ પડ્યાં હતાં. ધનિકે મુનિઓને ગોચરી–પાણી આપતા તે રસ્તામાં ભૂખ્યા લેકે મુનિઓ પર તૂટી પડી આહાર–પાણી ઉપાડી જતા. મુનિઓ આહાર–પાણી માટે ગૃહસ્થને ત્યાં જતા તે તે વેળાએ તેમની સાથે થઈ એ ગૃહસ્થના ઘરમાં ઘૂસી જતા અને લૂંટફાટ ચલાવી પરેશાન કરતા. આથી ગૃહસ્થ હવે આખો દિવસ ઘર બંધ રાખવા લાગ્યા. દિગંબર ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે, “એક વાર મુનિઓ આહારપાણી લઈ જંગલ તરફ જતા હતા ત્યારે પાછળ રહી ગયેલા એક
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભયંકર દુષ્કાળ મુનિને સુધા પીડિત લેકેએ પકડી ચીરી નાખ્યું અને એને ત્યાં જ ખાઈ ગયા. આ પરિસ્થિતિ જોઈ ગૃહસ્થાએ મુનિઓને નગરમાં રહેવાની વિનંતી કરી. જેથી એ ત્યારથી નગરમાં રહેવા લાગ્યા. ઉજજૈનના કુબેર મિત્ર વગેરે શ્રેષ્ઠીઓએ ગરીબોને જમાડવા અન્નસત્રો ખોલ્યાં, પણ અન્નસત્રોની વાત સાંભળી રેજ હજારો દુકાળિયા ચારે બાજુથી ત્યાં ઊભરાવા લાગ્યા, જેથી સંખ્યા ખૂબ વધી જવાથી એ વ્યવસ્થા તૂટી પડી. પરિણામે શહેરમાં ભિખારીઓની સંખ્યા વધી પડવાથી ભારે અવ્યવસ્થા જામી ગઈ. પરિણામે મુનિઓને પણ આહાર–પાણી વિહોરાવવાની મુશ્કેલી ઊભી થઈ હતી. આમ પરિસ્થિતિ અતિ વિકટ બની જવાથી આપધમ માની અનેક શ્રમણચાર્યોને આહાર–પાણી માટે રાત્રે બહાર જવાની પણ આજ્ઞા આપવી પડી હતી.
“કુમુક્ષિત: િન રતિ વર્ષ ” એ ન્યાયે ભૂખનું દુઃખ એવું ભયંકર છે કે માણસ એથી ન્યાય, નીતિ, કરુણ, સ્નેહ, ધર્મ બધું જ ભૂલી જાય છે અને સ્વાર્થવૃત્તિ, કઠોરતા, એકલપેટાપણું તથા નિર્દયતા જેવા દુગુણે પિષ એ હૃદયશન્ય લાગણીને બુટ્ટો પણ બની જાય છે. આથી માણસો પોતાના બાળકોને રખડતા મૂકી ચાલ્યા જતા. કઈ કઈ તે પોતાના જ બાળકોને મારી નાખી એનું માંસ ખાઈને ક્ષુધાતૃપ્તિ અનુભવતા.
આવી ભયંકર પરિસ્થિતિ જોઈ જેઓ ધર્મવીર હતા, જ્ઞાની હતા એમણે તો અનશન આદરીને સંસ્કૃતિની રક્ષા માટે પ્રાણત્યાગ કર્યો. આવા મુનિઓની સંખ્યા ૭૪૮ ની હતી (વાંચે, ધર્માનુબંધી વિશ્વદર્શન ભા. ૫) આમ માનવ દિલમાંથી જ્યાં સ્નેહનું અને ત્યાગનું અમૃતઝરણું જ સુકાઈ ગયું હતું ત્યાં પછી એમને જીવનમાં રસ પણ શો રહે ! આમ છતાં જેઓ જીવતા રહ્યા હતા એ પણ અનશનની તૈયારી સાથે ઘણી મુશ્કેલીઓ અનુભવીને જ કપરી કસોટીમાંથી પાર ઊતરી શક્યા હતા. પણ આ કઠણ કાળમાં સંઘની અવ્યવસ્થા જામી હોઈ તેમ જ મુનિઓને ગૃહસ્થો સાચવતા હોઈ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર ઘણું લોકે મુનિવેશ ધારણ કરીને સંધમાં દાખલ થઈ ગયા હતાં એમની વાત જુદી હતી. જો કે એમનામાં પણ ઘણુઓમાં ઉમદા ગુણે હતા અને શક્તિ પણ હતી. આમ છતાં આ ભીષણ કાળમાં પરંપરા વિશુદ્ધ રીતે પાર ઊતરી શકી હતી એ કંઈ એમના માટે ઓછા વીરત્વની વાત નથી. - એક વિદ્વાને મને જણાવેલું કે આવી આપત્તિ ટાણે શરીર ટકાવવા અનેક પ્રકારના અપવાદો આપવા પડ્યા હતા. ગમે તેમ છે, પણ એક વાત તે છે કે દુષ્કાળ ધર્મભાવનાનો પણ દુષ્કાળ ઊભો કરે છે. જહાંગીર બાદશાહના સમયમાં ફેલાયેલા ભયંકર દુષ્કાળનું તે વખતના પોર્ટુગીઝ લેકેએ આપેલું વર્ણન જેમણે વાંચ્યું હશે એ આ ૧૨ વર્ષના ભયંકર દુષ્કાળે કેવો કેર વર્તાવ્યો હશે અને સાથે ધર્મભાવનાને પણ કે હાસ હશે એની કલ્પના કરી શકશે. છેલ્લા બંગાળના દુષ્કાળમાં કંઈક માતા પિતાના પુત્રોને શેકીને ખાઈ ગઈ હતી એના દાખલા આપણાથી ક્યાં અજાણ છે?
આવા સંગમાં મુનિવેશ હોવા છતાં માની લે કે કેટલાક પતિત થયા હોય તે તે અસંભવિત નથી લાગતું. અને એમ બન્યું હોય તો તે ક્ષમ્ય ગણાવું જોઈએ પણ રોજ હલવા–હાફુસ ખાનારને તેમ જ અથાણુ–પાપડ વિના જેમને કેળિયે ગળે ઊતરતો જ નથી એવાઓને એની કલ્પના જ નથી આવી શકતી.
આમ જ્યાં સર્વત્ર માંસાહાર જ પ્રવર્તત હતો. ઘરે ઘરે પણ એ જ વસ્તુ વપરાતી હોય ત્યાં સાચવી સાચવીને કેટલું સાચવે ? એથી
ક્યારેક ગોચરીમાં પણ માંસ આવી જવાનો સંભવ રહે. કટ્ટર નિરામિષાહારી હોવા છતાં ભગવાનના સાનિધ્યમાં રહેલા ગોશાલકના પાત્રમાં પણુએ ક્યાં નહોતું આવી જતું ? અને આજે પણ કાઠીઓના ઘરે વહેરવા જનાર એક મુનિના પાત્રમાં પણ એ ક્યાં નહોતું આવી ગયું ! આમ છતાં મુનિઓ પૂરા જાગ્રત હતા. પણ જેઓ પેટ ખાતર જ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભયંકર દુષ્કાળ
૩૩
સંઘમાં ઘૂસ્યા હતા એ પણું જૈનમુનિથી એ ન ખવાય માની નહોતા ખાતા. પણ પછી એમાં ફસાઈ જવાથી એને છાની રીતે ઉપયોગ કરતા થયા હતા. આથી એવાઓને દોષિત માન્યા છે. (નિ. - ૪-સૂ. ૨૧) એક તો કાળ જ ભીષણ હતું. વળી એ માંસાહારી કુટુંબોમાંથી જ આવેલા હતા તેમ જ સ્વાદલાલસાને કારણે એમની એ લાલસા છૂટી પણ નહોતી જેથી એમને એનો શેષ–સંકેચ નહોતો. અને વળી એ તો પેટ અથે જ આવ્યા હતા એથી ગોચરી ન મળે એવી પરિસ્થિતિમાં એ ઉઘાડે છોગ વહોરી લાવતા અને ત્યારે આ વાત કઈ જાણતું હોય તો પણ એમને ત્યારે શું કહી શકે ?
સેંકડો પેઢીઓને સંસ્કાર વારસો મેળવી આજે તો આપણે એટલા કટ્ટર નિરામિષાહારી બની ગયા છીએ કે “માં”ની વાત જ આપણે સાંભળી શકતા નથી. એનું નામ લેતાં જ માથું દુગધથી ભમવા લાગે છે. આમ છતાં પશ્ચિમની હવા લાગવાને કારણે આજે આપણા જૈનોનાં જ છોકરાં ઈડાં–માંસ ખાતા થયા છે. તેમ જ કેટલાક જૈન ઘરમાં એ રંધાવા પણ લાગ્યું છે. આમ ૨૫૦૦ વર્ષના ગાઢ સંસ્કાર પછી પણ આજે આવી દશા ઊભી થઈ છે તો એ કાળના લોકોનો શો દોષ કાઢી શકાય ? વળી એ કાળ તે આરંભની ક્રાંતિને હતું એટલે એવી નબળાઈઓ ચાલતી હોય તો તે સ્વાભાવિક હતી.
'ડૉકટરને ઠપકે અને આગ્રહ છતાં ગાંધીજી પત્નીને ગુમાવવા તૈયાર હતા પણ એને માંસ આપી જીવાડવા નહોતા ઈચ્છતા. આવા એ કડક વનસ્પત્યાહારી હોવા છતાં અન્નતંગીને કારણે જે લેકે મચ્છી વાપરતા એમને એ ખાવાની એમણે છૂટ આપી હતી. આમ ભયંકર પરિસ્થિતિ ધર્મને પણ વિકૃત કરી મૂકે છે. એટલે જ કહેવામાં આવ્યું છે કે સુખશાંતિના કાળમાં જ ધર્મનો વિકાસ થઈ શકે છે.
આમ ગાંધીજીએ જે છૂટ આપેલી એ એક પ્રકારને આપધમ હતું. એ કેવળ વર્તમાનકાલીન આજ્ઞા હતી. સર્વકાલીન આજ્ઞા નહોતી.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
એથી એવી આજ્ઞા એ મચ્છી વાપરવાનું વિધાન નથી બની શકતી. હા, એટલું ખરું કે ભવિષ્યની પ્રજા એ વર્તમાનકાલીન આજ્ઞાને વિધાન માની એ ન છેડે તે ઉપરથી એ આજ્ઞાને ધમમાં ખપાવે એમ પણ મને.
ભવિષ્યના પંડિતા એના પર ગમે તે સૂંથણાં ચૂથે પણ આપણે તેા જાણીએ છીએ કે એ કથન વિધાન નહોતું. પણ આપદ્ધમ હતા. આપેલા અપવાદ મા હતા.
અહીં એક વસ્તુની ખાસ સ્પષ્ટતા કરવાની ખાસ જરૂર છે. પડતા માને છે કે એ યુગમાં ગૃહસ્થા તથા મુનિ માંસાહાર કરતા જ પણ મૂળ ધ્યેય અહિંસાનું હાઈ ધીરે ધીરે એ નિરામિષાહાર તરફ વળતાં આજે કટ્ટર નિરામિષાહારી બની ગયા છે; જ્યારે પરપરાગત લાકે પેાતાની આજની ભૂમિકા પરથી બંનેને ચુસ્ત વનસ્પત્યાહારી જ માને છે, કારણ કે · જૈન ' શબ્દ સાથે માંસના સંબંધ જ એમને થથરાવી મૂકે છે.
6
પણ સાચી વાત તે એ છે કે તેનુ કહેવુ અસત્ય છે. એ કાળમાં જૈને મોટે ભાગે ક્ષત્રિયેા હાઈ શિકાર અને માંસાહારથી એ પૂર્ણપણે મુક્ત હતા એવુ કહી શકાતું નથી. શાસ્ત્રો જ એના અનેક પુરાવા પૂરા પાડે છે. તેમ જ વૈસ્યા પણ કડકપણે નિરામિષાહારી જ હતા એવું મહાશતક કે ધન જેવાઓની કથા પરથી કલ્પી શકાતું નથી. હા, એટલું ખરું કે મુનિએ કડકપણે નિરામિષાહારી
જ હતા.
આજના યુગમાં ધંધાકીય પરિસ્થિતિ જ એવી છે કે સત્ર ખાસ કરી શહેરામાં તે! શેઠ હોય કે નોકર યા કામદાર કાઈ પણ રાત્રિભાજન ત્યાગનું વ્રત પાળી શકે તેમ નથી. તેમ જ ડૂંગળી—બટાટા વગેરે કંદમૂળાથી પણ ભાગ્યે જ કોઈ ધર સથા મુક્ત હશે એવી કહેવા જેવી પરિસ્થિતિ બનતી જાય છે. છતાં એ જ ધરમાંથી ફાઈ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
ભયંકર દુષ્કાળ વ્યક્તિ મુનિ બને છે તો એને કંદમૂળ તથા રાત્રિભોજન ત્યાગ એ અને મહાવ્રતોનું સંપૂર્ણપણે પાલન કરવું જ પડે છે. એમાં સહેજ પણુ ક્ષતિ ચલાવી લેવામાં નથી આવતી. કાં તે એને ઘર ભેગો જ કરી દેવામાં આવે છે.
તેમ એ કાળમાં ભલે ગૃહસ્થો માંસાહારી રહ્યા હોય પણ મુનિ બનનારને માંસાહાર ત્યાગની પ્રતિજ્ઞા લીધા બાદ જ યા એની સાધનામાં સ્થિર થયા બાદ જ સંધમાં દાખલ કરવામાં આવતો. જો કે આજે કેટલીક વ્યક્તિઓ પતિત બનીને સંધમાંથી ભાગી છૂટી છે, તેમ એ કાળમાં પણ કઈ કઈ પતિત બન્યું હોય તો એ બનવા જોગ છે, ને એવી માનવ સહજ નબળાઈ તે સતયુગમાં પણ દેખા દેતી હોય છે. પણ એથી પરંપરાને કંઈ જ દોષ લાગતો નથી. દોષ દઈ શકાતે પણ નથી.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૫ મું - પ્રથમ ભિક્ષુ સંગિતિ વર્ષો સુધી સત્ય અને સાદાઈને પાઠ ગાંધીજી પાસેથી શીખ્યા પછી રેશનયુગમાં શરૂ શરૂમાં અઘટિત કામ માટે આપણને આંચકો લાગતો, કારણ કે ત્યાં સુધી એ પાપને સ્પર્શ કેવળ આપણું શરીરને જ સ્પર્યો હતે. પણ જ્યારે એ પાપ આપણું મન અને આત્મા સુધી પહોંચી ગયું ત્યારે પછી હવે આપણને એને સંકોચ જ મટી ગયો છે. આજે તો અનીતિ, કાળાબજાર, અપ્રમાણિક્તા, જૂઠ–પ્રપંચ અને બાદશાહી ઠાઠમાઠમાં રહેવા માટે અર્થાલાલસા અને સંપત્તિભૂખના રોગમાં આપણે એવા ઘેરાયા છીએ કે એમાં હવે આપણને કંઈ જ અજુગતું લાગતું નથી. આપણા જેવા વ્યવહારુ માણસ માટે આવક–જાવકના બે છેડા સરખા કરવા માટે આ સિવાય બીજો કોઈ ભાર્ગ જ નથી એમ આપણે હવે કહેવા લાગ્યા છીએ. આમ રેશનયુગે નીતિની બાબતમાં આપણને તારાજ કર્યા છે તેમ એ યુગમાં પણ દુષ્કાળને કારણે ખાનપાન સંબંધી આચારવિચારમાં આપણો સારો એવો ભાગ જે પેટના કારણે સંઘમાં પ્રવેશી ગયો હતે એ શરમ છેડી એમાં ખોટું શું છે એમ હવે એ માનવા લાગ્યો હતે. શાસ્ત્રપાઠની રક્ષા
આવી પરિસ્થિતિમાં દુષ્કાળ ઊતર્યા પછી જેન ભિક્ષુઓની પાટલિપુત્રમાં હાલના પટણામાં પ્રથમ ધર્મ મહાસભા મળી. શાસ્ત્રપાઠી ઘણું વિચ્છેદ ગયા હતા. ઘણુના અર્થો લુપ્ત થયા હતા, તેમ જ જે કંઈ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથિમ ભક્ષુ સંગિતિ
૩૭ સ્મૃતિએ હતું એમાં પણ દોષ આવવાની સંભાવના હતી. જેથી જેમને મુખે જે જે કંઈ બચ્યું હતું એને સંગ્રહ કરવા તથા પાઠોને વ્યવસ્થિત કરવા એ બધા ભિક્ષુઓ એકત્ર થયા હતા. સાથે દુષ્કાળને કારણે આવેલી આચારની શિથિલતા દૂર કરી નવી આચાર વિધિઓ પણ ઘડવાની હતી, કારણ કે પલટાયેલા સંયોગને કારણે એમ કર્યા વિના છૂટકે પણ નહોતે.
યુગપ્રધાન ભદ્રબાહુસ્વામી આ વખતે નેપાળમાં હોઈ એ ધર્મસભામાં ભાગ લઈ શક્યા નહોતા. જેથી અન્ય સ્થવિરેએ એકાદને પ્રમુખપદે સ્થાપી એ ધર્મસભાનું સુકાન સંભાળ્યું હતું. અને સંઘને સંગઠિત કરવા તથા શાસ્ત્રપાઠોને વ્યવસ્થિત કરવા ભારે જહેમત ઊઠાવી હતી. શુધ્ધીકરણને પણ પ્રશ્ન: - આ મહાસભામાં દુષ્કાળને કારણે આવી પડેલી અનેક વિકૃતિઓ તે થોડા ફેરફાર સાથે સુધારી લેવામાં આવી હતી, તેમ જ બચેલા પાઠોને પણ એકત્ર કરી વ્યવસ્થિત કરવાનું કાર્ય ચાલી રહ્યું હતું, પણ આચારવિચારની બાબતમાં દુષ્કાળની ઘેરી અસર સર્વત્ર ફરી વળેલી હોઈ એક વર્ગ યુગાનુસાર કંઈક પરિવર્તન અને છૂટ માગતો હતો. બીજે વર્ગ પરાપૂર્વની નીતિને છેડા ફેરફાર સાથે વળગી રહેવા - ક્રિોદ્ધાર ઈચ્છતો હતો. એથી મતભેદને કારણે આ પ્રથમ સંગિતિનું કાર્ય ભારે વિકટ બન્યું હતું. જોકે આપણી પાસે એને પ્રેસ–રિપોર્ટ નથી, એમ છતાં મનુષ્યસ્વભાવનો આપણને જે અનુભવ છે એને આધારે આપણે કલ્પી શકીએ છીએ કે ત્યારે પણ કંઈ ઓછા વાદવિવાદ નહીં થયા હોય કે દલીલની ઝડીઓ નહીં વષી હોય. કેઈએ એક વસ્તુને આગ્રહ રાખ્યો હશે, કોઈએ બાંધછોડની નીતિ અપનાવી હશે તે કેઈએ સમય પ્રમાણે થોડું જતું કરીને પણ બીજાના વિચારને સહી લીધા હશે, પણ એમાં માંસાહારનો પ્રશ્ન અતિ ઉગ્ર હતો.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩.
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
જેનામાં વૈરાગ્ય ભાવના હોય છે તે જે સ`સ્વ તજીને ભિક્ષુ સંધમાં જોડાઈ ગયા હેાય છે. એ ખીજી વસ્તુ તે છેડવા જેટલા વીરમ બની શકે છે, પણ સ્વાદે દ્રિયની લાલસા એ એક એવી પ્રબળ વાસના છે કે એમાં પડેલા ઝટ એમાંથી છૂટી શકતા નથી. વળી સત્ર વાતાવરણ પણ તેવું જ હતુ. આ કારણે જેએ એ રાગ સાથે જ સંધમાં પ્રવેશ્યા હતા તેમ જ જે પાછળથી શરમ છેાડી એના પક્ષકાર બન્યા હતા, ક્ષેમણે ભગવતીજી તથા દશવૈકાલિક જેવા પ્રાચીન શાસ્ત્રોમાં આવેલા અને આ સમયમાં શબ્દોના અર્થ પરિવત નને કારણે માંસ-મચ્છી અ પામેલા પાઠોનેા આધાર લઈ પેાતાના આચારવિચાર માટે સમર્થન કર્યુ, તેમ જ સૂઝતા આહારનું પણ કારણ રજૂ કરી પેાતાના બચાવ કરવા માંડ્યો.૧ શાસ્ત્રાણુ વિશ મૂળ આગમાદિ શાસ્ત્રોમાં આવેલા એ શબ્દોના અર્ધાં, એના ઇતિહાસ તથા એ સૂત્રપાઠાને ઉદ્દેશ જાણતા હતા. આથી એમણે એમને સમજાવવાના પ્રયત્ન કર્યાં. સાથે આચારાંગના મહાપરિજ્ઞા અધ્યયનમાં આપેલી માંસાહાર ત્યાગની સ્પષ્ટ આજ્ઞાઓ તરફ ધ્યાન દાયું, પણ એ પાઠો કાઈ એ રજૂ ન કર્યાં. કાં તો એ વિસ્તૃત થયા હોય, કાં તા એવા વગે ગાપવ્યા હાય. પક્ષકાર મુનિએમાંથી કાઈ તે પણ એ પાઠ સ્મૃતિએ નહાતા રહ્યો. પાઠ સ્મૃતિએ નહાતા રહ્યો પણ અથ તા સહું જાણતા હતા. એથી બહુમતી પક્ષે એવાને સંધહિષ્કૃત કરવાની જોરદાર માગણી કરી. આવી પિરસ્થિતિમાં એ પૂજ્ય સ્થવિરાએ નાવ સંભાળી લઈ ચમત્કાર સર્જ્યો હતા, જેથી સંધની એકતા ટકી રહી હતી, તેમ જ એને પરિણામે ધર્માંની વિશુદ્ધિ પણ ઝળહળતી રહી શકી હતી.
――
૧. જોકે એવા મુનિઓએ પાછળથી પાતે ખાટા અથ કર્યાં હતા એ જાણી લઈ ગુરુએની કૃપાથી વિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી લીધી હતી. પણ એક વાર વહેતા થયેલા એ અથ તા વ્યાપક બની જવાથી ચાલતા જ રહેલેા. પરિણામે એ અની અસર ભગવાન મહાવીર વિષેના પાટૅ સુધી પણ પહોંચી ગઈ હતી.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૬ કું સર્જેલા ચમત્કાર
ઊઠેલા વાવિવાદ :
જોકે માંસાહાર તરફ વળેલા મુનિઓની સંખ્યા બહુ ઓછી હતી. આમ છતાં એમની સંખ્યા ઉપેક્ષા કરવા લાયક તા નહાતી જ. છતાં બહુમતી પક્ષ એવાઓને સધબહિષ્કૃત કરવા ઇચ્છતા હતા. જોકે એ સ ંગિતિનું નેતૃત્વ કરનારા કેટલાક પૂર્વાચાર્યોં કઠાર નિયમના આગ્રહી હતા. પણ બીજા પૂર્વાચાર્યાં આચારને કઈક હળવા અનાવીને પણ શાસનની પ્રભાવના કરવા ઉદ્યત હતા. ( નિશીથ. ગા. ૨૧૫૪/૫૭૪૪-૫૮/અ. ગા. ૩૨૭૫/૮૯) જેથી એ ખીજા વર્ગના વિરા બહુ ધ્યાળુ—શાંત અને દીષ્ટિવાળા સમયન સંતા હતા. એમને અંગે સંપ્રદાયને થાડાક ડાધ લાગશે એ એ જાણતા હતા, પણ એમના દિલમાં કરુણા હતી. સાથે શાસનના ઉદ્ધારની અને એને ફરી તેજસ્વી અને સંગઠિત બનાવવાની એમનામાં તમન્ના પણ હતી. એક માટા સમૂહ જુદા પડે એથી સંપ્રદાયની શુદ્ધિ જળવાશે પણ અખંડિતતા તૂટવાથી એની શાસન પર પ્યૂરી અસર થશે એ પણ એ સમજતા હતા. વળી દોષમાં પડેલા હોવા છતાં એ અનેક ઉત્તમ ગુણા અને શક્તિ ધરાવતા હતા એ પણ એ જાણતા હતા. આ કારણે એનેા કંઈક તાડ કાઢવા એમણે બહુમતી પક્ષના મુનિઓને તથા કઠાર નિયમેાના આગ્રહી પૂર્વાચાયૅને સમજાવી શાંત કર્યાં. વિરાધી પક્ષના મુનિઓને પણ ઉચ્ચ દૃષ્ટિબિંદુ રાખી વીર બનવા સમજાવ્યા. પણ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
જ્યાં ચિત્ત પર વાસનાનાં વાદળ ઘેરાયેલાં હોય ત્યાં જ્ઞાનને સૂ પછી કયાંથી પ્રકાશ પાથરી શકે ? પણ એ સ્વસ્થચિત્ત અને ધૈયવાન ગુરુએ વિસા સુધી આના કંઈક તાડ કાઢી આ કઠિન સમસ્યા હલ કરવા નવા નવા પ્રયત્ન ચાલુ જ રાખ્યા. આથી એમણે એ પતિત મુનિઓને ન તકાર્યાં, ન ધમકાવ્યા કે ન સંધહિષ્કૃત કર્યાં. ધારત તા એ ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં એમને સંધમાંથી હાંકી કાઢત. પણ જે હવે ધરખાર, સ્ત્રીપુત્યાદિ પરિવાર અને વૈભવ વિલાસના દુન્યવી ભાગાની લાલચ છેાડી ભગવાન મહાવીરના ધ`શરણે રહેવા માગતા હતા એવા પેાતાના એ પ્રિય શિષ્યા માટે એમના દિલમાં કરુણા હતી, યા હતી, સ્નેહ હતા, એથી એ એમને તિરસ્કાર નહી પણ એમને ઉદ્ધાર ઇચ્છતા હતા.
ગુરુઓની ભવ્ય ઉદારતા :
જેમ બાળક પ્રત્યે અમીદ્રષ્ટિ હોય છે, તેમ એમની એવાએ પ્રત્યે અમીદૃષ્ટિ હતી. એ જાણતા હતા કે એ બિચારા ૨ પરિસ્થિતિના ભાગ બનેલા છે. એથી જેમ દી` પર ગુસ્સા કરવાથી એનું દર્દ મટતું નથી પણ એના યોગ્ય ઇલાજથી જ એ ફરી આરોગ્ય પ્રાપ્ત કરી શકે છે, તેમ સાચા માનસશાસ્ત્રીની અદાથી એમણે એમને વળગેલા માનસિક વ્યાધિ દૂર કરવાની કારુણ્યદૃષ્ટિ રાખી ખૂબ જ ધૈય પૂર્ણાંક કામ લીધું હતું.
<<
એમણે એ પણ વિચાયું હતું કે “ જો એવાઓને ફેંકી દેવામાં આવશે તે એથી એમને વ્યાધિ મટવાને નથી. ઊલટું એ વધુ વિકૃત બની ભગવાન મહાવીરને નામે એક નવેા માંસાહારી સંધ ઊભા કરશે અને જો એમ થશે તેા જે પુરુષે જગદુદ્દાર કાજે સવંસંગ પરિત્યાગ કરી ધાર તપશ્ચર્યાં અને ઊંડા ચિંતન પછી જે પરમ સત્યને જગતને મેધ આપ્યા હતા એ સત્યના મૂળમાં જ ધા પડશે અને તેથી ભગવાન મહાવીરનું કર્યું કારવ્યું જધૂ ળધાણી થઈ જશે,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુજેલા ચમત્કાર
૪૧
કારણ કે એક તેા જનતામાં માંસાહારના રાગ ખૂબ ઊંડા વ્યાપેલે છે, વળી એને પાષણ આપનારી યજ્ઞહિ ંસાનાં મૂળ હજુ ઉચ્છેદ નથી પામ્યાં તેમ જ કેટલાક બૌદ્ધાદિ શ્રમણપથા પણ માંસાહાર તરફ ઢળેલા છે. આ કારણે જનતાને આવા શ્રમણુસંધના આચારના એક નવા આધાર મળશે અને મુનિએને પણ સમાજમાં વ્યાપેલા આ રાગને કારણે વધારે મહાલવાનુ મળશે. પરિણામે ભગવાન મહાવીરને જે મૂળ જીવનસ ંદેશ હતા એના પાયામાં જ સુરગ ચંપાશે. સહેજ ધક્કો આપી માનવ દિલને જાગ્રત કરી શકાય છે તેમ જ ધ્યા અને કરુણાના જે મંગલસ્રોત હર માનવની હૃદયગુહામાં વહી રહ્યો છે એને પણ બહાર વહેવડાવી શકાય છે. પણ જ્યારે એના દિલ પર શાસ્ત્રને નામે અંધશ્રદ્ધાનું કવચ જડાઈ જાય છે અને પછીથી જ્યારે એ આસક્તિમાં પૂરા ઘેરાઈ જાય છે ત્યારે એ કવચ ભેદી એના દિલના ઊંડાણ સુધી પહોંચવાનું અને એ રીતે એના દિલને સ્પર્શ કરી એને જાગ્રત કરવાનું પછી અશકય જ બની જાય છે.
વળી જેએનામાં અનેક ગુણા છે, શાસનનેા ઉલ્હાર કરવા જેટલી દિવ્ય શક્તિ પડેલી છે, એમને ફક્ત આ એક જ દોષ ખાતર ફેંકી દેવા એ એમના અનેક ગુણાને તિરસ્કાર કરવા જેવુ છે. અને એમ જોઈ એ તે। અન્ય સંપ્રદાયના સ ંતા–આચાર્યાં પણ કયાં નથી વાપરતા ? એથી ઊલટું જેમનામાં આવા ગુણો છે શક્તિ છે એ એક દિવસ વહેલા કે મોડા આવેલી આંધિની અસરમાંથી મુક્ત થતાં પેાતાની ક્ષતિ જોઈ શકશે અને ત્યારે એ વિશુદ્ધ બની ફરી બમણા ઉત્સાહથી અન્યાને પણ એ રાગમાંથી છેડાવવા જેટલા ઝળકી ઊઠશે. અરણુિકન દિષેણ જેવાના દાખલા આપણી સમક્ષ કયાં નથી ? પણુ જો એમને હડસેલી જ મૂકવામાં આવશે તેા પછી એમના હાથ કાણુ પકડશે ? કાણુ એમનેા ઉદ્ઘાર કરશે? અને જો સાચવીને ઘડીભર એમને અનુકૂળ થઈ ને કામ લઈ એ તેા એ પણ કેમ ન સુધરી શકે ? ’’ માનવ દિલ પરની ઊંડી શ્રદ્ધાને કારણે આ વિચારથી ગુરુઓનું દિલ
-
-
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
v
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
ઢુલી ગયું. સાથે પક્ષભેદ પડવાથી શાસનને પાયા જ મેદો બની જશે એના વિચારે એમની આંખેા ભીની બની ગઈ.
When there is will, there is a way.
જ્યાં અંતરની લાગણી હોય છે ત્યાં વિરોધમાં પણ એકબીજાને સાંધવાને માગ જડી આવે છે. એથી એવા ચમત્કાર સર્જી ગુરુઓએ એ રીતે બંને પક્ષાને સાંધી લીધા. એ ચમત્કાર હતા તે પક્ષાને માન્ય નવી આચારવિધિએ ઘડી નાખવાને અને એ રીતે દ્વિઅક શાસ્ત્રપાઠા નિર્માણુ કરવાને.
આવી ઉદાર અને ઉદાત્ત દૃષ્ટિથી એ પૂજ્ય પુરુષોએ ખતે પક્ષાને સમજાવી સમાવી લેવા કેવા કેવા પ્રયત્ના કર્યાં હશે એને જો સવિસ્તાર અહેવાલ આપણી પાસે હાત તા એ પુરુષની કારુણ્ય દૃષ્ટિ અને પતિતાના ઉદ્ઘાર માટેની કલ્યાણ ઝંખના અને એ દ્વારા પરંપરાને અખંડ અને વિશુદ્ધ બનાવવાની તમન્ના જોઈ આપણુ હૈયુ ખરેખર દ્રવી જાત. એ માટે એમણે કેટકેટલી ધીરજ રાખી હશે, કેટલા સયમ રાખ્યા હશે અને આક્ષેપો અને નિંદાના હળાહળ ઝેરને પી જવાનું પણ કેટલું સામર્થ્ય' બતાવ્યું હશે એને પરાક્રમી અને તેજસ્વી ઇતિહાસ આજે અંધારામાં હાઈ આપણે તેા કેવળ એની કલ્પના જ કરવાની રહે છે.
આપણે તેા આજે એવા પુરુષાએ બાંધેલા રાજમાર્ગ પર ચાલવાનું છે, મહેલાતેામાં રહી માણવાનુ છે. પણ ઝાડી–ઝાંખરા અને ધાર અટવીને વચ્ચે દુ†મ પહાડાને ભેદીને પણ જેમણે પગદંડી પાડી આપણા માટે રાજમાગ નિર્માણ કરી આપ્યા છે, એ પુરુષાએ ત્યારે શાસનને માટે કેટલું સહ્યું હશે, કેવી કેવી વિપત્તિ ઊઠાવી હશે તથા કેવા કેવા ઝ ંઝાવતામાંથી એમને પસાર થવું પડ્યું હશે એ વિચારીએ છીએ ત્યારે સહેજે જ આપણું મસ્તક એ પવિત્ર પુરુષોના ચરણામાં ઢળી પડે છે. એ સમયમાં જ લખાયેલા નિશીથ — છેદસૂત્રા, કલ્પ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજેલે ચમત્કાર
સૂત્ર, આચારાંગનો શ્રિત સ્કંધ, સૂર્યચંદ્ર પ્રાપ્તિ તથા બહત્કલ્પસૂત્ર વગેરે ગ્રંથમાંથી એ કાળ કેવો ભયંકર આવ્યું હશે એને ઝાંખો. ઈતિહાસ આજ પણ તારવી શકાય છે. પણુ આપણે એટલી લાંબી નજરે જોઈ શકતા નથી. જે મહેલાતેમાં આપણે રહીએ છીએ એ મહેલાતની બારીએથી જ એમને માપવા આપણે મથીએ છીએ. અને એટલે જ આજે આપણે સેંકડો વર્ષોના દઢ થયેલા સંસ્કારને કારણે એમણે આપેલા માંસાહાર અર્થ નીકળતા પાઠો કે એવા મુનિઓને ખાતર આપવા પડેલા અપવાદ માર્ગો સમજી શકતા નથી. માંસાહારની સૂગને કારણે આપણને એવા પાઠો તરફ આજે ઘણું છૂટે છે અને તેથી એવા પાઠો એ શાસ્ત્રમાં આવેલા ડબકા છે એમ માની એને રદ કરવાનો પણ આપણે વિચાર કરીએ છીએ પણ એ ડબકા નથી પણ આપણું પૂજ્ય પૂર્વજોની ઉદારતા, કરુણા, ધૈર્ય, દીર્ઘ દૃષ્ટિ તથા પતિતના ઉદ્ધાર માટેની ઝંખના તેમ જ એ દ્વારા શાસનની અખંડિતતા અને એના પાવિત્ર્યની રક્ષા માટે બનાવેલું પરાક્રમ અને ખેડેલે પુરુષાર્થ કેવી પરાકાષ્ટાનો હતો એના ગૌરવનો એ તેજસ્વી ઇતિહાસ છે. આજે તો આપણે પર્વતના શિખર ઉપરથી વિશ્વને નિહાળીએ છીએ પણ એ શિખરે પહોંચતાં પહેલાં કેવી કેવી ઝાડીઓ, ખીણ, ચટ્ટાને અને શિલાઓ પાર કરવી પડી હતી એ ભૂલી જઈએ છીએ.
એથી એવા ભવ્ય અને રોમાંચકારી ઇતિહાસની રક્ષા અને નિર્માણ માટે સર્વસ્વીકૃત થઈ પડે એવા આચારવિધિઓના નવા પાઠો એમણે ગૂંચ્યા હતા, જેનો સંગ્રહ આજે આચારાંગના દ્વિતીય શ્રુતસ્કંધ તરીકે વિદ્યમાન અને વિખ્યાત છે.
મેટે ભાગ ભગવાનના સૂક્ષ્મ અહિંસા ધર્મને અનુરૂપ ચુસ્ત વનસ્પત્યાહારી હતો, છતાં સારી એવી સંખ્યા ધરાવતો વર્ગ સૂઝતા. આહારને નામે તેમ જ જૂના શાસ્ત્રોમાં વપરાયેલા શબ્દોના – હવે રૂઢ બનવા લાગેલા નવા અર્થોને – આધારે માંસાહારનો આધાર
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર -શોધતો હતો. ખરેખર પૂર્વ અને પશ્ચિમને સાંધવા જેવું આ કપરું કામ હતું પણ એ શાંત, ધીર, ગંભીર અને દીર્ઘદૃષ્ટા પુરુષ દિવસની જહેમત પછી સર્વને સ્વીકૃત થઈ પડે એવા પાઠ એ ધર્મ સંમિતિમાં મંજૂર કરાવી શક્યા હતા એ જ એમનો જાદુ હતું. અને તેથી જ એ છેવટે જેમ ઉત્તર ધ્રુવ પ્રદેશમાં પૂર્વ અને પશ્ચિમ એક બની વિલીન થઈ જાય છે તેમ બંને પક્ષોને સાંધી લઈ ઉત્તર-દક્ષિણ જેટલા અંતરેને વિલીન કરી શક્યા હતા, સાધેલો સમન્વય:
પણ એ પહેલાં એમને ઉગ્ર વાદવિવાદમાંથી પસાર થવું પડયું હતું. સ્થવિરેને એક પક્ષ માટે ભારે માન અને ગૌરવ હતું. બીજા માટે ઊંડી કરુણ અને એમના ઉદ્ધારની ઝંખના હતી. આ કારણે સ્થવિરેએ એ બધાને સાંધવા સમજાવ્યું કે કેવળી ભગવંતોએ જણાવ્યું
“નાવતિયા રસી , તાવતિય હુંતિ અવવીચા ” શાસ્ત્રોમાં જેટલા ઉત્સર્ગ વચન છે, તેટલા અપવાદ વચન પણ છે. . જેમ પુરુષ અને પુરુષની છાયા સાથે ચાલે છે તેમ. શાસ્ત્રકારોએ ઉત્સર્ગ સાથે નિર્બળ સાધકો માટે ધીરે ધીરે ચડવાનો અપવાદ માર્ગ પણ આપ્યો છે. પણ શાસ્ત્રકારને એ અપવાદ માર્ગ હંમેશને માટે મળી જતી છૂટ નથી, પણ આદર્શને પહોંચવા માટે ક્રમે ક્રમે એક એક પગલું આગળ ભરવા માટે બાંધી આપેલી તાત્કાલિક મર્યાદા છે. અથવા તો એમ કહી શકાય કે થાકેલાઓ માટે અલ્પ સમયનો વિસામો છે. બાકી માંસાહારના દોષે તે શાસ્ત્રોમાં પાને પાને ભર્યા પડેલા છે. એ માટે એ બુદ્ધિશાળી પુરુષોએ “ભેંસ મરે નહીં અને લાઠી ભાંગે -નહીં ”ની નીતિ અપનાવી ઉત્સર્ગ માર્ગ સ્વચ્છ રહે અને થાકેલાઓ
માટે અપવાદમાર્ગની પણ મેકળાશ રહે એ માટે એમણે જૂની ભાષાના -શબ્દપ્રયોગનો આધાર મેળવી નવી આચારવિધિઓની રચના કરી.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્જ લા ચમત્કાર
૪૫.
જૂની ભાષા નવા રૂઢ થયેલા અથ પ્રમાણે માંસમત્સ્ય વાચકે બની શકતી હતી. જેના કારણેાની સમીક્ષા આપણે ‘ભગવાન મહા-વીર અને માંસાહાર ’માં કરી ગયા છીએ. આમ ભક્ષ્યાભક્ષ્યને પ્રશ્ન તીવ્ર બનવા લાગ્યા ત્યારથી એવા શબ્દો એક યા બીજા અર્થમાં રૂઢ થવા લાગ્યા હતા. ભગવાનના નિર્વાણુ ખાદ લગભગ ૭૫ વ પછી એ યુગમાં વપરાતા વધુ અષ્ટ્રિય મંસ જેવા શબ્દપ્રયાગ દશવૈકાલિકમાં વદુ સહિયોર્જ રૂપ પામી ચૂકયો હતા. મંસ' શબ્દ જેને મૂળ અર્થ વનસ્પતિવાચક ગભ યા તે પાચેા પદાર્થ હોવા છતાં રૂઢ અર્થ પ્રમાણે પાછળથી એ ‘પ્રાણી જ માંસ' અર્થ ધારણ કરવા લાગ્યા હતા. એ હવે આમ ોજ ખની વનસ્પતિ અર્થે તરફ પાછે વળી રહ્યો હતા. આ ક્રમ પ્રમાણે જો ભયંકર દુષ્કાળની આંધિ ન ચડી હોત તે આ કાળમાં એક યા બીજા અર્થમાં રૂઢ થવાની જે પ્રક્રિયા ચાલી રહી હતી એથી વડુ મટ્ટિયોપલ' શબ્દ વધું સક્રિય મમ્ જેવું રૂપ પામ્યા હોત. પણ ભયંકર પરિસ્થિતિએ સર્જેલી વિકૃતિને કારણે ફસાયેલા મુનિએના ઉદ્ધાર માટે અને બને પક્ષાને સાંધી લેવાને જાદુ કરવા માટે આપણે વદુ સક્રિય ઊર્જ માંથી કરી વદુ મઠ્ઠિય મંસ જેવી જૂની ભાષાના શબ્દોને આધાર લેવા પડ્યો.
'
C
આમ ત્યારના શાસ્ત્રકારાએ જૂની ભાષાને ઉપયાગ કરી અને પક્ષાને સાંધી લીધા હતા. છતાં એ અપેક્ષા રાખી હતી કે માણસ જેમ જેમ બુદ્ધિ, સંસ્કાર અને સમજમાં આગળ વધશે તેમ તેમ જે અથ એકવાર એને યેાગ્ય અને જરૂરી લાગતી હતા તે પછી એને અયેાગ્ય અને બિનજરૂરી લાગશે અને બન્યું છે પણ તેમ જ.
આથી શાસ્ત્રોમાં નિશ્ચય અને વ્યવહાર તેમ જ ઉત્સર્ગ અને અપવાદ એમ બંને દૃષ્ટિએ શાસ્ત્રોના જે અર્થા થતા આવ્યા છે એનું ગૂઢ રહસ્ય આ છે કે એ ચડેલા અને ચડનારા તેને ધ્યાનમાં રાખીને એવા અં આપવામાં આવ્યા છે અને આ કંઈ નવી વાત નથી..
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર શાસ્ત્રોમાં ઉત્સર્ગ અને અપવાદ આપતા અનેક પાઠો છે જેને વિમા કહેવામાં આવે છે. વિભાષા એટલે જેમાંથી જુદા જુદા અર્થો નીકળે તેવી વાક્યરચના. આમ વિભાષા દ્વારા પૂ. સ્થવિરેએ બંને પક્ષને સાંધી લીધા હતા.
કારણકે એ પુરુષે જાણતા હતા કે જેઓ આદર્શને નજરમાં રાખી ચાલશે એમને એમાંથી માંસાહારનો અર્થ મળશે જ નહીં તેમ જ જેઓ કેવળ નબળાઈને કારણે પોતાનું મંતવ્ય સાચું માનતા હતા એમને માંસાહારને બાહ્ય અર્થ મળવા છતાં એ પણ જ્યારે ભીષણ દુષ્કાળને અંગે આવેલી માનસિક વિકૃતિની અસરમાંથી મુક્ત બનશે ત્યારે એ પિતે જ જોઈ શકશે કે જ્યાં પાઠે પાઠ વનસ્પત્યાદિ -જીવોની તે શું પણ સાદી આંખે જોઈ ન શકાય એવા સૂક્ષ્મ જીવોની પણ હિંસા ન થાય એ માટે સતત જાગૃતિ રાખવાનો આદેશ સમાચેલે છે ત્યાં પછી એને પોતાને જ પોતાના ચારિત્રની વિસંગતતા માલુમ પડશે ને તેથી એવા શબ્દોના અર્થો પિતે બેટા કર્યા હતા એમ સમજી જઈ એમાંથી જલદી છૂટી જવાનું બળ એ ત્યારે મેળવી -શકશે.
આ પ્રધાન દૃષ્ટિ રાખીને આચારાંગનાં વિધિવિધાનો ઘડાયાં હતાં એમાં જે આવા ૬–૭ પાઠો છે, એ પણ એ હેતુ અર્થે જ નિર્માણ થયા હતા. કેટલાક પાઠોમાં જે અસ્પષ્ટતા રહી ગઈ દેખાય છે એનું કારણ પણ આ જ હતું. તેમ જ કઈ કઈ પાઠમાં એક જગ્યાએ આજ્ઞા આપી છે તો બીજી જગ્યાએ સખત નિષેધ કર્યો છે (આચા. સૂ. ૫૬૧–૫૬૨ પાઠ ૬–૭) એ બતાવે છે કે અમુક જગ્યાએ ઉત્સર્ગ અને અન્યત્ર અપવાદ એમ બન્ને ધર્મો કહેવામાં આવ્યા છે. ભૂલાયેલું મૂળ કારણ
આ પાઠો લખાયા બાદ શક, હૂણ, બેકિટ્રયન, પાર્થિયન તથા આરબ વગેરે પ્રજાઓના થતા રહેલા અવારનવાર આક્રમણને કારણે જ્ઞાન પરંપરા તથા પઠન પાઠન પર જે અસર થયેલી એથી એ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજેલો ચમત્કાર
૪૭ જૂના કાળને ઇતિહાસ ભુલાવા લાગ્યા હતા તેમ જ સંશેધનનાં સાધનોની પણ ત્યારે ખામી હતી જેથી ક્યા સંજોગોમાં આ પાઠ લખાયા, મૂળભૂત અર્થ પરંપરા શી હતી, પાછળથી નવા અર્થોને પણ કેવો અને શા માટે સ્વીકાર કરવો પડ્યો તથા જૂની ભાષા શા કારણે મત્સ્ય-માંસવાચક બની ગઈ હતી એ બધી વાત કેવળ મુખ પરંપરાએ જ વહેતી રહી હેઈ ભુલાવા લાગી હતી. આમ છતાં એક વાર વહેતા થયેલા અને અર્થે ચાલ્યા આવતા હતા. પણ કયો અર્થ ક્યાં લાગુ પાડવાનો છે અને કયા સંયોગોમાં એ આવ્યો હતો એ બધું જ વિસરાયું હતું. આ મૂંઝવણને કારણે કેટલાક આચાર્યોએ એક અર્થ પર ભાર મૂક્યો. બીજા આચાર્યોએ બીજા અર્થ પર ભાર મૂક્યો. આમ છતાં બન્ને વગે એકબીજાના દૃષ્ટિબિંદુનો સ્વીકાર તો કર્યો જ છે. એટલે એ મહાપુરુષોનાં મંતવ્યો એકાંગી હેઈ અપૂર્ણ રહ્યા છે પણ એથી એ ખોટા તે નથી જ.
માંસવાચક અર્થની દૃષ્ટિએ આપણે એ પાઠો વિચારી ગયા છીએ. એમાં ક્યાંય પણ માંસાહાર કરવાની શાસ્ત્રાજ્ઞા નથી મળતી. તેમ જ માંસ લેવામાં દોષ નથી. એ ખાઈ શકાય છે એવી ક્યાંય હકારાત્મક ભાષા પણ નથી. જ્યાં મુનિને છૂટ મળે છે ત્યાં પણ નિષેધાત્મક બંધનરૂપે અને અમુક મર્યાદામાં બાંધી લેવામાં આવે છે. ફક્ત ૭મા પાઠમાં જ હકારાત્મક ભાષા વાપરવામાં આવી છે, જે અપવાદ માર્ગ તરીકે એવી સંખડીમાં જવાની છૂટ આપે છે. જોકે એમાં પણ અનેક શરતે તે મૂકવામાં આવી જ છે. આ પાઠ હકારાત્મક ભાષા વાપરે છે એનું કારણ એ છે કે આવી સંખડી રોજ હોતી નથી. ને વળી મુનિઓનો પણ તેવી સંખડીમાં જવાને આગ્રહ હશે.'
૧. કોઈ મુનિને માંસ ખાવાની કે એમ કરવાની ઇચ્છા થાય અને એ એનો આગ્રહ પકડે પણ શાસ્ત્રકાર શું એથી એની ઇચ્છાને સંતોષે ખરા ? આ પ્રશ્ન વાચકને સહેજે જ મૂંઝવણમાં નાખી દે તેવું છે પણ આપણે ગુરુઓની હૃદયભાવના નથી વિચારી માટે જ આ પ્રશ્ન ઊઠે છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
જૈન ધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર વળી બીજું પણ કારણ છે કે જેના શબ્દોને કારણે માંસ, અને વનસ્પતિ અર્થ તે સાંધી શકાયું હતું પણ “જવા 2 અને ‘ન જવાને અર્થ સાંધી શકાય તેમ નહોતું, પણ એથી ચડેલા સાધકે માટે આ પાઠ ભયંકર બનતા હતા. જેથી એવાએના સમાધાન માટે અને શાસનની શુદ્ધતા માટે એમને ઉપરાઉપરી આવા ૯-૧૦ પાઠો આપવા પડ્યા હતા, જેમાં એવી સંખડીમાં જવાના ભારે દોષ બતાવવામાં આવ્યા છે. - ફરમાવેલી નવી આજ્ઞા ,
આમ એ પુરુષોએ ઉદાર ભાવે પતિતોને પણ સમાવી લેવાનો એક અદ્ભુત ચમત્કાર સર્યો હતો. સાથે એમણે અન્ય મુનિઓને
શાકુંતલ'માં કવિકુલ ગુરુ કાલિદાસ દુષ્યન્તને મુખે કહેવડાવે છે કે, “ધન્ય સ્તરના મરિની વનિત” સ્વચ્છ વસ્ત્રો પરિધાન કર્યા હોવા છતાં ધૂળમાં રમવાને કારણે મલિન થયેલા પોતાના બાળકોને તેડી લેવાથી પોતાના વસ્ત્રો અને શરીર મલિન થવા છતાં જે માતાપિતા હર્ષઘેલા બની જાય છે એમને ધન્ય છે.
ગુરુઓનું હદય પણ આવા માતા-પિતા કરતાંય વધુ મૃદુ હતું. એમને ડાઘ પિતાને લાગશે એ જાણતા હતા. વળી એક માનસશાસ્ત્રીની અદાથી એમણે એ પણ વિચાર્યું હતું કે “આગ્રહથી આગ્રહ નહીં તટે, કદાચ એ બેવડાશે. અતૃપ્ત ઈચ્છા બમણું વેગથી ભભૂકી ઊઠશે.”
એમને તો એમના દિલ પર કબજો મેળવી અપાર સ્નેહ જળથી એમના હદયની મલિનતાને જોઈ નાખીને એ રોગમાંથી એમને છોડવાની જ તાલાવેલી હતી. એથી નહોતો એમણે પાઠનો આગ્રહ રાખ્યો, નહોતો શબ્દોને આગ્રહ રાખ્યો કે નહોતો આજ્ઞા-નિષેધને આગ્રહ રાખે. એમણે તો કેવળ માનવ દિલ પરની શ્રદ્ધાને જ આગ્રહ રાખ્યો હતો કે એ દ્વારા જ એમને એક દિવસ વિશુદ્ધિના શિખરે પહોંચાડી શકાશે અને આપણે જોઈશું કે અલ્પ સમયમાં જ એ એમને પ્રેમથી વશ કરી વિશુદ્ધ બનાવી શક્યા હતા. અને એ રીતે સંઘની એકતાને એમણે ટકાવી રાખી ધર્મને વિશેષ ઉજજ્વલ બનાવ્યા હતા અને એથી જ એ એનો વ્યાપક પ્રચાર કરી શક્યા હતા.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
સજેલે ચમત્કાર પણ એવાઓને ઉપર ઊઠાવવાના કાર્યમાં સહાયભૂત થવાની વિનંતી કરી ખાસ સૂચના આપેલી કે કઈ પણ મુનિએ એવાઓ માટે નિંદાવાક્ય ન બોલવું તેમ જ એમના પ્રત્યે અણગમો પણ ન સેવવો એ પણ આપણુ જેવા જ સત્યના સાધક તરીકે ભગવાના ધર્મ—શરણે આવેલા છે, એમ માની એમના પ્રત્યે સમભાવ કેળવો.” આ માટે આચારાંગના ૧૦મા અધ્યયનમાં જ્યાં આહાર-પાણી માટેના (પિંડેષણા અને પાનેષણું) ઘડાયેલા આ નવા નિયમો મૂક્યા છે, એમને છેડે છેલ્લા સૂત્રમાં ખાસ આજ્ઞા મૂકી છે કે, . રૂશ્વેતાંસિ સત્તદ્ પિલે સગાઇ સત્તારું.... સT......
.........અને ન સમાહીe gવંજ વિદતિ (સૂ. ૬૪૩) અર્થ : આ બધી પિંડેષણાઓ (આહાર લેવાની વિધિઓ) કે પાનેપણુઓમાંથી (પાણી વગેરે પ્રવાહી ચીજે લેવાની વિધિઓ) કેઈપણ પ્રતિમા અંગીકાર કરનાર મુનિએ. એવું કદાપિ ન બોલવું કે બીજા ભિક્ષુઓએ ગેરવાજબી રીતે (ધર્મ વિરુદ્ધ) પ્રતિજ્ઞાઓ ધારણ કરી છે. માત્ર અમે જ રૂડી રીતે ધારણ કરી છે. પણ જે બીજા મુનિઓ પણ એ પ્રતિજ્ઞા ધરીને ફરે છે તેમ જ અમો પણ એ પ્રતિજ્ઞા ધરીને ફરીએ છીએ તે. સર્વ જિનેશ્વર ભગવાનના ફરમાનને તાબે રહી પરસ્પર શાંતિથી વર્તનારા સહુ સરખા જ શ્રેયાથીઓ-સાધકે છીએ” એમ માનવું.
આમ એ કાળમાં આવેલી આંધિને કારણે એ સમયજ્ઞ સતએ ઊલટસૂલટી માન્યતા ધરાવનારાઓનો સમન્વય સાધી અનેકાંતવાદ ધર્મની યથાર્થતા સિદ્ધ કરી બતાવી હતી. એટલું જ નહીં, એવાએને પાછળથી વિશુદ્ધ બનાવી શાસનની પવિત્રતા અને એની અખંડિતતાને ગૌરવાન્વિત બનાવી મૂકી હતી. આ દષ્ટિએ એ કાળના પુરુષોએ જે રીતે કામ લીધું છે એ એ યુગને અનુરૂપ જ
હતું,
બાકી જે એમણે શાસનની ધગશ રાખી એવું કૌશલ્ય જ ન
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
બતાવ્યું હોત તેા નવા માંસાહારી સંધ ઊભા થતાં ઔદ્દોની જેમ જૈન સંધની પણ એ જ દશા થઈ હોત અને ત્યારે જે ઉચ્ચ શિખરો, સર કરી ઉન્નત મસ્તકે આજે જૈન સંધ ગવ ધારણ કરી રહ્યો છે એ ગૌરવથી એ વ ંચિત જ રહ્યો હોત. એથી આ ૨૫૦૦ વર્ષીના ઇતિહાસમાં જૈન ધમે જે ગૌરવ પ્રાપ્ત કર્યુ છે અને જનતાની સેવા કરી છે એ ગૌરવ એમની જ ભવ્યતાને પ્રતાપે છે, એમની જ સેવા-ઉદારતા અને કૃપાને કારણે છે એ ન ભૂલીએ.
ચાલુ કાણુ હોય છે. બાકી પડવું તે સહેલુ હોય છે. ઢાળ ઉપરથી ગમડનારને અન્ય ગબડનાર જો ટેકા આપવા જાય છે તે પરિણામે બન્ને જોરથી ઊથલી પડે છે. પણ જે સ્થિર બન્યા હોય છે તે જ ગબડનારને ટેકા આપી એને ગબડતા અટકાવી શકે છે તે ફ્રી ચડવાની તાકાત પણ આપી શકે છે. આમ મૂળ પરંપરા વિશુદ્ અને સ્થિર હતી માટે જ એ એવાઓને ગબડતા બચાવી પરિણામે ચડાવી શકી હતી.
પણ અહીં એ વસ્તુ નોંધવાની ખાસ જરૂર છે કે જે પૂર્વાચાર્યાં કઠાર નિયમેાના આગ્રહી હતા તે દ્વિ–શ્રુતસ્કંધરૂપે નવી આચાર– વિધિએ લખાઈ તેમ જ પાછળથી વીર નિર્વાણુ ૧૬૨ પછી વિશાખાચાયે નિશીથની રચના કરવી શરૂ કરી ત્યાં સુધી સાથે રહ્યા હતા, પણ મતભેદ તીવ્ર બનતાં તે પાછળથી છૂટા પડવા લાગ્યા હતા જેએ આજે દિગંબરી કહેવાય છે. બંનેની પટ્ટાવલિઓ જોતાં જણાય છે કે આચાય ભદ્રબાહુસ્વામી પછી ઘેાડા જ વખતમાં એ અલગ પડ્યા હશે. એકે કડક જિનકલ્પી આચાર અપનાવ્યા હતા; જ્યારે ખીજાએ યુગાનુરૂપ પરિવર્તન સ્વીકારી લીધું હતું. જેથી એ ખીજા વના સ્થવિર કલ્પી કહેવાઈ શ્વેતાંબર મનાયા છે. એમની દૃષ્ટિ ત્યારે શાસનના રક્ષણ–વિકાસ પર કેંદ્રિત થયેલી હોઈ અને ત્યારે એની ખાસ જરૂર પણ હતી જેથી એમણે ઘડેલા નિયમ પ્રમાણે સંઘની ઉચિત વ્યવસ્થા કર્યા વિના જે કાઈ જિનપી આચાર
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજેલા ચમત્કાર
પા સ્વીકારતું તે એને પ્રાયશ્ચિત કરવું પડતું. (નિ. ગા. ૪૯૨૬ બ, ગા. ૧૦૬૩) આ બતાવે છે કે સંઘ ત્યારે કેવી આપત્તિઓમાંથી પસાર થઈ રહ્યો હશે ? અને એટલે જ એમણે શાસનની પ્રભાવનાની દષ્ટિ રાખીને પિતાને ઠીક લાગ્યા તે માર્ગો વ્યાપક અને ઉદાર દષ્ટિબિંદુ રાખી સ્વીકાર્યા હતા. બીજું એક દષ્ટિબિંદુ છે કે રાજકીય યા સામાજિક અવ્યવસ્થામાં ધર્મપાલન થઈ શક્યું નથી (નિ, ગા. ૨૩પ૭) આ કારણે પણ એ સમયની સામાજિક પરિસ્થિતિને ધ્યાનમાં રાખીને સંઘની એકતા ટકી રહે એ માટે કેટલાક કર નિયમોને હળવા કરવા પડ્યા હોય એ પણ સમજી શકાય તેવી વાત છે. શિષ્યાનું કરેલું સમાધાન:
આમ એ કાળના પૂજ્ય પુરુષોએ બંને વર્ગોને સાંધી લેવા નવી આચારવિધિઓ ઘડી કાઢી નાંખી હતી. જે બે ચૂલિકારૂપે આચારાંગમાં જોડી દીધી હતી. પણ પવિત્ર અને વિશુદ્ધ જીવન જીવનારા શિષ્યોએ ગુરુઓને વિનંતી કરી કે “હે પ્રભો! અમે તો આ પાઠોનું રહસ્ય અને એને હેતુ જાણીએ છીએ, પણ એમાં મધમાંસવાળી સંખડીમાં જવાની અનુજ્ઞા આપનાર આવા સ્પષ્ટ પાઠથી ભવિષ્યમાં સંદેહ થવાને તેમ જ કેઈએને પ્રમાણ પણ બનાવે એવો અમને ભય રહે છે.”
શિષ્યના પ્રશ્નમાં તથ્ય હેઈ ગુરુઓએ ઘડેલી આચારવિધિઓની વિશેષ સ્પષ્ટતા માટે એમણે તરત જ ચાર નવી ચૂલિકાઓની રચના કરી. એમાંની ૨ ચૂલિકાઓ દશવૈકાલિક પાછળ અને બે ચૂલિકાઓ ઘડાયેલી નવી આચારવિધિઓ અર્થાત આચારાંગના દ્વિતીય શ્રતકધ પાછળ જોડી દેવામાં આવી છે. એમાં પૂર્ણ સ્પષ્ટતાથી એમણે ચેખવટ કરી છે કે “સમન્ન સંસાર મચ્છરીમા જૈન મુનિ મધ-માંસનો ત્યાગી જ હોય.”
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર આગમાદિ શાસ્ત્રોમાં તે માં-માંસના ત્યાગની ઢગલાબંધ આજ્ઞાઓ છે જ પણ નવી આચારવિધિઓને કારણે ભવિષ્યમાં કેઈને સંદેહ –શંકા ન રહે એ માટે જ અહીં એની ફરી સ્પષ્ટતા આપી દેવામાં આવી છે, કે જેથી પડેલા સાધકને ઉપર ચડાવવા કઈ ખાસ સંગમાં આપેલા અપવાદ માર્ગને કેઈ ઉત્સર્ગ માર્ગ ન બનાવે. આમ આચારની વિશેષ સ્પષ્ટતા માટે જ ચૂલિકાઓ નિર્માણ થઈ હઈ પરંપરા વિશુદ્ધ હતી તેમ જ આવા અપવાદ પાઠો કેવળ પતિ માટે જ હતા એ પણ આથી સિદ્ધ થાય છે.
સાથે એક બીજી વાત પણ વિચારવા જેવી છે કે માણસ પૂર્વાપર સંબંધ વિચારીને જ સાચા અર્થ મેળવી શકે છે. પણ જ્યારે એ કઈ પાપવૃત્તિમાં ઘેરાય છે ત્યારે પિતાની પાપવૃત્તિને અનુરૂપ જ અર્થ શોધવા કે પ્રમાણ મેળવવા ઈચ્છે છે. આથી એ ભળતા જ વાક્યો કે પ્રમાણે અધવચ્ચેથી ઉપાડી લે છે. અને પછી જ્યારે એવાઓની સંખ્યા વધી જાય છે ત્યારે એમણે કરેલ અર્થ પણ એક સ્થાન મેળવી લે છે. જોકે એવો અર્થ શોધનારા પાછળથી પિતાનું મંતવ્ય બદલી મૂળ પરંપરામાં જોડાઈ જાય છે છતાં એક વાર વહેતા થયેલા અર્થો પછી પાછા વાળી શકાતા નથી. એક જુદા મંતવ્ય તરીકે એ વહેતા જ રહે છે. આમ એ કાળમાં દેષિત વેશધારીઓએ વહેતા કરેલા એ વહેણને કારણે જ આચાર્યોની ટીકાઓમાં પણ એને રંગ ઊતર્યા વિના રહી શક્યો નથી. તેમ જ ભગવાન મહાવીર વિષેના પાઠ સુધી પણ એની અસર પહોંચી ગઈ છે.
આમ છતાં આચારની વિશુદ્ધિને એની કશી જ અસર પહોંચી નથી. ઊલટી એ તે અંધકારમાં પણ ઝળહળતી જ રહી છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૭ મું માંસાહારનું પ્રમાણ (૧) પણુ પંડિતે કહેશે કે તમારા મુનિઓ પણ માંસાહાર કરતા હતા એ વાત તો ત્યારે સાચી જ ને ? ,
“સાચી કે ખરી અને ખોટી યે ખરી ” કારણ કે વસ્તુનાં અનેક પાસાંઓ હોઈ એનાં અન્ય પાસાંઓને વિચાર્યા વિના જે નિર્ણય બંધાય છે એ નિર્ણય નિર્ણય જ નથી હોતો. આ કારણે તે વખતની બધી જ પરિસ્થિતિઓને આપણે વિચાર કરવો પડશે અને તે જ સાચો નિર્ણય કરી શકાશે. પ્રવેશેલા નવા સાધકે :
આ ઘર દુષ્કાળને કારણે સંધમાં જામેલી અવ્યવસ્થાને અંગે ગૃહસ્થ મુનિઓને સાચવતા હોઈ નીચેના ૪ પ્રકારના સાધકે શ્રમણું સંધમાં દાખલ થઈ ગયા હતા : ૧. ભક્ષ્યાભર્યાનો જેમને વિવેક નહોતો – ધર્મની રુચિ પણ
નહતી એવા કેટલાક પેટ ભરવા ખાતર જ સંધમાં પ્રવેશ્યા હતા. કેટલાક તો કેવળ અનાર્ય હેતુઓ માટે જ યા કેઈ
અન્ય સ્વાર્થો સાધવા ખાતર જ પ્રવેશ્યા હતા. ૩. અનેક ગુણ અને શક્તિઓ પડેલી હોવા છતાં ભૂખના
દુઃખે જેઓ નિસ્તેજ બની ગયેલા એવા કેવળ પેટ અથે ,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર જ દાખલ થયા હતા, છતાં પાછળથી વૈરાગ્ય વાસિત
બની ભગવાનના ધર્મને વળગી રહ્યા હતા. ૪. જ્યારે કેટલાક જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યથી જ આવ્યા હતા.
ત્રીજા વર્ગની સામે તો કેવળ પિટને જ પ્રશ્ન હોઈ એ ભૂખ સંતોષાયા બાદ એ સ્થિર બની ગુરુઓ પાસે અધ્યયન કરતા હતા ને એમાં એમની પ્રગતિ પણ થઈ રહી હતી, જ્યારે પહેલા અને બીજા વર્ગની વ્યક્તિઓનું તે ધર્મના અભ્યાસમાં ચિત્ત જ ચોંટતું નહોતું પણ જ્યારે દુષ્કાળ એની પરકાષ્ઠાએ પહોંચ્યો ત્યારે ગુરુઓએ એક
સ્થળે બધાનું પોષણ થઈ શકે તેમ ન હોઈ બએ બએને જુદા જુદા વહેંચી દીધા. આથી જેઓ ગુપ્તપણે માંસાહાર કરતા તેમને હવે ગુરુએનું આધિપત્ય છૂટી જવાથી મોકળાશ મળી ને તેથી શરમ પણ છૂટી ગઈ અને પછી તે જ્યારે માણસ કઈ પાપવૃત્તિમાં ઘેરાઈ જાય છે ત્યારે એ પિતાની વૃત્તિને અનુરૂપ શાસ્ત્રમાંથી આધાર પણ શોધી કાઢે છે. વળી એમને શરૂઆતમાં થોડો ઘણે અભ્યાસ પણ થયો હતો. જેથી એમણે ભગવતીજી સંસ્થા દશવૈકાલિકમાં વપરાયેલી જૂની ભાષાને કારણે–નવા અર્થ પ્રમાણે એને માંસ-મચ્છી અર્થ થતો હોઈ એને આધાર મેળવી લીધો હતો. તેમ જ સૂઝતા આહારનું કારણ પણ ટેકામાં શોધી કાઢ્યું હતું.
આ કારણે દુષ્કાળ પછી શુદ્ધીકરણનો પ્રશ્ન આવ્યો ત્યારે પહેલા– બીજા વર્ગના તો ઘર ભેગા જ થઈ ગયા હતા, જેની દશવૈકાલિકની પહેલી ચૂલિકામાં આકરી ટીકા કરવામાં આવી છે. ચોથા વર્ગના તો ધર્મમાં સ્થિર જ હતા. પણ ત્રીજા વર્ગનાય સ્થિર બન્યા હતા. એમનામાં અનેક ગુણો હતા, શક્તિઓ હતી, પ્રજ્ઞા પણ હતી, જેથી દુષ્કાળની ભયંકરતા જોઈએ વૈરાગ્યવાસિત બની ગયા હતા. એથી ઘરે ન ભાગતાં ભગવાનના ધમ શરણે જ એ રહેવા માંગતા હતા. ફક્ત સ્વાદની લેલુપતા એમની છૂટી નહતી, જેથી શાસ્ત્ર પાઠ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહારનું પ્રમાણ (1)
૧૫
રજૂ કરી એ પેાતાનાં આચારનું સમન કરતા હતા, જે આપણે વિચારી ગયા છીએ. જોકે એ પણ પાછળથી વિશુદ્ધ બની ગયા હતા અને પરંપરા તે મૂળથી જ વિશુદ્ધ હતી અને છે. આ કારણે તે એ જગતમાં અજોડ ત્યાગી સંસ્થા ગણાય છે.
પણ અહીં એક વસ્તુ ખાસ યાદ રાખવાની છે કે અહિંસા બ્રહ્મચર્માંદિ મહાવ્રતાનું સૂક્ષ્મપણે પાલન જેમને આચાર છે એવા જૈનમુનિએ સાથે માંસાહાર સ્વપ્ને પણ સંભવે નહીં. કારણ કે કયાં એમને સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ જીવરાશિને બચાવવાના અહિંસા ધર્માં અને કયાં ધાર હિંસાના કારણભૂત માંસાહાર! એ એના મેળ જ ન મળે.
આ કારણે જેએ ઉત્તમ ગુણા અને શક્તિઓ ધરાવતા હતા એમને પાંખમાં ટકાવી રાખવા છતાં અને એવાઓએ મુનિવેશ ધારણ કરેલા હોવા છતાં–માંસાહારના દોષને કારણે એમને મુનિએ નહીં પણ મુનિપદના ઉમેદવારા યા સાધકે માનવામાં આવ્યા છે. જોકે વ્યવહાર દૃષ્ટિએ એલેપથીને અભ્યાસ કરનારા વિદ્યાથી એને ઘણા ડૉકટર કહીને ખેાલાવે છે તેમ એમને મુનિ કહેવામાં આવતા પણ સાચા અર્થમાં તે! એ સાધકો જ હતા. આ કારણે એમના આવા આચાર સાથે સંધ કે ધમ તે કશી જ નિસ્બત નથી.
નિગ્રંથ મુનિઓને શાસ્ત્રામાં હંમેશા ‘કૃતિ’ શબ્દથી સોધવામાં આવ્યા છે; જ્યારે આજના ગારજીએ દાગીના પહેરે છે, પૈસા રાખે છે, આમત્રણથી ઘરે જમવા પધારે છે, પાનપટ્ટી ઊડાવે છે, વેચાણુ –ખરીદ પણ કરે છે અને છૂટથી વાહનાનેા પણ ઉપયોગ કરે છે. મતલબમાં કે એ અપરિણીત ગૃહસ્થ જેવુ જ જીવન જીવે છે. આમ છતાં કેવળ મુનિવેશને કારણે એમને પણ · યતિ ’ જ કહેવામાં આવે છે. આમ બન્નેને સમાનપણે યતિ શબ્દનુ સખાધન લગાડવામાં આવે છે, છતાં બન્નેના આચારવિચારમાં આસમાન જમીન જેટલું અંતર છે. તેમ એ કાળના વેશધારીઓના અને શાસ્ત્રસંમત મુનિએ ના
'
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
આચારવિચારમાં પણ તેટલું જ અંતર છે, છતાં કહેવાય છે અને મુનિ.
જોકે મુનિ–પરંપરાના મોટા ભાગ જ્યારે શિથિલાચારી અની ગયેલા ત્યારે પાછળથી શ્રી સત્યવિજયજી પન્યાસે ક્રાંતિ જગાવી જે ક્રિયાહાર કરેલો એથી એ શિથિલાચારીને અર્થાત્ કહેવાતા યતિઆના માટે। ભાગ વિશુદ્ધ બની પર ંપરાગત મુનિ–સંધમાં જોડાઈ ગયા હતા. તેમ એ કાળના પતિત વેશધારીએ પણુ પાછળથી વિશુદ્ધ બની મુનિ–પદને પ્રાપ્ત થયા હતા. પણ એથી મૂળપરંપરા માંસાહારી હતી એમ કદી સ્વપ્નમાં પણ ન કહી શકાય.
Ο
શ્વેતાંબર દૃષ્ટિએ જ્ઞાનગુણુ અને કાર્યશક્તિને કારણે સાધક, મુનિ, પ્રવત, ઉપાધ્યાય અને આચાય એવી ઉત્તરાત્તર મુનિપદની ભૂમિકા હોય છે. તેમ જ ચારિત્રની ઉત્તરાત્તર વિશુદ્ધ આરાધનાની દૃષ્ટિએ સામયિક, છેદોપસ્થાપનીય, પરિહાર વિશુદ્ધિ સૂક્ષ્મ સંપરાય તથા યથાખ્યાત ચારિત્ર એવી એની પાંચ ભૂમિકાએ માનવામાં આવે છે. દિગંબરેામાં બ્રહ્મચારી, ક્ષુલ્લક, એલક, મુનિ તથા આચાય એવી પદવીએ ગેાઠવવામાં આવી છે; જ્યારે ચારિત્રની દૃષ્ટિએ બન્નેમાં સમાન ભૂમિકા છે.
આમ દિગંબરામાં ત્રણ ભૂમિકા
પસાર કર્યાં બાદ જ મુનિપદ પ્રાપ્ત થાય છે અને શ્વેતાંબરામાં મુનિષદની સાધનામાં અપેક્ષિત સ્થિરતા પ્રાપ્ત થયા બાદ જ મુનિપદ પ્રાપ્ત થાય છે.
આમ છતાં મુનિપદને પામેલા કોઈ ગબડી પડે છે તે એને એની કક્ષા–મર્યાદા પ્રમાણે અપવાદ માગે` અપવાદિક પ્રાયશ્ચિત્ત દ્વારા ધીમે ધીમે ફરી ચડાવવામાં આવે છે. આ પ્રયત્ન સમયમાં એ મુનિ નહીં પણ મુનિપદને ઉમેદવાર યા સાધક જ ગણાય છે. જૈન શાસ્ત્રોની આવી ઉત્તમ વ્યવસ્થાને કારણે મુનિ અને મુનિપદના ઉમેદવાર વચ્ચેના ભેદ ખાસ સમજી લેવાની જરૂર છે. આ ભેદ જો સમજાયા હોત તે
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહારનું પ્રમાણ (૧)
૫૭
પિતા એમ ન કહી શકત કે જૈન મુનિ પણ માંસાહાર કરતા હતા. હા, એટલું એમ કહી શકત કે કેટલાક મુનિવેશધારી સાધકા કયારેક માંસાહાર કરતા હતા. પણ આથી એવાઓને કારણે સમગ્ર મુનિ પરંપરાને દોષિત ન ઠેરવી શકાય.
જૈન સંપ્રદાયના છેલ્લા ૨૫ વર્ષમાં કંઈક વેશધારીએ તફડંચી મારીને યા કોઈકને ભગાડીને ભાગી ગયા છે. પણ એથી એવી દુષ્ટ વ્યક્તિને કારણે એમ ન કહી શકાય કે જૈન મુનિએ પણ એવા જ હોય છે.
વ્યવહારમાં પણ એ–ચાર–પાંચ વ્યાપારીએ દેવાળાં કાઢે તેથી કરીને સમગ્ર વ્યાપારી મડળ દેવાળિયુ છે એમ તેા કોઈ મૂખ' પણ ન કહે. એ ન્યાયે ધારા કે આજના કપરા સંયેાગેામાં ધનિક ગૃહસ્થા તરફથી મુનિઓની સાર-સંભાળ થતી જોઈ કેટલાક બદમાશેા સંધમાં પૂરા વેશ ભજવી પ્રવેશી જાય છતાં પેાતાના અધમ ધંધા છેડે નહીં તા – જોકે એની જાણ પછી એમને તગડી મૂકવામાં આવે છતાં—એવાએને કારણે મુનિએ બદમાશ હોય છે, એમ કદી કહી શકાય ખરું ? મૂરખ પણ કદી એવું ન જ માતે.
એક વાત એ પણ જણાવી દેવી જરૂરની લાગે છે કે ૨૫૦૦ વર્ષીના તિહાસમાં કંઇક એવી દુષ્ટ વ્યક્તિઓએ આને લાભ લીધે છે તે એને કારણે પરંપરા વગેાવાઈ છે. એથી ભવિષ્યમાં આવા કારણે પરંપરા ન વગેાવાય એ માટે શાસ્ત્રકારાએ પહેલેથી જ એવી ગોઠવણુ કરી રાખી છે કે સંયમ ધમ માં સ્થિર થયા બાદ જ એવાઓને મુનિ તરીકે સ્વીકારવા–એ વ્યવસ્થાને કારણે આજ પણ દીક્ષા લેનારો મુનિ–મુનિ ગણાતા નથી. પણ સંયમમાં સ્થિર થયા બાદ અર્થાત્ વડી દીક્ષા બાદ જ એ મુનિ ગણાય છે. ત્યાં સુધી એની સાથેને વર્તાવ જુદા પ્રકારના રાખવામાં આવે છે, જેના હેતુ એને સાધુ જીવનના આચારવિચારમાં પરિપક્વ બનાવવાનો હેાય છે. કલ્પ
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહ'
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર સૂત્રની ટીકામાં પણ કહેવું છે કે વડી દીક્ષા બાદ જ દીક્ષા પર્યાય ગણાય છે. મતલબમાં કે વડી દીક્ષા પહેલાં એ મુનિ ગણાતો નથી. ' બલાતા રહેલા ધર્મબૃહદ
જેમ કુશળ સેનાપતિ વિજ્યની પ્રાપ્તિ અર્થે બૃહ બદલ્યા કરે છે તેમ પૂજ્ય ગીતાર્થ સ્થવિરેએ પણ અહિંસાનું ધ્યેય નજર સમક્ષ રાખી શાસનની શુદ્ધિ માટે શાસનને વફાદાર રહીને શાસ્ત્રને અનુસાર બૃહ બદલ્યા જ કર્યા છે. પ્રાચીન કાળમાં દીક્ષા સાથે જ વડી દીક્ષા – જીવોની યોગ્યતા જોઈ– આપવામાં આવતી યા તો ૧૩ દિવસ બાદ આપવામાં આવતી. પાછળથી જેમ જેમ નબળાઈએ આવતી ગઈ તેમ તેમ એ ગાળો લંબાવીને ૬ માસ યા એથી પણ લાંબા સમય સુધી વધારવામાં આવ્યો છે કે જેથી સંયમ ધર્મમાં સ્થિર થયા બાદ જ વડી દીક્ષા આપવામાં આવે. અંચલગચ્છની પટ્ટાવલિમાં દીક્ષા બાદ ત્રણ ત્રણ વર્ષ પછી વડી દીક્ષા થયાના દાખલા નોંધાયેલા છે. આમ દીક્ષા લેનાર મુનિ સામાયિક મુનિ યા સાધક કહેવાય છે અને છેદપસ્થાપનીય ચારિત્રને યોગ્ય દિશા પ્રાપ્ત થયા બાદ એને વડી દીક્ષા આપવામાં આવે છે અને ત્યાર પછી જ એ મુનિ ગણાય છે. આમ છેદો પસ્થાપનીય ચારિત્ર દશા પ્રગટયા વિના વાસ્તવિક દષ્ટિએ મુનિ એ મુનિ ગણતો જ નથી. પણ દુષ્કાળના સમયમાં આ વ્યવસ્થા તૂટી પડી હતી અને એ વળી સ્થિર થયા પણ નહોતા. છતાં પંડિતોએ એવાઓને મુનિ માન્યા છે. પરંપરાએ સાધકે માન્યા છે. આ સમજણના અભાવે પંડિતની દષ્ટિએ મુનિઓ માંસાહારી હતા. જ્યારે પરંપરાની દૃષ્ટિએ તે મુનિઓ વિશુદ્ધ જ હતા. બાકી મુનિવેશ પહેરવા માત્રથી કંઈ મુનિ બનાતું નથી. એથી એવાઓને સારૂડી યા સિદ્ધપુત્ર જેવા કહી શકાય, કારણ કે એ ગૃહસ્થ જેવા હોવા છતાં મુનિવેશ રાખતા અને અહીં પણ પેટ માટે જ એવાઓએ વેશ ધારણ કર્યો હત ને ! વળી “શ્રમણ વર્ગમાં “પાસસ્થા' નામે ઓળખાતે એક નિબળા વર્ગ પણ હતું. આ બધાની શાસ્ત્રકારોએ જ નોંધ લીધી
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહારનું પ્રમાણ (1) છે કે એવાઓમાં ચારિત્ર નહેાતું; ફક્ત મુનિશ જ હતા. (નિ. ગા. ૪૬૦૨ ચૂ.) આવા કારણે પણ એવાઓ મુનિ ગણાતા જ નથી.
આમ છતાં વિનયરત્નની જેમ કેઈએ વડી દીક્ષા પ્રાપ્ત કરી હોય તેમ જ બાહ્ય રીતે ઉત્તમ ચારિત્ર પણ એ પાળતો હોય, પણ કેઈ બૂરા હેતુ અથે જ એ એમ કરતો હોય યા નિબળતાને પિષ્યા કરતો હોય તો એથી એ કંઈ મુનિ બનતો નથી. ઉદાયિ રાજાનું ખૂન કરવાના બદહેતુ અર્થે જ સંઘમાં દાખલ થઈ ગુપ્તપણે રે પાસે રાખવા છતાં ૧૨ વર્ષ સુધી ઉત્તમ ચરિત્ર પાળવાનો ડોળ કરી. અને ગુરુ પાસેથી “વિનયરત્નનું બિરુદ પ્રાપ્ત કરી પ્રસંગ મળતાં એણે પૌષધશાળામાં રાજાનું ખૂન કર્યું હતું.
આથી સમગ્રપણે આ બધા પ્રશ્નોનું ઊંડાણુ તપાસ્યા વિના કયા પાઠ ક્યારે, કયા સંયોગોમાં અને કેને અપેક્ષીને લખાયા એને બધો ભેદ તથા એનો ઈતિહાસ જાણ્યા વિના કઈ એકાદ બે પાઠને આધારે પૂર્વાપર સંબંધ વિચાર્યા વિના મુનિઓને માંસાહારી ન કહી શકાય. જોકે એવા ઘણુ પાઠ કેને અંગે લખાયેલા એનો ઈતિહાસ નથી જળવાયો. ગુજરાતના મહારાજા અજયપાળે સળગાવી દીધેલા અનેક જ્ઞાન ભંડારાને કારણે પણ એ ઈતિહાસ લગભગ નષ્ટ થયું છે. આમ છતાં જે કંઈ બચ્યું છે એના આધારે પણ ઘણું સંશોધન થઈ શકે તેમ છે.
પણ શ્રી. ધર્માનંદ કૌશાંબીજી એમ કહેશે કે “મેં જૈન શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કર્યો નથી. માંસાહાર વિષે ચર્ચા ચાલી ત્યારે પ્રસિદ્ધ જૈન પંડિતોએ જ તે મને (પાઠો) બતાવ્યા તેમ જ એક જૈન મુનિએ પણ તેમ જ કહ્યું.” (“ભગવાન બુદ્ધ પા. ૨૫૧)
કૌશાંબીજીને પૂછી શકાય કે “એમને તમારી પાસે કઈ લિખિત પુરાવો છે? અને તમે એવો પુરાવો માંગેલ પણ ખરો ? માંગ્યો
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
જૈનધમ અને માંસાહાર રિહાર
હોત તે। એ આપત પણુ ખરા ! આથી કહેવુ પડે છે કે આજના આ બુદ્ધિત પ્રધાન યુગમાં ફલાણાએ આમ કહ્યું હતું એવી નિરાધાર વસ્તુના આધારે સત્ય સંશાધન ન થઈ શકે. અને લિખિત પુરાવાઓ વિના ખીજાએ આમ કહ્યું હતું એવા એમના પર આક્ષેપ મૂકવા એ પણ શું ઉચિત છે? અને એમની શિષ્ય પરંપરા પણ એવા આક્ષેપને કેમ સહી શકશે ?
બાકી નિષ્ફળ વ્યક્તિએ તો હર સમાજ-યુગમાં પાકતી જ રહે છે, એમની વાત જુદી છે. પણ એવાઓને કારણે બધાને ડાઘ ન લગાડી શકાય. શાસ્ત્રકારાએ તે મુનિ નહીં પણ આચાય પદને પામેલી શ્રેષ્ઠ વ્યક્તિઓને પણ એમનામાં દોષ આવતાં નીચે ઊતારી મૂકી છે. તેમ જ એમની એવી વાત ગેાપવી પણ નથી, કારણ કે શાસ્ત્રકાર તેા શુદ્ધિને મહત્ત્વ આપે છે; વ્યક્તિના પદને નહી.
ભાડુ સ્વામીને આધાર :
જે પતિત મુનિને સંધમાં સંધરી એમને વિશુદ્ધ મુનિ સાથે રાખ્યા હતા, એથી ગુરુએ કચવાટ ન થાય એ માટે એક આજ્ઞા ફરમાવી હતી, પણ વિશુદ્ધ મુનિઓનુ સમાધાન નહોતું થયું, જેથી ભદ્રબાહુ સ્વામી નેપાળમાંથી આવ્યા ત્યારે આ પ્રશ્ન કરી એમની સમક્ષ મૂકવામાં આવ્યો હતા. એમણે ત્યારે ફૅ સલા આપેલા કે “ સંયમના પાલન અર્થે મરણ થાય તેમ હોય તે અપવાદ સેવીને પણ જીવન ખચાવવું એ કતવ્ય થઈ પડે છે, કારણ કે જીવન હશે તેા ફરી વિશુદ્ધ અની સંયમની સાધનામાં પ્રગતિ સાધી શકાશે.” પાછળથી લખાયેલા ધ નિયુક્તિ ( આચાય ભદ્રબાહુકૃત )માં પણ એ જ વિચારા સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યા છે. આ કારણે એવા મુનિઓને ક્ષમ્ય માન્યા છે પણ એમને પ્રાયશ્ચિત્ત તે કરવું જ પડ્યું હતું ને ત્યાર બાદ જ એ મુનિપદને પ્રાપ્ત થયા હતા. આમ જૈન ધર્મનું આ એક વિશિષ્ટ ષ્ટિબિંદુ રહ્યું છે, જે જાણવાની ખાસ જ્વર છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહારનું પ્રમાણ (૧)
પણ આમ છતાં પંડિતોને પૂછવાનું મન થાય છે કે આજે હવે શું છે? ૨૩૦૦ વર્ષ પહેલાંની ભૂતકાળની વાત કરવાનો અર્થ પણ શું છે ? ભૂતકાળની વાત કરીએ તે આપણું બધાયના પૂર્વજો નાગા રહેતા અને જંગલમાં ભટક્યા કરતા. તે ફરી આપણે શું એવા બનવું છે ? અને જે નથી બનવું તે એ યુગની આવી વાતનો અર્થ શે? ભૂતકાળની સ્મૃતિ તો પવિત્ર અને વિશુદ્ધ જીવન તરફ વળવાની પ્રેરણું લેવા માટે હોય તે એ ઈષ્ટ છે. પણ આપણા પાપ ઢાંકવા કે પાપનો પરવાનો મેળવવા માટે કોઈનો આધાર શેધી કાઢવો એ કેઈને ય માટે શેભાસ્પદ વસ્તુ નથી. જૈન મુનિ પરંપરા તે વિશુદ્ધ જ હતી અને છે. પણ ભીષણ કાળને અંગે નિર્બળ મનના કેઈએ એવો લાભ લીધો હોય તો એમ કહેવામાં શરમ શાની ? શરમ તો એ લોકોને હોવી જોઈએ કે જેઓ આજે પણ એમાં ડૂબેલા તો છે જ. ઉપરથી અન્યોને પણ પિતાના પાપના ભાગીદાર ઠરાવવા મથે છે ને એ રીતે પોતે જ પોતાના વારસાને લજવી રહ્યા છે. ઉત્થાનની જ મહત્તા :
કઈ પણ વ્યક્તિની મહત્તા એણે ભૂતકાળમાં કેવી ભૂલે કરી હતી એ પર નથી અવલંબતી પણ એણે કેવી રીતે ભવ્ય પુરષાર્થ દ્વારા પરાક્રમ દાખવી આત્મશુદ્ધિ કરીને જીવનની ઉચ્ચતા પ્રાપ્ત કરી હતી, એ પર અવલંબે છે. એથી જૈન પરંપરાને પિતાના જીવનની ઉચ્ચતા માટે અત્યંત ગર્વ અને ગૌરવભર્યું અભિમાન છે કે પોતાની પરંપરા વિશુદ્ધ તે હતી જ સાથે એણે અનેક પતિતાને ઉદ્ધાર કરી એમને પણ વિશુદ્ધ કર્યા હતા.
પતિને ફસાયેલાઓને પરંપરાએ શરણું આપ્યું, સાચવ્યા અને નભાવ્યા તથા ધીમે ધીમે એમને વિશુદ્ધ કર્યા એ શું પરંપરાનો ગુનો છે ? તે એવા ગુના માટે ગુનેગારોના – ગુનો શોધનારાઓના
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર અભિપ્રાયની એને મને કઈ જ કિંમત નથી. એ તો એવા ગુના માટે વિજ્યાનંદને ગર્વ અનુભવે છે કે જે કઈને ઉદ્ધાર કર એ ગુને ગણતા હોય તે આમ્રપાલી વેશ્યાને ત્યાં આવ-જા કરતા બુદ્ધદેવને માથે પણ એવો જ આક્ષેપ આવે. વિવેકની ખામી:
આથી કહેવું પડે છે કે માંસાહારનું આવું બેહુદું દષ્ટાંત મૂકી ભગવાન બુદ્ધ” ગ્રંથને બેહુદો ગ્રંથ બનાવી દેવામાં આવ્યો છે. આજના વિશ્વને જ્યારે અહિંસા અને સમભાવના સિદ્ધાંતની જરૂર છે ત્યારે બુદ્ધનું દયા અને કરુણથી છલબલતું જીવન ઊગતી પેઢીઓને બહુ ઉપયોગી થઈ પડે તેમ હતું. એથી એના લેખકે બુદ્ધે બે વાર માંસાહાર કર્યો હતો એ પ્રસંગે એ પુસ્તકમાંથી ટાળ્યા હતા તે બુદ્ધના જીવનમાં કંઈ ઝાંખપ આવવાની હતી ?
આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે એ જ કૌશાંબીજી “બુલીલાસારસંગ્રહમાં જ્યાં “સુકરમદ્દવ’ શબ્દને કારણે પાછળથી “ભ. બુદ્ધ” ગ્રંથમાં ડુક્કરનું માંસ જણાવવામાં આવ્યું છે ત્યાં પોતે જણાવે છે કે “આ પદાર્થ કઈ વસ્તુને બનાવેલ હતો એ સંબંધમાં ટીકાકારોનો મતભેદ છે. આથી આ વાદગ્રસ્ત પ્રશ્નમાં અહીં પડવાની આવશ્યકતા નહીં લાગવાથી મૂળ શબ્દ જેમને તેમ રાખે છે.”
આમ “બુદ્ધલીલાસારસંગ્રહમાં કૌશાંબીજી “સુકરમદ્દવને અર્થ “સુકરમદ્દવ” જ રાખી આ પ્રશ્ન પર મૌન પકડે છે ને તે તેમણે ઉચિત જ કર્યું છે. તો પછી પ્રશ્ન એ ઊઠે છે કે “ભગવાન બુદ્ધ” ગ્રંથમાં માંસની વાત લાવવામાં કયા નવા ટીકાકારને પુરાવો મળે ? નથી લગતું કે આ નવા ગ્રંથમાં મહાવીર અને તેની ભિક્ષ પરંપરા પણ માંસાહાર કરતી હતી એવો લુલે પાંગળો આધાર મેળવ્યા પછી જ એમણે માંસની વાત ઉમેરી છે ? આથી સહેજે જ ફલિત થાય છે કે બુદ્ધના જીવનની એ ઝાંખપ એમને ખટકી હશે જેથી એ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહારનું પ્રમાણ (૧) પ્રથમ પુસ્તકમાં મૌન રહ્યા હશે અને પછી મહાવીરનો સાથ મેળવી એમણે હિંમત કેળવી હશે. આથી કહેવું પડે છે કે એમણે એ બંને મહાપુરુષોની એ દ્વારા વગોવણું જ કરી છે. એ બંને અહિંસા મૂર્તિ પુરુષોને આવો અણછાજતે ફજેતે કર્યો જ ન હતા તે બગડી જાત?
આથી જે એમણે એટલું જ કહ્યું હોત તો સારું હતું કે “એક વાર કેટલાક જન ભિક્ષુઓ પણ ભયંકર દુષ્કાળને કારણે જીવન ટકાવવા અથે માંસાહાર છોડી શક્યા નહોતા પણ પછી તરત જ એમણે વિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી. જગતમાં અજોડ એવું સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે તે એને દાખલે લઈ ભારતીઓએ-ખાસ કરી બૌદ્ધ જગતે માંસાહારને ત્યાગ કરવો જોઈએ અને એ રીતે બુદ્ધના જીવનની દયા-કરુણુને ચરિતાર્થ કરવી જોઈએ.”
બાકી રેગિષ્ટ મુનિઓને ઉદ્ધાર કરવા આપેલા એવા પાઠો એ વિધાનના નથી પણ દયા અને કરુણુથી લાવિત બની આપેલા હાઈ એ પાઠ “ઉદ્ધાર પાઠો” બને છે કારણ કે એ સર્વકાલિક આરતાઓ મહેતી પણ ફસાયેલાઓ માટે આપેલી તત્કાલ પૂરતી અપવાદિક છૂટ હતી. બાકી જે એ પાઠો વિધાનના હેત તે–સર્વકાલિક આજ્ઞાઓના હત તે–જૈન પરંપરા આજે પણ માંસાહારી જ રહી હેત તેમ જ બ્રહ્મશુદિ વર્ગોમાંથી આવેલા એવા સેંકડો મુનિ આચાર્યોની પણ શ્રદ્ધા સ્થિર રહી શકી ન હેત.
છતાં આશ્ચર્યની વાત છે કે ફસાયેલાઓને પાવન કરવા માટે ઊલટી જન ભિક્ષુ પરંપરાની જ વગેવણી કરવામાં આવે છે. પણ જામેલા અંધકાર વાદળ હટી ગયા પછી સત્યનો ભાનુ ઉદય પામશે ત્યારે જગત જોઈ શકશે કે જૈન પરંપરાની કલ્યાણ ભાવના– ઉદ્ધાર ભાવના કેવી ઉત્કૃષ્ટ કેટિની હતી ?
બાકી અમુક પતિત વ્યક્તિઓને કારણે આખો સંઘ કે પરંપરા
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર ભ્રષ્ટ ગણાતી નથી. બાકી જે એવું જ હોત હોત તો તાંત્રિક પ્રયોગોને નામે વિલાસના અધમ ભ્રષ્ટાચારમાં ઊતરી ગયેલા બૌદ્ધ ભિક્ષુઓને કારણે બુદ્ધથી વહેતી આવેલી સમગ્ર ભિક્ષુ પરંપરા પણ તેવી જ હતી એમ કહી શકાય. પણ એમ કહેવું યોગ્ય છે? આથી કહેવું પડે છે કે કૌશાંબીજી આ પ્રશ્નમાં વિવેક જાળવી શક્યા નથી.
• પ્રકરણ ૮મું વિધાન પઠે કે ઉદ્ધાર પાઠો? વિનેબાજીએ હમણાં જ એક વ્યાખ્યાનમાં કહ્યું કે “મારા એક વિદ્યાથીને બીડી પીવાની ટેવ પડેલી. મેં એ જાણ્યું ત્યારે એને બોલાવીને કહ્યું કે એક તે તું જૂઠું બોલે છે. વળી ગુપ્તતાને કારણે ચરી ને છેતરપિંડી પણ કરે છે. તે બીડી પીવી હોય તો તું ખુશીથી પી પણ તે મારી પાસે આવીને પી, પણ જૂઠ—ચોરીનું પાપ ન કરીશ. એમ કહીને મેં એની પાસે જ બીડી બાકસ મંગાવ્યા. એને મારા પર વિશ્વાસ આવ્યો. એથી મેં એને પ્રેમથી કહ્યું કે “ભલે તું બીડી પી પણ છેડે થડે ઓછી કરતો રહે.” પરિણામે પછી એની બીડી પીવાની ટેવ છૂટી ગઈ.”
શું આપણે એમ કહી શકશું ખરા કે વિનોબાજીએ એ વિદ્યાર્થીને બીડી પીવાનું વિધાન કર્યું હતું ! એમનો આશય તે એને એમાંથી છોડાવવાનો જ હતો. એથી “ભલે તું બીડી પી પણ ઓછી કરતો રહેજે? એ વાક્ય વિધાન નથી પણ તેના ઉદ્ધારનું હતું. એટલે સંતો કેઈને એના ઉદ્ધાર માટે કહે કે “ભલે તને ઠીક લાગે તેમ વર્તા, પણ આટલી મર્યાદા રાખજે અને એમાંથી પણ છૂટી જવાનો પ્રયત્ન કરજે.” તે એ વાક્ય વિધાન વાક્ય નથી બનતું પણ ઉદ્ધાર વાક્ય બને છે. બાકી જે એવા શંકાશીલ પાઠ વિધાનના હોત તે જૈન પરંપરા પણ બૌદ્ધોની જેમ માંસાહાર તરફ જ ઘસડાઈ ગઈ હોત.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહારનું પ્રમાણ (૧)
વળી પંડિતાએ એ પણ વિચારવું જોઈએ કે સિદ્ધાંત એક વસ્તુ છે અને આચાર બીજી વસ્તુ છે. સિદ્ધાંતને જીવનમાં ઊતારવા માટે સમય અને શક્તિ મુજબ યુગે યુગે જે નવા પ્રયત્નો થતા રહે છે એથી એ જૂના આચારવિચારની આજ્ઞાઓ આજ્ઞાઓ ન રહેતાં ઈતિહાસ બની જાય છે અને એ સિદ્ધાંતને પહોંચવા માટે ઘડાતા નવા આચારવિચારે એ સામયિક સત્ય બની રહે છે, કારણ કે પરિસ્થિતિ–સંયોગે તથા જનતાની શ્રદ્ધા રુચિ મુજબ એ સમયે સમયે બદલાતાં રહે છે. આથી જ્યારે નવા આચારે અમલમાં આવે છે ત્યારે એ સામયિક સત્ય બની રહે છે અને જુના આચાર-વિચારે કેવળ ઈતિહાસ બની શાસ્ત્રોમાં સંગ્રહિત થઈ જાય છે. આ કારણે શાસ્ત્રોમાં નોંધાયેલા આવા પાઠો એ સનાતન સત્યો નથી પણ એ યુગની ઘટેલી ઘટના– ઈતિહાસ માત્ર જ છે. પણ એ ઈતિહાસ માટે જૈન પરંપરાને શરમનું કઈ જ કારણ નથી પણ ગર્વ છે. જોકે આધિમાંથી પસાર થવાને કારણે એને થોડી રજ ચેટી હતી. એક અંધારી વાદળી એના પર ઊતરી આવી હતી, પણ ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં જ એણે અંધારા ઉલેચી નાખી ફરી પ્રકાશને એવો તેજપુંજ પાથર્યો હતો કે જેના પ્રકાશે સમગ્ર ભારતમાં જૈન પરંપરા એક નવી હવા-નવું વાતાવરણ સર્જી શકી હતી.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૯ સુ દોષ એ પણ એક સદ્ગુણ છે
વિનેાખાજીના શબ્દોમાં કહીએ તે દોષ એ પણ એક મહાન ગુણુ છે. દોષ ન હોત તે ગુણુની કિંમત સમજાત પણ ચાંથી ? પરાક્રમી પુરુષો પણ કયારેક દોષમાં ઘેરાય તે છે જ પણ એ દોષમાંથી જ ઉપર ચડવાનું એ અદ્ભુત સામર્થ્ય પેદા કરી લે છે. જેમ ગૌતમે અભિમાનને કારણે સમ્યકત્વ અને મેહને કારણે કૈવલ્ય જ્ઞાન પ્રાપ્ત કયુ" હતું તેમ. શરત એટલી જ કે એ દોષ સમજાવા જોઈએ અને સમજાયા પછી ખટકવા જોઈએ અને ખટકથા પછી દૂર કરવાના પ્રયત્ન માટે દૃઢ સંકલ્પ પણ પેદા થવા સિહ ફાળ ભરે છે પણ એ પહેલાં એને એ કદમ પાછા હટવુ પડે છે. એ કદમ પાછા હટ્યા વિના એ ફાળ ભરી શકતા જ નથી. વીવાન પરાક્રમી પુરુષો પણ આ જ રીતે જીવનનાં મહાન કર્યાં કરી તો જાય છે. પણ એ પહેલાં એમને પણ વિકૃતિ–વ્યથા કે વિરાધના ઝંઝાવાતામાંથી પસાર થવું જ પડે છે અને તે જ એમની શક્તિ —જાગૃતિ હોય છે તે—પૂર્ણ પણે ખીલી ઊઠે છે.
જોઈ એ.
કાદવ-કોંપમાં જ ફળદ્રુપતા રહેલી છે
પહાડમાંથી ફૂટેલુ નાનુ ઝરણું સ્વચ્છ જળયુક્ત હોય છે. પણુ પછી જેમ જેમ વિશાળ કાય નદી રૂપે એનું સ્વરૂપ વિસ્તરવા લાગે છે તેમ તેમ પેાતાની સાથે એ માટી–મટાડી, કાદવ-કાંપ પણ ધસડી લાવે છે. પણ એ કાદવ-કાંપમાંથી જ જમીન ફળદ્રુપ બને છે, તેમ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેષ એ પણ એક સદગુણ છે
૬૭ અપાપાપુરીમાંથી વહેતું થયેલું મંગલ ઝરણું વિશાળ સંધરૂપે વિસ્તરવા લાગ્યું ત્યારે એમાં માનવ સહજ દોષ-નિબળતાઓ પણ પ્રવેશવા પામે જ. પણ નદીના કાંપની જેમ એ દોષમાંથી જ તેજસ્વી ઈતિહાસ નિર્માણ થાય છે. આથી જૈન સંપ્રદાયે મેળવેલ મહાવિજ્ય એ એના દેષને જ આભારી છે એમ કહી શકાય. એટલું ખરું કે એ દોષના ત્યાગ માટે દઢ સંકલ્પ અને સતત જાગૃતિની પ્રથમ આવશ્યકતા રહે છે.
નિર્માણ થાય
છે એમ કી નગતિની ?
- પ્રકરણ ૧૦મું પ્રાપ્ત કરેલે રાષ્ટ્રવ્યાપી મહાવિજય થયેલે પશ્ચાત્તાપ:
જોકે દુષ્કાળની આંધિમાં મુનિઓનો એક નાનો વર્ગ સ્વાદલાલસાનો લાભ ઊઠાવી રહ્યો હતો અને જૈન પરંપરાએ પણ એવાઓને કારણે ઠીક ઠીક મૂંઝવણ અનુભવી હતી, પણ જ્યારે ગુરુઓની સ્નેહ–કૃપાને કારણે એમને આવેલા દોષનું ભાન થયું ત્યારે એ માટે એમને શરમ ઉભવી, સાથે શૂન્યતાભરી તેજહીનતાનો અનુભવ થયો. વળી પોતાની પ્રતિષ્ઠા પર પણ ઝાંખપ ફરી વળેલી જોઈ. આથી એ જાગ્યા અને ઘર પશ્ચાત્તાપના તાપે તપી વિશુદ્ધ થયા. વિશુદ્ધ તો થયા પણ માથે લાગેલું કલંક ખટતું હતું. એથી એ કલંક ધોઈ નાખવા ગુરુઓની પ્રેરણાથી અનેક ગણું ઉત્સાહથી વીર્યવાન બની જે રેગમાં એ સપડાયા હતા એ રેગમાં ડૂબેલાઓનો ઉદ્ધાર કરવાની એ અદમ્ય ઝંખના સેવતા થયા. એમને મન એ જ સાચું પ્રાયશ્ચિત્ત હતું. પ્રાયશ્ચિત્તની સાધના:
આથી કેવળ નિષ્કામ ભાવે જનતાનું નૈતિક ધોરણ ઊંચે
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર લાવવાના ભગીરથ પ્રયત્ન માટે એ કટિબદ્ધ થયા. પશ્ચાત્તાપને અગ્નિ એમને ગરમી, શક્તિ અને હૂંફ આપી રહ્યો હતો. આ કારણે એમનામાં અપ્રતિમ વયતેજ ઊભરાવા લાગ્યું. સમગ્ર ભારતને ખૂણે ખૂણે ખૂંદી વળવાની મહેચ્છા સાથે એમના પગમાં કેઈ અનેરું બળ થનગનવા લાગ્યું. સાથે અજ્ઞાનતામાં અટવાયેલી જનતાને નવપ્રકાશ આપવાનો અદમ્ય ઉત્સાહ પણ ઊછળી રહ્યો હતો. આથી એમણે જાતે જ પોતાની વ્યવસ્થા ગોઠવી લીધી અને જુદા જુદા સમૂહરૂપે દેશના ભિન્ન ભિન્ન વિભાગમાં પોતાને સમજાયેલા સત્યનો અમર સંદેશ પ્રચારવા નીકળી પડ્યા. અત્યાર સુધી પૂર્વમાં મગધ, દક્ષિણમાં કૌશાંબી, પશ્ચિમમાં ગુણાવિય અને ઉત્તરમાં કેસલ–કુણલાવિસય સુધી જ આ દેશની સીમા ગણતી હૈઈ (નિ. ગા. ૫૭૩૩) અમુક પ્રદેશ પૂરતો જ એમનો વિહાર હતે. નવા નવા દેશોને અનુભવ નહોતે. મોટે ભાગે અજજડ, અજ્ઞાન અને અસંસ્કારી પ્રજા વચ્ચે માર્ગ કરવાનો હતો. મુનિધર્મના આચારવિચારના પાલનને પ્રશ્ન પણ મૂંઝવે તેવો હતે. ઉપરાંત ભાગમાં ઉત્તુંગ પહાડ, વિશાળ કાય નદીઓ અને અંધારી ગીચ અટવીઓ માર્ગ રોકી પડી હતી, પણ એ વીર મુનિઓનો સંકલ્પ દઢ હતો, મન મજબૂત હતું અને પગમાં સમગ્ર ધરતી ખૂંદી વળવાની તાકાત "ઊભરાઈ રહી હતી. એથી જુદા જુદા કાફલા રૂપે કઈ પૂર્વમાં, કેઈ પશ્ચિમમાં તે કઈ દક્ષિણ અને ઉત્તરમાં એમ સહુ કેઈ નવી જાગેલી તેજ પ્રતિભા સાથે નીકળી પડ્યા. એમણે
જ્યારે વિજય પ્રસ્થાન આરંભ્ય ત્યારે સર્વત્ર હિંસાનું પ્રાબલ્ય હતું. માંસાહાર ઘરઘર વ્યાપી રેગ હતે. અસંસ્કારિતાના જાળાં જામ્યાં હતાં. વળી સર્વત્ર ઊંડા મૂળ નાખીને પડેલી બ્રાહ્મણ સંસ્કૃતિ સામે ટક્કર લેવાની હતી તેમ જ બૌદ્ધોની સામે પણ હરીફાઈમાં ઊતરવાનું હતું. આમ છતાં એ પરાક્રમી મુનિઓ ન ગભરાયા, ન નિરાશ થયા કે ન ઢીલા પડથા. અદમ્ય ઉત્સાહ, અપાર આશા, અખૂટ ધૈર્ય અને અખંડ વિશ્વાસના બળે વિપ્રસ્થાન આરંભી બિહાર–અંગ–બંગ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્ત કરેલો રાષ્ટ્રવ્યાપી મહાવિજ્ય વગેરે પ્રદેશ વટાવી એ અહિંસક મુનિઓની એક સેના કલિંગમાં ઊતરી આવી. સામે મુશ્કેલીઓના પહાડ અફળાતા હતા, છતાં થોડા જ સમયમાં વિજયો પર વિજય પ્રાપ્ત કરી એમણે સમ્રાટને પણ પિતાના ધર્મધ્વજ નીચે ખડા કરી દીધા. પરિણામે ત્યાં જૈન ધર્મ એ પ્રજાધમ થઈ પડ્યો. “આથી જગન્નાથપુરીના મહાતીર્થની એ શ્રમણોએ સ્થાપના કરી. ભોજન ટાણે ઊંચનીચના ભેદભાવોને આજે પણ ત્યાં ત્યાજ્ય ગણવામાં આવે છે. માનવસમાનતાના સિદ્ધાંતને વ્યવહારુ રૂપ આપવાનો યશ એ શ્રમણને જ ફાળે જાય છે.” (વાંચો વિવેકાનંદ ભા. ૧ પા. ૨૯૩) .
પાછળથી એ સંસ્કાર વાર પામેલા મહામેઘવાહન મહારાજા ખારવેલને પ્રકાશમાં આવેલે જવલંત ઈતિહાસ એ જૈન ધર્મને જ અતિ ગૌરવવંતે ઈતિહાસ બને છે. એણે ઉદયગિરિની ટેકરીઓમાં આવેલી હાથી ગુફામાં કેનરાવેલો લાંબે લેખ એ સમયના જૈન ધર્મના ઇતિહાસ પર મોટો પ્રકાશ પાથરે છે. જેન ધર્મે ત્યારે ત્યાં ઊંડાં મૂળ નાખવા માંડ્યાં હતાં. પરિણામે પટણું પછી ત્યાં બીજું મુનિ સંમેલન ભરવામાં આવ્યું હતું. જેમાં ભગવતીજીનો ઉદ્ધાર કરવામાં આવ્યો હતો. એ સંમેલનમાં સેંકડો સાધુ-સાધ્વીઓ એકત્ર થયાં હતાં. પ્રાપ્ત કરેલ દિગ્વિજ્ય :
બીજી બાજુ અનાર્ય દેશ હેવાને કારણે શાસ્ત્રકથિત સાડી પચીસ અય દેશમાં જેનું નામ નહોતું એ આનર્ત અને લાટ દેશમાં (ગુજરાતમાં) બીજે કાલે ઊતરી આવ્યો. અહીં ત્યારે કેળી, ભીલ, શક, દૂણું વગેરે અનાર્ય પ્રજાઓ જ વસતી હતી. આને વસવાટ ત્યાં સુધી ખાસ થયો નહોતો. આવી અજજડ અને અસંસ્કારી પ્રજા વચ્ચે ઊતરી આવીને ઊતરવાનું ઠેકાણું, ન ગોચરી પાણીની અનુકૂળતા, વિરોધનો કઈ પાર નહીં છતાં એ બધી આપત્તિઓ સામે ઝઝૂમીને એમણે માગ કર્યો. પ્રજા બિલકુલ અનાર્યો હોવાને કારણે
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર પ્રચંડમાં પ્રચંડ વિરોધ અહીં થયો હતો. પણ જેટલા પ્રમાણમાં વિરોધ ઉગ્ર હોય છે તેટલા જ પ્રમાણમાં વિકાસ સાધના પણ તીવ્ર બને છે. એથી જેમ જેમ વિરોધ ઉગ્ર બનતો ગયો તેમ તેમ મુનિએને સંકલ્પ પણ બળવાન બનતે ગયે. શૌર્ય એમનું ભભૂકી રહ્યું હતું. પરિણામે કરેંગે યા મરેંગેનો નિશ્ચય કરી મુનિઓ પણ તેટલી જ પ્રચંડ તાકાતથી ઝઝૂમ્યા અને દિનભર દિન એ જ તાકાતથી આગળ વધતા રહ્યા. સફળતા નિષ્ફળતા મળવા છતાં એમણે સિંચેલા એ જ શૌર્યભર્યા સંસ્કારેથી એમની શિષ્ય પરંપરાએ પણ એ જ મિશન ચાલુ રાખ્યું. પરિણામે અહિંસા, માંસત્યાગ, સંસ્કારિતા અને પ્રાણીદયાનો પ્રચંડ મંત્ર ગૂંજતો કરી એ મુનિઓએ જે ઊંડાં મૂળ નાખેલા એથી આજ સુધી ગુજરાત જૈન ધર્મને અતૂટ કિલ્લે બની ટકી હ્યું છે. અહિંસા–પ્રાણદયા, માંસત્યાગ અને સંસ્કારચારિત્ર માટે એની જે આજ સુધી જગમશહૂર પ્રતિષ્ઠા પ્રશંસાતી આવી છે એના મૂળમાં એ વીરવંશી મુનિઓની જ તપશ્ચર્યાઓ અને આત્મબલિદાનો ધરબાયાં છે. પાછળથી ઉદ્ભવેલા અહીંના ધર્મોએ પણ આ જ ભૂમિના સંસ્કારનું પાન કરીને અહિંસાને જ પ્રાધાન્ય આપ્યું છે. વિશેષ ગૌરવની વાત તે એ છે કે જે ભૂમિમાં એ મુનિઓએ ઊંડા પાયા નાખ્યા હતા એ ગુજરાતમાં નથી જાહેર સ્થળો પર માંસ-મચ્છી વેચવાની દુકાનો કે નથી વેશ્યાગૃહે; જ્યારે ભારતના અન્ય પ્રાંતમાં તે એ સામાન્ય વસ્તુ છે. આ બતાવે છે કે એ વીર મુનિ વંશજોએ પ્રજામાં કેવું ઊંડું ઘડતર કર્યું હશે? એ ઘડતરને કારણે ગુજરાત આજ પણ જગતને એક પવિત્ર ખૂણે મનાતો રહ્યો છે.
શ્રી વિનોબાજી જણાવે છે કે “ગાંધીજી ગુજરાતમાં પાક્યા એ કે અકસ્માત નથી. પણ જે ભૂમિમાં અહિંસાનું ખેડાણ થયું છે એ ભૂમિમાંથી જ ગાંધીજી જેવો ફાલ ઉપજી આવ્યો છે.” અને એ ખેડાણ જૈન મુનિઓને જ આભારી છે એ તો ઈતિહાસ વિદિત વાત છે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્ત કરેલા રાષ્ટ્રવ્યાપી મહાવિજય
G
એ અહિસક મુનિ સેનાએ પેદા કરેલા અનુકૂળ વાતાવરણને કારણે પાછળથી શ્રીમાળ, ભિન્નપાલ વગેરે શહેરામાંથી હજારા વિણક કુટુ અહી ખેંચાઈ આવેલા જે આજ પણુ ગુજરાતમાં સત્ર સારી સ્થિતિમાં પથરાયેલા છે. શરૂઆતમાં એ મુનિએએ જો એક મારેટને ચોપડે લખાયેલી નોંધ સાચી હોય તે। માંડલ અને વડનગરને પેાતાના કેંદ્રો બનાવ્યાં હશે, અને આનતમાં વિજય મેળવ્યા બાદ નરેંદા અને તાપી એળંગી સમગ્ર લાટ પ્રદેશમાં પથરાઈ ગયા હશે, જ્યાં એમણે ખંભાત અને ભરૂચમાં નવાં કેન્દ્રો સ્થપ્યાં હશે એમ એ શહેરાની પ્રાચીનતા તથા ઐતિહાસિક નાંધા ઉપરાંત શાસ્ત્રોમાં થયેલા એના ઉલ્લેખા પરથી કલ્પી શકાય છે.
પ્રગટેલા વિવેકાનદા:
પ્રસિદ્ધ બંગાળી સતાની જેમ દેશ–કુળાચારને કારણે કહેવાય છે કે સ્વામી વિવેકાનંદ માંસ-મચ્છી વાપરતા. આ એક જ દોષ ખાતર જો વૈદિક સમાજે એમને ફેંકી દીધા હાત તે। જે પુરુષે ભારતના યુવાનેામાં રાષ્ટ્રભક્તિના જુસ્સા પેદા કર્યાં હતા, દેશ-પરદેશમાં આય–વૈદિક સંસ્કૃતિને પ્રચાર કર્યાં હતા તેમ જ આજે ૬૫ વર્ષ પછી પણ જેમના લેખા લાખા યુવાનને પ્રેરણા આપ્યા કરે છે એવી સમર્થ શક્તિને લાભ જ ભારત ખાઈ એસત. કેટલીક બાબતેામાં એમનાથી પણ વિશિષ્ટ ગુણ ધરાવતા વીરચંદ ગાંધી કે એવા કાઈ જૈન વિવેકાનંદમાં આવા દોષ હોત તે શું જૈન સમાજ એમને ફેંકી શ્વેત ? સવાલ એ ઊઠે છે કે જૈન સમાજમાં આવે! એકે વિવેકાનંદ પાકચો છે?
હા, એક નહીં, એ નહીં પણ એકી સાથે સેંકડો વિવેકાનંદ પાકવા છે. એક બગાળી વિવેકાનંદે ભારતીય પ્રજામાં નવચેતના પૂરી છે પણ નજરે દેખાય એવા ચારિત્ર ધડતરની દૃષ્ટિએ કેટલી સફળતા મેળવી છે એ એક પ્રશ્ન છે. પણ સેંકડા જૈન વિવેકાન દોએ યા ગાંધી
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
R
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
એએ તેા જીવનની વિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી ચારિત્ર્ય ક્ષેત્રે ભારતીય પ્રજાના ઉત્થાનનું હિમાલયને પણ અહુર ઊઠાવવા જેવું જે મહાભારત કામ કયુ" છે એમને પ્રતાપે જ આપણા પુનિત ભારત દેશમાંથી માંસાહાર એકવાર નામશેષ થયા હતા છતાં બીજી બાજુ એમના પૂર્વજીવનના દોષને કારણે શરમ અનુભવવામાં આવે છે એ કેવી વિચિત્ર વાત છે ! ને તેથી એમને તેજસ્વી ઇતિહાસ અંધારામાં રાખી એમની કેવી અવગણના કરવામાં આવી રહી છે ?
k
“ કોઈ કાળે આપ ગરીબ હોય, કાઠા વાજિયા કરી દીકરાને એ ભણાવે તે દીકરા પછી એ વિદ્યાના બળે ધન મેળવી મેટરમાં મહાલે. એથી એ દીકરા ગરીબ બાપને તિરસ્કાર કરે ખરા ? ગરીબ બાપ માટે શરમાય ખરા ? અને જો એ એમ કરે તો આપણે એને કેવા દીકરા કહીશું ? તે જે પિતાતુલ્ય પૂવ જોએ ચારિત્રની આપણને અઢળક સંપત્તિ આપી છે એ પૂવજો એક વાર ચારિત્ર્ય ક્ષેત્રે ગરીબ હતા એમ કહેવામાં આપણને શા માટે શરમ નડવી જોઈ એ ? શા માટે આપણે એવફા દીકરા બનવું જોઈ એ ?
""
આમ એક વારના જે પતિત મુનિ
હતા એમના જ શૌય અને પરાક્રમથી આજે ગુજરાત જગતને એક પવિત્ર ખૂણા રહી શકયો છે. શ્રી કેશવલાલ હર્ષોંદરાય ધ્રુવના જણાવ્યા પ્રમાણે અશાકના પાત્ર સંપ્રતિના સમયમાં જ અહીં જૈન ધમને પ્રથમ પ્રવેશ થયા હતા (બહાર–ઓરિસ્સા રિચસ જનલ ગ્રંથ, ભા−૧, પૃ−૩૦) જે બતાવે છે કે.એ કાળના ફસાયેલા મુનિએ જ પ્રાયશ્રિત રૂપે અહીં ગુજરાતમાં ધર્મધ્વજ લહેરાતા શરૂ કરી દીધા હતા.
ત્રીજો કાફલા વિષ્ય અને સાતપુડાના પંતા પાર કરી ના અને ગેાદાવરી જેવી નદીએ ઓળંગી ઠેઠ દક્ષિણમાં સેતુબંધ રામેશ્વર સુધી અને ત્યાંથી પણ આગળ સાગર। પાર કરી ઠેઠ લંકા સુધી ધમધ્વજ લહેરાવતા ફરી વળ્યો હતા. મહાવશ કાવ્ય ' નામના બૌદ્ધ
<
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્ત કરેલે રાષ્ટ્રવ્યાપી મહાવિજ્ય
૭૩ શાસ્ત્રમાં ઉલ્લેખ છે કે સિંહલદ્વીપના રાજા પનુગાનયે આ જ સમયમાં નિગ્રંથ મુનિઓ માટે ગિરિ નામનો વિહાર બંધાવી આપ્યો હતો.
સમગ્ર દક્ષિણ હિંદના જુદા જુદા ભાગોમાં જૈન ધર્મે આ જ સમયમાં ઊંડા પાયા રોપવા માંડ્યા હતા. પરિણામે એક વખત સમગ્ર દક્ષિણ હિંદમાં જૈન ધર્મનું જ પ્રાબલ્ય જાણ્યું હતું. જેના પ્રાબલ્યને એકરાર ચીની યાત્રી ફાહિયાને પણ નોંધે છે. આ પ્રસારને પરિણામે પાછળથી ચેરા, ચલ, પાંથ, મહારાષ્ટ્ર-મહૈસુર વગેરે દેશોમાં જૈન નૃપતિઓની અખંડ પરંપરા સેંકડો વર્ષો સુધી ચાલતી રહી હતી. મહેસુરમાં તે એ પરંપરા એકધારા ૧૦૦૦-૧૨૦૦ વર્ષ સુધી ટકી રહી છે.
દક્ષિણની તામિલ, તેલુગુ, કાનડી આદિ ભાષાઓના આદિ સાહિત્યમાં પણ જૈન મુનિઓ તથા ગૃહસ્થ કવિઓને જ મોટો ફાળો છે. જેથી એના સમગ્ર પ્રાચીન સાહિત્ય પર જૈનત્વની ઊંડી છાપ પડેલી આજ પણ જોઈ શકાય છે. “વિદ્યાર્થીઓને શિક્ષણના આરંભકાળે ૩ નમઃ સિદ્ધમ ” નામનો જૈન મંત્ર જે હજુ આજ સુધી પણું આપવામાં આવે છે” (વિનોબાજી) એ બતાવે છે કે એ પરાક્રમી વીર મુનિઓએ ધર્મના કેવા ઊંડા પાયા નાખ્યા હશે? હિંદ બહાર પહોંચેલી અસર :
દક્ષિણની જેમ ઉત્તરમાં પણ કાશ્મીર અને કારાકોરમના અભેદ્ય પહાડ ઓળંગી એ તેજસ્વી–પ્રતિભાશાળી મુનિઓ ઠેઠ અરબસ્તાન અને ઈજિપ્ત સુધી પોતાનો ધર્મ સંદેશ પ્રચારી શક્યા હતા. જેમ સિકંદર સાથે કાલાનસ નામના એક જૈન મુનિ ઠેઠ પારસ (ઈરાન) સુધી ગયા હતા તેમ એ મુનિઓ પણ ત્યાં સુધી પહોંચ્યા હશે, કારણ કે અરબસ્તાનના એક તત્ત્વજ્ઞાનીએ પાણું ગળીને વાપરવાને તેમ જ નાનાં નાનાં જંતુઓની પણ હિંસા નહીં કરવાનો જે બોધ આપેલ એ જૈન મુનિઓને જ સંસર્ગનું પરિણામ હશે એમ સહેજે કલ્પી શકાય છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર આ જ સમયમાં આજથી ૨૩૦૦ વર્ષ પહેલાં માહાત્મા માનીના હાથે બેબિલેનિયામાં અહિંસાવાદી ધર્મની સ્થાપના થઈ. એ ધર્મ ફૂલ, વનસ્પતિ અને ધાતુમાં પણ છવ માને છે ને તેથી કોઈ પણ જીવને મારવામાં પાપ માને છે. ઉપવાસનું પણ એ ધર્મમાં મહત્વ છે. આ ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે મહાત્મા માની પર પણ જૈન ધર્મની જ અસર પહોંચી હશે. તેમ જ ઈજિપ્ત સુધી પણ એની અસરે પહોંચી હશે એવા પુરાવાઓય પ્રાપ્ત થતા જાય છે. ભારતના પ્રવાસે આવેલા ઈશુખ્રિસ્ત પર પણ એમનો ઊંડો પ્રભાવ પડ્યો હતે. પંડિત તે એટલે સુધી કહે છે કે એ સિંધમાંથી ઓચિંતે જગન્નાથપુરી તરફ ચાલ્યો ગયો નહોત તે એ ત્યાં જ જૈન દીક્ષા પામી ચૂક હોત.
“ઈતિહાસવેત્તા પંડિત સુંદરલાલજીએ હિંદી ભાષામાં “હજરત ઈસા અને ઈસાઈ ધર્મ' નામનું પુસ્તક લખેલું છે તેના ૧૬ર મા પાને લખેલું છે કે શું જૈન સાધુઓ પાસેથી ધાર્મિક શિક્ષા પામ્યો હતે. - હિંદી વિશ્વકોષ પૃષ્ઠ ૧૨૮–લખેલું છે કે ઈશુ જૈન-બૌદ્ધ સાધુઓ* ના પરિચયમાં રહેતા હતા.
મેજર જનરલ જે. સી. આર. ફર્લાગે Science of comparative Religions નામનું પુસ્તક લખ્યું છે તેના ૪૬મા પાને કહ્યું છે કે, “યુનાની વિદ્વાન એરિસ્ટોટલે ઈ.સ. પૂર્વે ૩૩૦ પર કહેલું કે યહુદીઓ પ્રગટ સાધુ હતા. જે ખરી રીતે જન–બૌદ્ધ હતા. પાછળથી તેઓ જુડિયામાં રહેવાથી યહુદી સંજ્ઞા પામ્યા હતા!” એ જ પુસ્તકના પાના ૧૪ માં જણાવેલું છે કે જેન તિઓ સમસ્ત પૃથ્વી પર વિહાર કરવા લાગ્યા હતા. જેઓ સંસારનો ત્યાગ કરી ઘાણું ખરું જંગલમાં કે પર્વતની ગુફા જેવી એકાંત જગ્યામાં રહેતા. જેમની પાસેથી ઉચ્ચ અધ્યાત્મના ભાવ બીજાને મળ્યા હતા.
ફર્ગ્યુસન નામના શિલ્પશાસ્ત્રીએ “વિશ્વક દષ્ટિ” નામનું પુસ્તક
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્ત કરેલે રાષ્ટ્રવ્યાપી મહાવિજ્ય
૭૫ લખ્યું છે તેના ૨૬મા પાને નોંધ્યું છે કે મકકામાં પણ જૈન મંદિર હતાં.” * આ બધાં પ્રમાણે બતાવે છે કે એ કાળના સાધુઓ સમસ્ત ભૂમંડળ પર ફરી વળ્યા હતા. (જૈન સિદ્ધાંતમાંથી)
આર્યકાલક” નામે લેખમાં મુનિ શ્રી કલ્યાણુવિજયજી પણું જણાવે છે કે
'हिंदुस्थान बाहर भी जैन साधुओं का विहार होता था'
આસામ વિષે કંઈ પણ માહિતી ઉપલબ્ધ થઈ શકી નથી. એમ છતાં ત્યાંના ઘણાં ગામ નગરનાં નામ તીર્થંકરનાં નામ ઉપરથી પડેલા. હશે એ આજ પણ જોઈ શકાય છે. એથી આસામનો ઈતિહાસ સંશોધન માંગે છે. પણ ૧૨ વર્ષના ભયંકર દુષ્કાળમાં ઘણું મુનિઓ ઈશાનપૂર્વ તરફ ચાલ્યા ગયેલા એવી શાસ્ત્રનોંધને આધારે ક૯પી શકાય છે કે આસામ જેવા પ્રદેશમાં પણ એક કાળે જૈન ધર્મ ફાલ્યો ફૂલ્યો હશે. જનતા પર જામેલે પ્રભાવ :
આમ આ કાળમાં કોઈની પણ સહાય કે ઓથ વિના અને તે પણ નામ કે યશની ઈચ્છા વિના કેવળ જનતાનું નૈતિક ધોરણ ઊંચું ચડાવવા એ મુનિઓ દેશના ચારે ખૂણે ફરી વળ્યા હતા તેમ જ હિંદબહાર પણ પહોંચી જઈ વિજયે પર વિજય પ્રાપ્ત કરી એમણે એક પછી એક કિલ્લા સર કરવા માંડ્યા હતા અને એ રીતે અહિંસા ધર્મના પ્રચાર દ્વારા જનતાની કાયાપલટ કરી નાખી હતી. અને પછી તો એમના જોરદાર અને જેશભર્યા પ્રચારને કારણે એવી હવા જામી હતી. કે ત્યારથી હિંસક યજ્ઞો જ બંધ પડી ગયા હતા અને સર્વત્ર ફેલાયેલા માંસાહારનું પ્રમાણ પણ ખૂબ ઘટી ગયું હતું. કેટલાક પ્રદેશોએ તે એનો ત્યાગ જ કર્યો હતો. જોકે કેટલાક ભાગોમાં ગાઢ સંસ્કારોને કારણે જનતા પૂર્ણપણે માંસાહાર છોડી શકી નથી. એમ છતાં એમાં દોષ તે છે જ એમ હવે તે માનવા લાગી હતી. આમ ભારતવ્યાપી
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર જેશભર્યા પ્રચારને કારણે વેદધર્મ પર ન ભુંસાય એવી યજ્ઞહિંસાના ત્યાગની ઊંડી છાપ પડી છે. જેને લોકમાન્ય બાલગંગાધર તિલકે પણ સ્વીકાર કર્યો છે. બૌદ્ધ દર્શનને પણ જૈન ધર્મે જગાવેલી આ નવી હવાથી પ્રભાવિત બની માંસાહારને પાપ માનવું પડ્યું તેમ જ એ સમયમાં લખાયેલા “લંકાવતાર' નામના ગ્રંથમાં ભગવાન બુદ્ધને મુખે કહેવડાવવું પડ્યું કે “હે ભિક્ષુઓ! હું સર્વ જીવ પ્રત્યે દયા-કરુણું ભાવથી જોનારે માંસાહાર કરી શકું ખરો? માંસ લેલુ૫ ભિક્ષુઓએ જ મને માંસ ખાનારે ઠરાવી–વિનયપિટકમાં પણ એવા વિકૃત પાઠ ઘુસાડી દીધા છે. બાકી હું સર્વ જીવો પ્રત્યે દયા-કરૂણભાવ દર્શાવનાર માંસાહારને પ્રમાણ જ કેવી રીતે શકું ? “આમ લંકાવતાર પર પડેલે પ્રભાવ એ જૈન પરંપરાની વિશુદ્ધિનું અને ભારતવ્યાપી મેળવેલા મહાવિજયનું પ્રબળ પ્રમાણ છે. સંપ્રતિનું આગમન :
સંપ્રદાયના પ્રસારની અપેક્ષા જનતાના નૈતિક ધરણને ઊંચું ચડાવવાની જ જેમની કામના હતી એવા એ મુનિવંશની નિષ્કામ સેવાથી આકર્ષાઈને જ બૌદ્ધ જગતમાં ધર્મ સમ્રાટનું પદ પ્રાપ્ત કરનાર મહારાજા અશોકના પૌત્ર અને ઉત્તરાધિકારી સમ્રાટ સંપ્રતિએ જૈન ધર્મને સ્વીકાર કર્યો હતો અથવા તો એમ કહી શકાય કે એ વીર મુનિઓના સંકલ્પનો જ એ પરિપાક હતો. એથી એના આગમન બાદ પણ જૈન ધર્મના પ્રચાર-પ્રસારને ઠીક ઠીક વેગ મળ્યો હતો.
સેંકડો-હજારે મંદિર મૂતિઓ ભરાવાને કારણે સંપ્રતિ જૈન ધર્મના ઇતિહાસમાં અમર બને છે, પણ દુઃખની વાત છે કે જે મુનિઓએ સહેજ પણ યશની કામના વિના દેશ–પરદેશમાં ઘૂમી અપાર યાતનાઓ-કષ્ટ–વિરોધો અને ઝંઝાવાતો વચ્ચે પણ અદ્ભુત પરાક્રમ દાખવી જે ભવ્ય–ગૌરવશાળી અને તેજસ્વી ઈતિહાસ નિર્માણ કર્યો છે એમની એવી નોંધ સરખી પણ કેણે લીધે છે?
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્ત કરેલા રાષ્ટ્રવ્યાપી મહાવિજ્ય
tee
કેવળ નિષ્કામ ભાવનાથી કરેલા કામ માટે એમને તે યશની કોઈ કામના નહોતી પણ આપણે આપણા ધમ ભૂલ્યા છીએ, કારણ કે નથી ધમશાસ્ત્રાએ એમની નેાંધ જાળવી કે નથી ઇતિહાસે એમની નોંધ રાખી. ભારતના ઇતિહાસે સંપ્રતિની પણ આ જ કારણે બહુ કમ નોંધ લીધી છે. આમ છતાં ભારતમાં અહિંસા, ધ્યા, ત્યાગ, તપ, જીવનશુદ્ધિ અને વૈચારિક ઉદારતા ઉપરાંત માંસાહાર ત્યાગનું જે મહત્ત્વ છે એ માટે ભાગે એ કાળના જૈન મુનિઓએ સિંચેલા સંસ્કારાનું જ ફળ છે પ્રગતિનું કારણ :
આથી કહેવુ પડે છે કે જેમ જમીનની ફળદ્રુપતા એના કાવ કાંપને જ આભારી છે તેમ જૈન ધમનેા ભવ્ય અને ગૌરવશાળી પતિહાસ પણ એનામાં લાગેલા આ દોષને જ આભારી છે. એથી જો એનામાં અલ્પાંશે પણ માંસાહારનો ઢાષ ન ચાંટયા હોત તો જે પ્રચંડ શક્તિ, સામર્થ્ય અને સકલ્પ એમનામાં ભભૂકી ઊઠયા હતા એ પ્રગટી જ ન શકત. અને તેથી વિજયા પર વિન્ત્યા મેળવી અહિંસા ધર્મના પ્રસારને સમગ્ર ભારત વ્યાપી જે વેગ મળ્યા એને પ્રસાર–પ્રચાર પણ કદાચ ન થયા હોત. આ કારણે માંસાહારના ક્ષણિક દોષ નભાવવા ખાતર શરમનું કોઈ જ કારણ નથી. ઊલટું ગવનુ કારણ છે કે એને કારણે જ જૈન પરપરામાં પ્રગતિને એક પ્રચંડ જોશ ઊઠ્યો હતા, અને એને પરિણામે કેટલાક પ્રદેશામાં તે માંસાહાર લગભગ નામશેષ થઈ ગયા હતા.
નર્દિષેણ મુનિ ભગવાનના જ શિષ્ય હતા, યેાગી હતા છતાં એ પણ પતન પામી વિલાસની અધમ ભૂમિકાએ ઊતરી ગયા હતા. અણિક મુનિ પણ તેવી જ રીતે વેશ્યાના બાહુપાશમાં લપટાઈ ગયા હતા. પણ જ્યારે એમને દોષનુ ભાન થયું ત્યારે ધગધગતી શિલા પર બેસી જઈ જે ધાર તપશ્ચર્યાં એમણે સાધી હતી એથી જ એ આજે વંદ્ય બની પૂજાય છે. પણ એ પણ એક વાર પતિત થયા હતા એમ કહેવામાં શરમ—સકાચ નથી ઉદ્ભવતા. તેવી જ રીતે ચૈત્ય
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
૭૮
યુગમાં તેમ જ પાછળના યતિયુગમાં તે લગભગ આખી સાધુ સંસ્થા જ ગૃહસ્થ જેવી બની ગઈ હતી. જોકે અંદરનું ઝળહળતું વિધિનું મૂળ ખીજ એટલું પ્રબળ હતું કે એના પ્રકાશે જ અંધારા ઉલેચાઈ ગયા હતા. પણ એ સત્ય વસ્તુ પ્રગટ કરવામાં જૈન પર પરાને સહેજ પણ થડકારા થતા નથી તેા એ કાળના અલ્પસંખ્ય મુનિએ કે જે બિચારા કદી પડ્યા જ નથી, એમને તે માત્ર ચડવાનું જ ફાય કરવાનું હતું છતાં એમને માટે કેમ આજે આપણને શરમ ઉદ્ભવે છે ? અને એને કારણે ઉદ્ભવેલા આવો જ્વલંત અને ગૌરવપ્રદ ઇતિહાસ શા માટે સંતાડી રાખવા પડે છે?
છતાં મનાવેલા ઉપેક્ષા ભાવ:
મૂળ વાત એ છે કે બ્રહ્મચય નાં શિખરા સર કર્યાં ન હોઈ અરણિકન દિષેણ જેવાઓનુ ઉડ્ડયન આપણને ભવ્ય લાગે છે ત્યારે માંસાહારની બાબતમાં આપણે સેા એ સા ટકા ઉચ્ચ શિખરો સર કર્યાં હોઇ એવા મુનિએનુ ઉડ્ડયન આપણને આકર્ષી શકતું નથી. ઊલટું એમના પ્રથમના દોષ પર જ આપણી દિષ્ટ ચોંટેલી રહે છે. માનવ સ્વભાવ જ એવા છે કે પાતાનાથી આગળ વધેલાનુ એ ગૌરવ ગીત ગાય છે. પણ પાછળનાઓને ગમે તેટલા ભવ્ય પુરુષાથ અને પરાક્રમ હોય છતાં એ એની કિંમત આંકી શકતા નથી. આશ્ચયની વાત છે કે બ્રહ્મચય ને તે! ' ભગવાને એકાંતિક ધમ કહ્યો છે છતાં એક વારના વિલાસી પાછળથી પૂજાતા રહ્યા છે; જ્યારે અન્ય વ્રતમાં તે અપવાદને સ્થાન આપવામાં આવ્યું હોવા છતાં એક વારના પતિતાએ એવા તે કયા ભારે ગુનો કરી નાખ્યો હતા કે એમની વાત જ આપણે ગુપ્ત રાખવા માંગીએ છીએ ને તેથી એમણે સર્જ લા ઇતિહાસ પણ અંધારામાં જ રહે એમ ઇચ્છીએ છીએ ?
લીધેલી નોંધ :
જોકે પ્રજ્ઞાચક્ષુ પંડિત સુખલાલજી એ
જૈન ધર્મા પ્રાણુ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્ત કરેલે રાષ્ટ્રવ્યાપી મહાવિજ્ય
૭૯ પુસ્તકના પાના ૧૧૯–૧૨૦ પર મુનિઓએ સજેલા આ ઈતિહાસ વિષે સારી એવી નોંધ લીધી છે. એઓશ્રી લખે છે કે:
અશોકના પૌત્ર સંપ્રતિએ કેવળ પિતાને આધીન રાજ્ય પ્રદેશોમાં જ નહીં, બલકે પોતાના રાજ્યની સીમાની બહાર પણ જ્યાં અહિંસક જીવન વ્યવહારનું નામનિશાન પણ નહતું ત્યાં અહિંસાની ભાવનાનો પ્રચાર કર્યો. અહિંસા ભાવનાના એ ઝરણાને વ્યાપકરૂપ આપવાનું કાર્ય નિર્ગથ અણગારેએ જ કર્યું. તેઓ ભારતના પૂર્વ-પશ્ચિમ, ઉત્તમ–દક્ષિણ જ્યાં જ્યાં ગયા ત્યાં ત્યાં જેમ શંકરાચાર્યે ભારતના ચારે ખૂણાઓમાં મઠોની સ્થાપના કરીને બ્રહ્માતનો વિજય સ્થંભ રે હતો તેમ એમણે અહિંસા દ્વતની ભાવનાના વિજ્ય સ્થંભે રેપ્યા હતા,
અહિંસા પ્રચારક એ મુનિ એ પિતાના કાર્યમાં એટલી પ્રગતિ સાધી હતી કે જેની અસર મહાન સમ્રાટ સુધી પણ પહોંચી હતી ને તેથી જ એમણે એ કાર્યને વેગ આપવામાં મદદ કરી હતી તેમ જ સામાન્ય પ્રજા પણ રુચિભાવ ધરાવી એ અહિંસા તત્વને સ્વીકારવા લાગી હતી અને તેથી જનતા અહિંસાની આવી ઘોષણ કરનારા રાજાઓને માન આપતી થઈ હતી. આમ એ કાળમાં જૈન ધર્મના પ્રચારને જે ભારે વેગ મળ્યો એમાં એ વીર મુનિઓની તપશ્ચર્યા અને પ્રચાર સંકલ્પનું જ અતૂટ બળ પુરાયું હતું.
વાચકે જોઈ શકશે કે ભગવાનના નિર્વાણ બાદ લગભગ ૨૦૦ વર્ષ સુધી જે જેન ધર્મ મોટે ભાગે બિહાર અને બિહારની આજુબાજુના પ્રદેશ પૂરતો જ સીમિત બની રહ્યો હતો એ પ્રબળ હુંકાર કરી ઊઠ્યો, જાગે અને ભારતના એક ખૂણુથી બીજા ખૂણું સુધી પ્રસરી જઈ સમગ્ર દેશને એણે ખળભળાવી મૂકો એની પાછળનું બળ માંસાહારના આવેલા અલ્પષને કારણે પ્રગટેલી જાગૃતિનું જ હતું.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર આ નિબંધનાં પાનાં વાંચી એક વિદ્વાન મુનિશ્રીએ મને જણ વેલું કે સંપ્રતિએ જ એવા બનાવટી સાધુઓને ગૃહસ્થમાંથી તૈયાર કરી ધમપ્રચાર માટે ભારતના ભિન્ન ભિન્ન ભાગોમાં મોકલ્યા હતા એવું વર્ણન શાસ્ત્રમાં આવે છે. જે આ કથન બરાબર હોય તે બનાવેલા વેશધારી મુનિઓને બદલે વિશુદ્ધ થયેલા એક વારના એ વેશધારી મુનિઓ હતા એમ કહેવું એ જ યથાર્થ લાગે છે, કારણ કે અંદરથી રંગાયા વિના બીજાને રંગી શકાતા નથી, પોતે જાગ્યા વિના બીજાને જગાડી શકાતા નથી. છતાં આનંદની વાત છે કે આમ જાગેલા જૈન મુનિઓએ જ કરેલા ધર્મપ્રચારની વાત બીજી રીતે પણ શાસ્ત્રોમાં ઊતરી છે એ ઊલટું આ પ્રકારના મંતવ્યને વધુ પુષ્ટ કરે છે. અનાર્ય દેશમાં જૈન મુનિના આચાર કેવી રીતે પાળી શકાય એવી પાછળથી બંધાયેલી નિર્બળ મનોદશાને કારણે આ વાત બીજી રીતે મૂકવામાં આવી હોય એ વિશેષ સંભવિત લાગે છે, પણ જાગેલા વીર્યવાન મુનિઓ માટે એવો ભય રાખવાની કશી જ જરૂર હતી નથી. જેનશાસ્ત્રોનાં પ્રખર અભ્યાસી અને સશેધક મુનિશ્રી કલ્યાણવિજયજીએ પણ અનાય દેશમાં અને તે પણ ભારત બહાર જૈનમુનિઓના વિહારને પ્રમાણભૂત ક્યાં નથી માન્યો?
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૧ મું શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીના આધાર
આપણે જોઈ ગયા કે શંકાશીલ પાઠાના અર્ધાં પડિતાએ માંસપરક કર્યાં છે, જ્યારે પરંપરાગત લોકોએ વનસ્પતિપરક કર્યાં છે. માટે ભાગે તે। એ બધા પાઠા દ્વ અક હોઈ પરંપરાની દૃષ્ટિએ વનસ્પતિ અ` સૂચવનારા છે, જ્યારે નિખળ સાધકો માટે અપવાદરૂપ હોઈ ઉદ્ધાર પાઠા છે. આથી મેં મૂકેલા વિચારા એ કારી કલ્પના નથી પણ યુગપ્રભાવક શ્રી ભદ્રબહુસ્વામીને પણ એને ટેકો છે એમ સહેજે કલ્પી શકાય છે.
જ્યારે મહાસગિતિ મળી ત્યારે શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી નેપાળમાં હતા. ૫-૭ વ` પછી એ પટણા આવ્યા ત્યારે શ્રી સ્થૂલિભદ્રજી એમની સાથે હાઈ એમની યક્ષા વગેરે બહેનેા ભાઈ તે વાંદવા આવી ત્યારે યક્ષાએ જણાવ્યું કે, “ તમારા ગયા પછી મેં મેાટાભાઈ શ્રીયકને ઉપવાસ કરાવ્યા. પ્રકૃતિ ખૂબ નાજુક હોઈ ભાઈનુ એથી મરણ થયું. મને એથી પારાવાર દુઃખ થયું. જેથી સ ંધે અઠ્ઠમ તપ કરી શાસનદેવીનું આવાહન કર્યું. તે મને મહાવિદેહ ક્ષેત્રે પ્રભુ પાસે લઈ ગઈ. પ્રભુએ મને નિર્દોષ જણાવી ૪ અધ્યયને આપ્યા. જેમાંથી ૨ દશ વૈકાલિક પાછળ અને ૨ આચારાંગના દ્વિ. શ્રુતસ્કંધ પાછળ જોડી દીધા છે.’
આ કથા ઉપરથી જણાય છે કે મુનિઓના આચારવિચાર માટે જે નવા શ્રુતસ્કંધ લખાયા તથા અધ્યયના મળ્યાં એની ત્યાં સુધી શ્રી
ૐ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર ભદ્રબાહુસ્વામી કે શ્રી સ્થૂલિભદ્રજીને ખબર જ નહોતી.
શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીએ જ્યારે આ બધી બીના જાણું તેમ જ મુનિઓના આચાર માટે નવી આજ્ઞાઓ નિર્માણ થયાની વાત સાંભળી ત્યારે એમણે એ આજ્ઞાઓ, ઊભા કરેલા નવા અર્થો તથા પતિત મુનિઓને ક્રમે ક્રમે ચડાવવા આપેલા અપવાદના પાઠો વગેરેને સંમતિ આપી હશે એમ સહેજે કપી શકાય છે, કારણ કે એમણે પણ એ જ વિચારે વ્યક્ત કર્યા છે–એટલું જ નહીં, એમણે પોતે પાછળથી રચેલા કલ્પસૂત્રમાં પણ એ જ વિચારોનું ભાષ્ય કર્યું છે. એમાં એમણે પૂર્ણ સ્પષ્ટતાથી જણવ્યું છે કે –
પાઠ - મે वासावास दावे भत्ते पाङिगाहे हि भंते एवं कम्पइ दावित ए वि पडिगारित्त ए वि हट्टाण' आरुग्गाण बलिय सरीराण इमाओ नवरस विगइओ अभिकखण अभिकखण आहारित्तए तंजहा १ खीरं २ दहिं ३ नवणी ४ सप्पि ५ तिलु६ गुड ७ महुँ ८ मज्जं ९ मंसं-वासावासं पज्जोसवियाण अत्थे गईयाण एव वुत्त पुव्व भवति अठ्ठो भत्ते । गिलाणस्स ? से अवएज्ज।। | મુનિએ જે તે હૃષ્ટપુષ્ટ હોય, શરીરે બળવાન હોય, તે તેણે આ નવ વિગઈઓ જેવી કે દૂધ, દહીં, માખણ, ઘી, તેલ, ગોળ, મધમદિરા અને માંસ–ઘડીએ ઘડીએ ન વાપરવી. ચોમાસામાં તે ન જ વાપરવી “તરુણ હોવા છતાં રોગને કારણે કે નિર્બલતાને કારણે જરૂર હોય તે જ અપવાદ દશામાં એણે એ વસ્તુઓ વાપરવી. બાકી નહીં.
આમ એ વસ્તુઓ ઘડીએ ઘડીએ ન વાપરવાનું કહેવા પાછળ હેતુ તો એ જ હતો કે એવા મુનિઓએ શરીર બળવાન અને તંદુરસ્ત હેવાને કારણે વિગઈઓ લેવાની જરૂર ન હોય છતાં જો સ્વાદલાલસા વળગેલી હોય તે ધીરે ધીરે એમાંથી શ્રી જવું જોઈએ.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીને આધાર
શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીનું આ કથન આપણું નિબંધના ભાવને પૂર્ણ પણે વ્યક્ત કરે છે. એટલે જ એમણે સ્વાદલાલસામાં ફસાયેલાઓ માટે ધીરે ધીરે છૂટી જવા અર્થે જ આવો અપવાદ માર્ગ ખુલ્લો રાખ્યો છે. છતાં ચોમાસામાં એને પ્રતિબંધ મૂક્યો છે; જ્યારે રોગી કે નિર્બળ માટે તે ચોમાસામાં પણ અપવાદિક છૂટ આપી છે. તેવી જ રીતે (નિ. . રૂ ૧૦૦ રૃ.) પણ જણાવે છે કે રેગ શમન ન થાય તેમ હોય તેવા રેગમાં જ એ લઈ શકાય–બાકી નહીં.
આમ છતાં મહાવિગઈઓ અપવાદને કારણે લઈ શકાય એમ ન કહેતાં મોઘમપણે નવરસ વિગઈએ વારે ઘડીએ ન વાપરવાનું કહ્યું છે, એનું કારણ એ છે કે એમ કહેવા જતાં એક બૂર આદર્શ પેદા થઈ જાય.
ઘણુને આ પ્રશ્ન મૂંઝવે છે કે દૂધ–ઘી તો ઠીક પણ શું માંમાંસ લેવાથી રેગ કે નિબળતા હટતી હશે ? કે પછી લાલચુ મુનિઓએ એવું બહાનું આગળ ધર્યું હશે ? સંભવ છે કે કેટલાકે એવું બહાનું ધયું પણ હોય. પણ એકંદર રીતે જોતાં એમાં તયાંશ હોવાનો સંભવ છે.
ઉત્તરોત્તર વિકાસની દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો ભવિષ્યનું જગત જે અહિંસાને માર્ગે આગળ ધપશે તો એ એક દિવસ દૂધનો પણ ત્યાગ કરશે, કારણ કે એ વનસ્પતિ તો નથી જ. પ્રાચીન કાળમાં ભગવાન બુદ્ધનો શિષ્ય દેવદત્ત કડક વનસ્પત્યાહારી હતી. એણે તથા એના સંઘે દૂધ અને દૂધની બનાવટનો પણ ત્યાગ કર્યો હતો. આજે પશ્ચિમના દેશમાં શાકાહારીઓનું પ્રમાણ વધતું જાય છે. પણ એમાં ઇંગ્લેન્ડના શાકાહારીઓ તો દૂધને પણ એનિમલ પ્રોડકટ (animal product) કહી માંસાહારની કેટિનું ગણે છે. આથી ઝાડમાંથી એવા ગુણવાળું દૂધ મળે તેવા વૃક્ષોની તેમણે શોધ કરી છે. અને “મોટો” નામના નિસર્ગોપચારી ડોકટરે તે આવા વૃક્ષો વાવવાની પણ શરૂઆત કરી દીધી છે. પણ આપણે આજે જ જે દૂધને ત્યાગ કરીએ તે
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર આપણું આરોગ્ય પર અસર થયા વિના રહે જ નહિ. ગાંધીજીએ દૂધને ત્યાગ કર્યો હતો પણ દૂધ વિના આરોગ્ય પ્રાપ્ત થાય તેવી કેઈ સંભાવના જ નહોતી ત્યારે એમણે બકરીના દૂધનો અપવાદ સ્વીકારવો પડ્યો હતો. તેમ એ કાળમાં પણ સેંકડો પેઢીઓના સંસ્કારે હેઈ એવાં કુટુંબમાંથી ભિક્ષુ સંઘમાં જોડાવા ઈચ્છનારાઓને એ અંગે ભારે પુરુષાર્થ કરવો પડે અને તેમાં સ્થિર થયા બાદ જ એ સંધમાં જોડાતા. પણ દુષ્કાળના સમયમાં એ વ્યવસ્થા તૂટી પડી હાઈ એવી સાધના સાપ્યા વિના જ ઘણું સંઘમાં ઘૂસી ગયા હતા, જેથી પૂર્વ સંસ્કારને કારણે શુદ્ધીકરણની કડકાઈ આવી ત્યારે ઘણુની તબિયત પર અસર થવા લાગી હશે અને એટલે જ પાઠમાં કે આચારમાં ગુરુઓએ ઉદાર દષ્ટિ રાખી હશે, કારણ કે એ દ્વારા એમને તે એમના દિલમાં પ્રવેશ કરી એમને વિશુદ્ધ કરવા હતા. અને એ રીતે પિતાના પ્રિય શિષ્યોને સાધકપદેથી મુનિપદે પહોંચાડવા હતા. બાકી ગુસ્સે કરવાથી કે ધકકો મારવાથી રોગ કંઈ હટતે નથી એ એ બરાબર જાણતા હતા. પણ ૨૫૦૦ વર્ષોના સંસ્કારને કારણે માંસની વાત સાંભળતાં જ આપણે અકળાઈ જઈએ છીએ ને તેથી કઈ એવો શાસ્ત્રાધાર રજૂ કરે છે તે એના પર જ રોષ ઊતારીએ છીએ. પણ જે એ ગુરુએ આપણી જેમ અસહિષણુ બની ગયા હતા તે એમણે પાછળથી સમગ્ર ભારતના ખૂણે ખૂણે વિહરી માંસાહારી કેમોની કેમોને જૈનદીક્ષા આપી ધીરે ધીરે એમને ચડાવી હતી, એ ઉત્થાનનું મહાકાર્ય એ કરી શકત જ નહીં.
આજે વંદિતા સૂત્રની ૨૦ મી ગાથા મન્નમમ મંસંમિ જે મામાંસના લાગેલા અતિચાર અંગે રોજ પ્રતિક્રમણમાં બેલવામાં આવે છે એ શું બતાવે છે ? એ એ જ બતાવે છે કે માંસની સ્વાદલાલસામાં ફસાયેલાઓને બહાર લાવવા ગુરુઓએ કેવી સહિષ્ણુવૃત્તિ અને ધીરજથી કામ લીધું હશે ? આજે તે મા–માંસને કોઈ પ્રશ્ન જ નથી. એનું નામ જ આપણે સાંભળી શકતા નથી. પણ એ ગુરુઓએ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીને આધાર એ યુગમાં બતાવેલી ભવ્ય ઉદારતાનું જ એ ગાથા દ્વારા રોજ સ્મરણ કરવામાં આવે છે. - એક બીજી દષ્ટિએ વિચારીએ તો જે પુરુષોએ આપણા માટે વ્યવહાર સુલભ ધોરી માર્ગ બનાવી આપે છે; એમણે એ અભેદ્ય જંગલે સાફ કરવા, ઝાડી ઝાંખરાં દૂર કરવા, કાંટા-કાંકરા કાઢી નાખવા કેટલે પુરુષાર્થ ખેડ્યો હશે ? ને એમ કરવા જતાં એમના પગમાં શળ નહીં ભેંકાઈ હોય ? કાંટા-કાંકરા નહીં ખેંચ્યા હોય ? ઝાડી-ઝાંખરાએથી શરીર નહીં ઉઝરડાઈ ગયું હોય? છતાં એમ માનવું કે એ પણ આપણી જેમ જ ઝડપથી સરલ રીતે એ માર્ગ પર દોડતા હતા તે એ આપણી સમજની ખામી બતાવે છે. ખરી રીતે તે ગાઢ ધુમ્મસ વચ્ચે ઘેરાયેલા સૂર્યની મહત્તા તે એ બધા અંધાર વાદળ હટાવી નવપ્રકાશ પાથરવામાં છે. તેમ એ મુનિઓની મહત્તા પણ આવા જ કારણે છે.
ગાંધીજી ચુસ્ત વનસ્પત્યાહારી હતા. એમના આશ્રમમાં માંસાહારી લોકોને પણ ચુસ્ત વનસ્પત્યાહારી બનીને જ રહેવું પડતું. આમ છતાં અબ્દુલગફાર ખાનની પુત્રીને માંસ વિના ચાલતું જ નહીં. તરત જ એની તબિયત પર અસર થતી. આથી માનવ અહિંસાને પ્રાધાન્ય આપનાર ગાંધીજી એને એક મુસ્લિમ મિત્રને ત્યાં માંસ ભોજન માટે મોકલી આપતા. તેમ ગુરુઓએ પણ ખૂબ જ ઉદારતાપૂર્વક કામ લીધું હતું.
આથી હરકોઈ પ્રશ્ન આજની દૃષ્ટિએ નહીં પણ તે તે સમયની દૃષ્ટિએ જ વિચારવો જોઈએ. સાથે એ પણ ધ્યાનમાં રાખવું જરૂરી છે કે એ કાળની કેટલીક વાતો આજે ન ચાલે. બદલાતું પ્રામાણ્ય :
उत्तरोत्तर ऋषीणाम् प्रामाण्यम्
આપણું આર્ય પરંપરામાં એ સ્વીકારવામાં આવ્યું છે કે સનાતન સિદ્ધાંતે બદલી ન શકાય. પણ આચારવિચાર–વિધિવિધાનો તો
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર સમય–સંગાનુસાર બદલવા જ પડે. આ કારણે પૂર્વના યુગપ્રધાનની અપેક્ષા પાછળના યુગપ્રધાનનું જ વચન પ્રમાણભૂત મનાય. જેમ આજે કેટલીક બાબતોમાં આપણે કાલકાચાર્યની અને કેટલીક બાબતમાં આયરક્ષિત સૂરિની આજ્ઞા નીચી છીએ તેમ. હરેક યુગપ્રધાનને પિતાના યુગને પણ વિચાર કરવો પડે છે. આ કારણે શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીની સામે અમુક પરિસ્થિતિ હતી. એથી એમણે નવ વિગઈઓ માટે મર્યાદિત છૂટ મૂકી. પરિસ્થિતિ બદલાઈ ગઈ ત્યારે પછીના યુગપ્રધાનોએ ચાર મહા વિગઈઓ માટે અપ્રશસ્ત વિગઈએ કહીને (નિ. ચૂ. ગા. ૩૧૬૭-૬૮) સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ મૂકયો. આજે આપણે પાછળના યુગપ્રધાનની આજ્ઞા નીચે હોઈ કેઈને હવે એવો અપવાદ ન મળી શકે. વળી એ જ મહર્ષિઓએ એ પણ આજ્ઞા આપણને આપી રાખી છે કે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ જોઈ પરિવર્તન કરવાની જરૂર લાગે તે ભિક્ષુ સંધ એકત્ર થઈ પટ્ટ દ્વારા વિધિવિધાનોમાં પરિ. વર્તન કરી શકે છે. પણ કોઈ પ્રશ્નમાં પિતાની વાત સાચી હોવા છતાં ચાલી આવતી આજ્ઞાને ભંગ કરવાનો કોઈને પણ અધિકાર નથી. જે આ પ્રશ્ન બરાબર સમજાય તો શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીનું કથન એ સમય માટે કેવું યોગ્ય હતું અને જરૂરી પણ હતું એ સહેજે ધ્યાનમાં આવે. પણ આપણે હરેક પ્રશ્નને બદ્ધ પૂર્વગ્રહથી જ જોઈએ છીએ અને એટલે જ આપણે સત્ય રહસ્ય સમજી શકતા નથી.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૨ સુ વિષે આવેલી કલ્પના
શાસ્ત્રો
ઘણા પૂછે છે કે પતિતાના ઉદ્ધાર કર્યાં એ તે ગૌરવની વાત છે. પણ આવા પાઠા મૂળ આગમ ગ્રંથમાં જ હોય ત્યાં કયા માઢે આપણે માંસત્યાગની વાત બીજાને ગળે ઊતરાવી શકીએ ?’
આપણે પાછળ કહી ગયા છીએ કે જૂની આચારવિધિ ઇતિહાસ બની શાસ્ત્રમાં સંગ્રહિત થઈ જાય છે અને નવી વિધિએ નિર્માણ કરવી પડે છે. ૨૫૦૦ વર્ષના ઇતિહાસમાં તે આવું હમેશાં બનતું જ આવ્યું છે.
*
તા પ્રશ્ન એ ઊઠે છે કે જો ૧૬૦ વર્ષ બાદ નવી વિધિએ લખવી પડી છે તે આજ સુધીમાં તે એની કેટલીયે આવૃત્તિએ કાઢવી પડત. પણ એમ બન્યું છે ખરું?
· નથી બન્યું એ હકીકત છે, કારણ કે નવું આચારાંગ લખવા જેવા સમર્થ જ્ઞાનીએ—પૂવ ધરાના પાછલા સમયમાં એકીસાથે યાગ ન સાંપડ્યો હાઈ મૂળ આચારાંગને જ આધાર બનાવી જરૂર પડી ત્યારે પટ્ટકા દ્વારા આપણે સુધારાવધારા તા કરતા જ રહ્યા છીએ. બાકી આચારાંગના દ્વિ. શ્રુતસ્કંધ એ કોઈ ધાર્મિક તત્ત્વજ્ઞાનનેા —દ્રવ્યાનુયાગના ગ્રંથ નથી. પૂર્વાચાયૅએ પણ એને ચરણકરણાનુયેાગમાં જ મૂકો છે.
આમ છતાં આવા પાઠ ન ગમતા હોય તે। જેમ નિશીથ એક કાળે આચારાંગની ૫ મી ચૂલિકા ગણાતી હતી છતાં એને અલગ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર કરવામાં આવી છે તેમ દિ. શ્રુતસ્કંધ જેનું નામ જ અચકૃત સ્કંધ છે એ પાછળથી ઉમેરાયેલી ચૂલિકાઓ હોઈ એને પણ સ્વતંત્ર ગ્રંથરૂપે અલગ કરી શકાય.
સાથે એ પણ કહેવું જરૂરી લાગે છે કે પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ જેનું મૂળ નામ આચાર શ્રુતસ્કંધ હતું એમાં પાછળથી ૨ ચૂલિકારૂપ અગ્રશ્રત વિશેષ સ્પષ્ટતા માટે ઉમેરવામાં આવેલ છે એમ આચારાંગની ટીકામાં જ જણાવેલું છે વળી પાછળથી લખાયેલી ૪ ચૂલિકાઓમાંની ૨ ચૂલિકા આચારાંગ પાછળ અને ૨ ચૂલિકા દશવૈકાલિક પાછળ જોડી દેવામાં આવેલી હોઈ આજ કાળમાં વિરેએ એની રચના કરી હતી એ પણ આથી સિદ્ધ થાય છે.
મૂળ વાત એ છે કે પ્રાચીન આચારવિધિઓની અપેક્ષાએ આજે ઘણી બાબતમાં ઠીક ઠીક પરિવર્તન–પૂર્વાચાર્યોની આજ્ઞાથી– થતું રહ્યું છે. જેથી જૂની આચારવિધિઓ જેમ ઇતિહાસરૂપે શાસ્ત્રોમાં સંગ્રહાઈ રહી છે તેમ આવા પાઠો એ પણ જૂને ઈતિહાસ જ છે, કે જે દ્વારા આપણે ભવ્ય પ્રગતિ સાધી શક્યા હતા. બાકી આજે એ વિધિવિધાનથી કેઈ જ મતલબ નથી.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૩ સુ વહેમી માન્યતાઓ અને ધમઘેલછાઆ
જગતના લગભગ બધા જ ધર્માંનાં મૂળભૂત તત્ત્વા સમય જતાં એની અવાંતર શાખામાં પરિવતન પામી ગયા છે; જ્યારે એક માત્ર જૈન ધમ જ એવા એક ધમ છે કે ભગવાન મહાવીરે તત્ત્વનું જે સ્વરૂપ પ્રરૂપેલું એમાં કિંચિત્માત્ર પણ ફેરફાર થયા નથી.
શ્વેતાંબર–દિગંબર શાખાએ એકબીજાનાં શાસ્ત્રોને પ્રમાણભૂત માનતી નથી છતાં મૂળભૂત તત્ત્વ માન્યતામાં બધી જ શાખા એકરૂપ જ છે, જે જૈન ધર્મ માટે એક વિશેષ ગૌરવની વાત છે. જૈન ધર્મ આજે અનેક મત–પંથ–ગચ્છ કે ફિરકા વચ્ચે વહેંચાઈ જવા છતાં એમના વચ્ચે જે કંઈ ભેદ છે તે વિધિવિધાને કે માન્યતાઓ અંગે જ છે, છતાં એને અંગે પણ કહેવું જરૂરી લાગે છે કે જે જે કઈ અન્ય વાતે શાસ્ત્રોમાં સંગ્રહાઈ ગઈ હોય એ બધીને વગર વિચારે જિનભાષિત ધમ માનવાની જે આપણે શ્રદ્ઘા પોષતા હોઈએ તે તે એક પ્રકારની ધમઘેલછા જ છે. એથી જ્યારે આપણે આ પ્રશ્ન વિચારવા બેઠા છીએ ત્યારે આ દશમા પાઠ વિષે પણ કેટલીક સ્પષ્ટતા કરવાની જરૂર લાગે છે.
પાર્ડ ૧૦ મા
એ પાઢ સૂર્ય`ચંદ્ર પ્રજ્ઞપ્તિના ૧૦ મા પ્રાભૂતના ૧૭મા પ્રતિષ્ઠાભૂતમાં આવેલા છે જે આ પ્રમાણે છે.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર્
ता कहते भोयण आहिते ति वदेज्जा । ता एते सिण अठ्ठावी, સાપુ ન લતાળ તિયાěિ...
૯૦
..........e
""
दहिणा भोच्चा कज्जं साहेति .. ......મળી હૈં તિરુ તનુય મોદના જ્ન્મ સાદૈતિકૃતિ । શ્રી ગૌતમસ્વામી ભગવાન મહાવીરને પ્રશ્ન પૂછે છે કે, ભગવન્ ! કાયસિદ્ધિ માટે પ્રયાણ કરવામાં કેવી માન્યતાઓ છે? ભગવાન જવાબ આપે છે કે, “ હે ગૌતમ ! રાહિણી નક્ષત્રમાં વૃષભનું, ઉત્તરાફાલ્ગુનીમાં પશુનું, મૃગશીષ નક્ષત્રમાં મૃગનું, અશ્લેષામાં ચિત્રક મૃગનું, પૂર્વાફાલ્ગુનીમાં મેઢાનુ, ઉત્તરાભદ્રપદમાં સૂવરનું, રેવતીમાં જલચર મચ્છનું અને અશ્વિનીમાં બતકનું માંસ ખાઈ યાત્રા કરવાથી કાર્યસિદ્ધિ થાય છે.”
ર
ઃઃ
હું
જે ભગવાન મહાવીરે દેવ, દેવી, ઈંદ્ર કે ઇશ્વર સુધ્ધાંની કૃપા— યાચનાના ઇન્કાર કરી કેવળ પુરુષાથ પર જ ભાર મૂકયો છે અને સુખદુઃખના કારણરૂપ કા મહાસિધ્ધાંત પ્રસ્થાપિત કર્યાં છે. એ પુરુષ કાયસિધ્ધિનુ ફળ સુખદુઃખના કારણરૂપ કં–ભાગ્ય સાથે નહી જોડતાં જુદા જુદા માંસભાજન સાથે જોડે એવા એ એક સામાન્ય વહેમી માણસ હતા કે એ આવું કહે ?
મ
મૂળ વાત એ છે કે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને ભગવાને વાળેલા આ જવાબ તા કેવળ લાકામાં કેવી કેવી માન્યતાએ ચાલે છે એ બતાવવાના જ ઉદ્દેશ છે. ઉપરાંત પ્રજામાનસમાં વણાઈ ગયેલા એ પ્રકારના વહેમા-અંધશ્રદ્ધાઓ તથા ખાટી માન્યતાઓનું ભાન કરાવી એમાંથી પ્રજાસમૂહાને છેડાવવા માટે ગૌતમને જાગ્રત કરવાનેા પણ આશય રહેલા છે. બાકી ભગવાનની પેાતાની માન્યતાને તે આ પ્રશ્ન જ નથી, કારણ કે ભગવાનની અહિંસક વિચારધારા અને કના મહાસિદ્ધાંત સાથે એના સહેજ પણ મેળ બેસી શકે તેમ નથી એ તા અજૈન કુટુંબમાં જન્મેલા એક સામાન્ય માનવી પણ સમજી શકે છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેમી માન્યતાઓ અને ધર્મ ધેલછા
અને જો કાયસિદ્ધિનુ ફળ આવા સહેલા ભાગથી પ્રાપ્ત થતું હોત. તે જપ-તપના કઠિન માની જરૂર જ શી રહેત? એટલે ભગવાને તા કેવળ લેાકેામાં કેવી માન્યતા પ્રવર્તે છે એનું જ કથન કર્યુ છે..
જોકે ભયંકર દુષ્કાળ, પાછળને આક્રમણકારી યુગ તેમ જ વિરાધીઓએ ગ્રંથભડારા સળગાવી દઈ કરેલેા વિનાશ—એ બધાને. કારણે આ પાઠ અંગેની ટીકાઓ—ટીપ્પણીએ તથા પૂર્વાપર સંબંધ બતાવતી પ્રસ ંગ કથાએ ઘણી ખરી નષ્ટ થઈ ગઈ છે પણ એના હેતુ –અ વગેરે મુખપરંપરાએ જળવાઈ રહ્યાં હાઈ એ કાળના લેાકેાની કેવી કેવી માન્યતાએહતી એ આપણે ગુરુગમ દ્વારા જાણી શકીએ છીએ. શાસ્ત્રોમાં તે। શબ્દો હોય છે પણ એને વાસ્તવિક અથ તે પૂર્વાપર સંબંધ યા ટીકાગ્ર થાથી જ જાણી શકાય છે અને એના અભાવે કાં તે ઉધડેલી પ્રજ્ઞા માં તે ગુરુગમથી એ સમજી શકાય છે. ગુરુગમનું મહત્ત્વ :
શ્રી સ્થૂલિભદ્રજી શ્રુતકેવળી ગણાય છે. છેલ્લા ૪ પૂર્વના શબ્દો તે એમની સામે જ હતા, છતાં ગુરુગમ વિના એ અથ નહાતા ખેસાડી શકયા જેથી ૪ પૂર્યાં વિચ્છેદ ગયા. તે આપણું જ્ઞાન તે નહીં ખરેખર છે. એથી ગુરુગમ વિના શાસ્રરહસ્ય સમજી શકાતુ નથી. આગમે. સામાન્ય ગૃહસ્થા કે મુનિઓને ન વાંચવાનું ફરમાન પણ એટલા જ માટે છે; નહિ તે એ ઊંધું જ બાફી મારી ધશ્રદ્ધા જ ગુમાવી બેસે. પણ સદ્ભાગ્યે સચવાઈ રહેલી અથ પરંપરાને કારણે આપણે આ પાઠનુ રહસ્ય જાણી શકીએ છીએ. શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજીએ પણ આ પાઠના હેતુ લેાકમાન્યતા શી હતી એ બતાવવાના જ છે. એમ કર્યુ છે ( શાસ્ત્રોં કી અસંગત ખાતે, પાનું ૧૮૯ ) તેમ જ એક પ્રસિદ્ધ આચાય મહારાજે પણ આને અથ સમજાવતાં મને કહેલું કે જેની પાછળ હિંસા છે એને ભગવાન ન ઉપદેશ આપે, ન એનું સમન કરે કે ન એને રૂડું માને. એ તે ફક્ત પૂછેલા પ્રશ્નને ઉત્તર જ આપે. આથી જેમ કોઈ બ્રાહ્મણ પડિત, જૈન મુનિઓને
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેરે
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર ભણાવતાં ઈશ્વરકતૃત્વના ખંડનો પાઠ સમજાવે એથી એ ઈશ્વરવાદી બ્રાહ્મણ મટી જતો નથી. તેમ ભગવાન પણ એ કાળમાં પ્રવર્તતી લેકમાન્યતાઓનું જ વર્ણન કરે છે, ભલે પછી એ વ્યવહારમાં પ્રવર્તતી માન્યતા હય, જ્યોતિષ સંબંધી માન્યતા હોય કે વૈજ્ઞાનિક નિયમો વિષે બંધાયેલી માન્યતા હોય. એથી એને અર્થ એ નથી કે ભગવાન એનું સમર્થન કરે છે યા એને મંજૂર રાખે છે. ધર્મઘેલછાના પ્રકારે :
અકબરના દરબારમાં બદારૂની (?) કરીને એક મુસ્લિમ પંડિત હતે. સંસ્કૃતને પણ એ પ્રખર વિદ્વાન હતા. બાદશાહના હુકમથી એ રામયણ મહાભારતને ફારસીમાં અનુવાદ કરે અને રાત્રે પોકે પોક મૂકી રડતો કે કાફરોના શાસ્ત્રો વાંચવાથી કોણ જાણે ખુદા મને કેવીયે ભયંકર શિક્ષા કરશે ? આ જેમ એક પ્રકારની ધમઘેલછા હતી તેમ જે કઈ શાસ્ત્રોના શબ્દ શબ્દને (મૂળ વિચારધારાથી વિસંગત હોવા છતાં) વળગી રહેવા જેટલી શ્રદ્ધા ધરાવતો હોય તો એ બીજા પ્રકારની ધર્મઘેલછા છે જે કારણે દ્વિધાવૃત્તિમાં પડેલા આવા લેકે ધર્મનું રહસ્ય જ પામી શકતા નથી. શીખવેલી કોટી:
આવી પરિસ્થિતિમાં ગુરુગમના અભાવે શાસ્ત્રકારોએ તો આપણને એક જ હળવી કસોટી બતાવી છે કે જેને શબ્દાર્થ ભગવાનની મૂળ વિચારધારા સાથે સુસંગત નથી એ અર્થ – અર્થ જ નથી, એ અર્થ જ ખોટો છે એમ માનવું ભલે પછી કદાચ કેઈ આચાર્યોએ એવી વ્યાખ્યા આપી હેય. (નિ.ગા.૫૪૭૨)
આથી જે વચ્છરાજ સિંધીએ પોતે લખેલા “શાઍ કી અસંગત બાતે” પુસ્તકમાં આ પાઠને મૂળ હેતુ–ઉદ્દેશ ધ્યાનમાં રાખ્યો હત તે કાર્યસિદ્ધિનું ફળ માંસાહાર સાથે જોડતા ઉપરનાં વચનોને અનુલક્ષીને શાસ્ત્રો પર પ્રહાર કરવાની એ ઊતાવળ ન કરત ને એ રીતે સમાજને એક ખૂરે દાખલે આપવામાંથી એ બચી જાત.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જૈનધમ એ સૂક્ષ્મ અહિંસા પાણનને ધમ છે. એટલી હદે કાઈ પણ ધમ હજુ પહોંચ્યા નથી.
૨.
પ્રકરણ ૧૪ મું નિષધને ફ્રેંક સાર
આમ છતાં એક કાળ એવા આવ્યા કે જેથી કેટલાક નિષ્ફળ સાધકેાને માંસાહારનું એક બહાનું મળી ગયું હતું, કારણ કે તેઓ એ રાગ સાથે જ આવ્યા હતા.
૩. પાછળથી એ એના પક્ષકાર બની ગયા તે શાસ્ત્ર પાઠે રજૂ કરી પેાતે કરેલા અથ પ્રમાણે એને બચાવ કરવા લાગ્યા.
૫.
૪. એવામાં અનેક શક્તિ પડેલી હાઈ એમને સધ બહાર ન કરતાં એમને સુધારવા માટે બહુ લાંબી દષ્ટિને વિચાર કરી ગુરુએએ દ્વિભાષામાં નવા પાઠે નિર્માણ કર્યાં જે પરંપરાની વિશુદ્ધિનું સમન કરતા હતા તેમ જ એવાઓને એમાંથી અપવાદ પણ મળતા હતા, પણ એમને એ અપવાદ કેવળ માંસના આગ્રહ માટે નહોતા. ફક્ત અન્ય વિગઈ એ જેટલા જ પ્રસંગવશ એ લેવાને—આગ્રહ હતા.
સમય જતાં એ બધા પાઠે શા માટે, કોને માટે, કયા સાગામાં લખાયા હતા એને ઇતિહાસ ભુલાવા લાગ્યા હતા. પણ પતિતા પાછળથી વિશુદ્ધ બની ગયા હોવા છતાં એક વાર વેહેતા થયેલા બન્ને પ્રકારના અર્ધાં તેા ચાલતા જ રહ્યા.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર ૬. એ પતિ વિશુદ્ધ ન બન્યા ત્યાં સુધી એ સાધકે યા મુનિપદના
ઉમેદવારે જ ગણતા હતા છતાં વ્યવહાર દૃષ્ટિએ એ મુનિઓ
કહેવાતા હતા. ૭. આમ થયેલી ગરબડ છતાં ન પાછળથી કેઈએ એવા પાઠાનું
સંશોધન કર્યું, ન પરિમાર્જન કર્યું. ૮. એવા શંકાશીલ પાઠો ઉધ્ધાર પાઠો હોઈ એવા મુનિઓ તરત જ
વિશુદ્ધ બન્યા હતા. ૯. પરિણામે પશ્ચાત્તાપના પરિબળથી વીર્યવાન બની એમણે સમગ્ર
ભારતમાં માંસાહારનો ત્યાગની નવી હવા પેદા કરી ચારિત્ર્ય
ક્ષેત્રે ભારતનું બહુ અંશે ઘડતર કર્યું. ૧૦. એમણે સજેલા વાતાવરણને કારણે ગુજરાત અહિંસા ભૂમિ બની
જે કારણે આ ભૂમિમાં થયેલી ઊંડી સાધનાને કારણે ગાંધીજી જે ફાલ જગતને મળ્યો. પરિણામે અહિંસાના મંગલાષ પ્રથમ અહીંથી જ ઊઠતા રહ્યા. બાકી કહેવામાં આવે છે તેમ એ સંપ્રતિના નકલી સાધુ હેત તો ન ધર્મ પ્રકાશમાન થઈ શક્ત, ન એનાં મૂળ ઊંડા જઈ શક્ત. બહુરૂપી કે ભાંડ ભવાયાઓથી
ધર્મ કદી પ્રગટી શકતા જ નથી. • ૧૧. આમ ભગવાન મહવીરને સૂક્ષ્મ અહિંસા ધર્મ આ નિબંધમાં
વ્યક્ત થાય છે. પરંપરાની વિશુદ્ધિ ઝળહળતી રહે છે. ભવ્ય અને ગૌરવપ્રદ ઈતિહાસનું આમાંથી નિર્માણ થાય છે અને એમ છતાં એવા શંકાશીલ પાઠો અને આચાર્યોની ટીકાઓ પણ માન્ય રહે છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૫ સુ સમસ્યા જટિલ બનવાનાં કારણેા
૧. પ્રાચીન ભાષા વનસ્પતિપરક અર્થ સૂચવનારી હોવા છતાં આજની દૃષ્ટિએ મત્સ્ય ... માંસ વાચક મનાવા લાગી ગઈ હતી. કારણ કે એમાં સમયે સમયે અથ પરિવત ના થતાં રહ્યાં હતાં.
..
એમાં વળી ભયંકર દુષ્કાળને કારણે પઠનપાઠન લગભગ બંધ થઈ ગયુ. હાઈ ઘણા પ્રાચીન ટીકાગ્રંથાનેા નાશ થયા. પરિણામે એ ટીકાગ્રંથાના અભાવે.
૩. જૈન શાસ્ત્ર મુજબ અપરંપરા પર ધ્યાન નહી આપતાં પડિતાએ કેવળ શબ્દો પર જ ભાર મૂકયો.
૪. તર્કવાદને પ્રવેશ બહુ મોડેથી થયા હાઈ એ યુગના ધશ્રદ્ધાળુ ભલા—ભાળા ગુરુઓએ જે કંઈ શાસ્ત્રપાઠો બચ્યા હતા અને શ્રદ્દાથી જ જાળવી રાખ્યા પણ એમ છતાં ઇતિહાસ ન જાળવી શકાયા.
૫. એથી ભવિષ્યની પ્રજા તના બળે પાણીમાંથી પારા વીણી કાઢશે એવા એમને વિચાર જ ન હોઈ ન એમણે એવા પાઠાનુ સ ંશાધન કર્યું, ન એમાં યાગ્ય પરિવર્તન કર્યું કે ન ત શુદ્ધ સ્પષ્ટતા કરી. ૬. અધૂરામાં પૂરું પતિત મુનિઓને કારણે સંધને કંઈક ડાધ લાગ્યા. ૭. વળી એવાઓએ પણ પોતાના આચારના સમન માટે કેટલાક જૂના શાસ્ત્રપાને અથ જ મરડી નાખ્યા.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર ૮. પરિણામે પછીના આચાર્યોની ટીકાઓમાં એનો રંગ ઊતર્યા વિના
રહ્યો નહીં. ૯. આમ છતાં બીજી બાજુ વિશુદ્ધ ધર્મ પણ વહેતે રહ્યો હતો. ૧૦. એ ધર્મવિશુદ્ધિને કારણે જૈનમુનિ સાથે માંસાહાર કદી સંભવે
જ નહીં એવો દઢ વિશ્વાસ હોઈ આપણે એક અર્થને જ
ચીપકી રહ્યા. ૧૧. બીજી બાજુ આચાર્યોની એવા અર્થની ટીકાઓ હેઈએ ગૂંચ
વાડે ઊકેલી શકાય તેવો જ નથી એમ માની એવા પાઠેને - ગુપ્ત રાખવાને જ આપણે આગ્રહ રાખ્યો. ૧૨. આમ મૂળ રહસ્ય અંધારામાં રહ્યું હોઈ એ ભૂલ ન સુધરે ત્યાં
સુધી એ પ્રશ્ન હલ કરવાના છે જે પ્રયત્નો થયા એથી એ ગૂંચવાડે ઊલટો વધતો જ રહ્યો, કારણ કે અહિંસાના–માંસત્યાગને સમર્થન સામે આચાર્યોની ટીકાઓ રજૂ કરવામાં
આવતી. ૧૩. અને જે કઈ આચાર્યોની ટીકાઓને પ્રમાણભૂત માની સૂઝતા
આહારને નામે માંસાહારનું સમર્થન કરતા તે અહિંસક સંસ્કૃતિ
તૂટી પડવાનો ભય ઊભો થતો. ૧૪. આથી જ્યાં સુધી આ પ્રશ્ન હલ થતો નહોતે ત્યાં સુધી એક
ભૂલ અનેક ભૂલેને જન્મ આપતી. તૂટેલી એક કડી બીજી કડીઓને સાંધી શકતી નહીં. એથી કોઈએ ‘માંસ’ શબ્દના અર્થો જ બદલી નાખ્યા. કેઈએ શાસ્ત્ર પાઠોમાંથી નવા અર્થો ખેંચવા માંડ્યા. તે કેઈએ રજૂઆત જ અવળી કરી. કોઈએ કંઈ ગેપવી રાખ્યું, તે કેઈએ અમુક પાઠને જ અણસ્પર્યા રાખ્યા. પણ એથી એક સાંધે ને તેર તૂટે એમ બન્યા કરતું. પરિણામે પંડિતને આપણું કહેવું ગળે ઊતરતું જ નહીં. .
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭
સમસ્યા જટિલ બનવાનાં કારણે ૧૫. એક તે શાસ્ત્રો જ ૧૦૦૦ વર્ષ સુધી કંઠે રહ્યા હતા. પણ
કેઈએ એને લિપિબદ્ધ ન કર્યા. ૧૬. પરિણામે જ્ઞાન અને સ્મૃતિ–શક્તિ ઉત્તરોત્તર ઘટતી જતી હોઈ
ઘણું પાઠ-ટીકાઓ લુપ્ત થયાં હતાં. આ કારણે આઠમા સૈકા પહેલાં આચારાંગ અને ૧૨ મા સૈકા પહેલાં અન્ય આગમ ગ્રંથે
વિષે એક પણ ટીકાગ્રંથ મળતો નથી. ૧૭. પાછળથી ભગવાનના નિર્વાણ બાદ ૧૦૦૦ વર્ષ પછી આગમ
લિપિબદ્ધ થયા હતા, પરંતુ વિક્રમના દશમા સૈકા પહેલાની એક પણ પ્રત મળતી નથી. જે અન્યત્ર ૨૦૦૦ વર્ષ પહેલાના હસ્તલિખિત ગ્રંથે આજે પણ જોઈ શકાય છે–મોજૂદ છે, તે પછી ફક્ત ૫૦૦ વર્ષમાં જ એ બધી પોથીઓ–પુસ્તકનો શું નાશ ગઈ ગયે હશે ? આ પ્રશ્ન વિચારણા માંગે છે, કારણ કે આજે આપણી પાસે ૧૦-૧૧મા સૈકાની હસ્તપ્રતો છે તેમ જ અન્ય પણ ૨૦૨૫ લાખ જેટલી સંખ્યામાં એવી હસ્તપ્રતો
ભંડારમાં સચવાઈ રહી છે. ૧૮. આથી મારું અનુમાન છે કે મૂળ આધાર ન બચે એટલા માટે
ઘાલમેલ કરનારાઓએ પહેલાની પ્રતોને નાશ કર્યો હશે અને નવી પ્રતિએ લખાવી જ્ઞાન-ભક્તિને કારણે એવી શંકાને જન્મવા જ નહીં દીધી હોય. સંભવ છે કે મારું અનુમાન
ખોટું પણ હોય એમ છતાં આ પ્રશ્ન વિચારણું તો માંગે છે જ. ૧૯. એક બીજી પણ વાત છે કે લિપિ હંમેશા બદલાતી રહે છે.
એથી અમુક સૈકાની લિપિ અમુક રીતે વંચાતી બીજા સૈકામાં બીજી રીતે જેથી કંઈક ને બદલે કંઈક વંચાતું અને અર્થ પણ ક્યાંકનો ક્યાંક ચાલ્યો જતો. મુનિ શ્રી પુણ્યવિજ્યજીએ લિપિ પરિવર્તનના દાખલા આપી મને સમજાવેલું કે લિપિત્તાન વિના પ્રાચીન શાસ્ત્ર પોથીઓ વાંચનાર કંઈનું કંઈક વેતરી નાખે
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર આમ લિપિ અજ્ઞાનતા ઉપરાંત લેખન દોષને કારણે લહિયાઓને હાથે પણ આવી ગરબડો ઊભી થઈ હોય તે તે અસંભવિત નથી લાગતી. આમ છતાં જે કંઈ બચ્યું છે, પરંપરાએ જળવાયું છે તેમ જ આવી બધી ગરબડ ઊભી થવાનાં કારણે, મૂળ આધારે તેમ જ એને અનુરૂપ પુરાવાઓ જ્યાં ત્યાં છૂટક છૂટક વેરાયેલા પડ્યા હોઈ એ બધાને આધારે મૂળરહસ્ય આજ પણ શોધી
શકાય છે. ૨૧. એથી આશા રાખું છું કે મેં કરેલા બાલિશ પ્રયત્નની ભૂમિકા
પર જ જે કઈ શાસ્ત્રોમાં ઊંડી ડૂબકીઓ મારશે એને ઉમદા રત્નોની પ્રાપ્તિ સાથે આ પ્રશ્નને હલ કરવાની યા વિશેષ સ્પષ્ટતા કરવાની ભરપુર સામગ્રી મળી રહેશે. આથી ભારે પ્રયત્ન તો
કેવળ દિશા સૂચન કરવા પૂરતું જ છે. ૨૨. આમ હોવા છતાં હું ફરી ભારપૂર્વક જણાવું છું કે આ ગૂઢ
ભેદને મૂળ ઇતિહાસ ભુલાઈ જવાથી સૂક્ષ્મ અહિંસા ધર્મની સાથોસાથ પતિત મુનિઓના ઉદ્ધારની વાત જોડાઈ જવાથી મૂલ આચાર ધર્મ વિષે શંકા-કુશંકાઓની ગરબડ ઊભી થઈ ગઈ છે, અને એને કારણે આપણે વર્ષો સુધી ભારે કુસ્તી જંગ ખેલ્યો છે. પણ છેવટ તે મૅચ ડ્રોમાં જ પરિણમી છે. કારણ કે બંને પિતપોતાનો જ વિજય શંખ ફૂક્યાં કરતાં હતા જેથી કઈ કઈને પરાસ્ત કરી શક્યું નથી.
એકની પાસે અર્થ પરંપરાનું શસ્ત્ર હતું, જ્યારે બીજા પાસે શબ્દોને આધાર હતો. પણ જે બંનેએ એક બીજાનાં દૃષ્ટિબિંદુને સમજવા પ્રયત્ન કર્યો હોત તો આ સમસ્યા આટલી બધી ગૂંચવાઈ જઈ ગહન કેયડો ન બની જાત.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહાર ની
પ્રકરણ ૧૬
પંડિતોને નમ્ર વિનંતી ભગવાન બુદ્ધના લેખક શ્રી ધર્માનંદ કૌશાંબીજી તથા “મહાવીર કથાના લેખક શ્રી ગેપાળદાસ પટેલ જેમણે ભગવાન મહાવીર પર માંસાહાર કર્યાનો આરોપ મૂક્યો છે તેમ જ જૈન ભિક્ષુ પરંપરાને પણ માંસાહારી ઠેરવી છે–એવા સત્યસંશોધનનો દાવો કરનારા તથા એવું જ મંતવ્ય ધરાવનારા પંડિત પાસે ચર્ચા કે વાદવિવાદ જગાડવા નહીં પણ સત્યસંશોધનમાં ઉપયોગી થઈ પડે તેવા કેટલાક પ્રશ્નો મૂકું છું. આશા છે કે પંડિત એ પર દુર્લક્ષ તો નહીં જ કરે, અને વળી એમાં કંઈક સત્યાંશ લાગે તે એને સ્વીકાર કરી પોતાના મંતવ્યને ફેરવવામાં પણ એ અચકાશે નહીં એમ માનું છું. શ્રી ગોપાળદાસ પટેલે તે સોમિલ બ્રાહ્મણ સાથેની પ્રશ્નાવલિમાં એક જગ્યાએ ભગવાનના મુખે જ કહેવડાવ્યું છે કે, “હે, મિલ! માસને અર્થ માંસ થત હોય તે તે મારે અભક્ષ્ય છે.” છતાં તેઓ શ્રી “મહાવીર કથા” માં ભગવાનને માંસ ખવડાવવા બાબત કેમ ગૂંચવાઈ ગયા હશે એ જ સમજાતું નથી. છતાં આનંદની વાત છે કે એમને રૂબરૂ મળતાં એમણે જણાવેલું કે, “નવી આવૃત્તિમાંથી એ ભાગ કાઢી નાખવાને મારી કમિટીએ ઠરાવ કરી નાખે છે.” આમ આ પ્રશ્ન પર એમણે પડદો પાડી જૈન સમાજની લાગણીને માન આપ્યું છે. શ્રી ધર્માનંદ કૌશાંબીજી આજે હયાત નથી. જે એ આજે હયાત હોત તો તેઓ પણ જરૂર આવી ઉદારતા બતાવત. એમ છતાં એમના જેવા વિચાર
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧oo
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર ધરાવનારાઓને કંઈક વિચારવાનું મળી રહે એ માટે કેટલાક પ્રશ્નો રજૂ કરું છું.
(૧) કૌશાંબીજી “ભ. બુદ્ધ', પાના ૪થામાં લખે છે કે “દાસ” શબ્દને મૂળ અર્થ દાતા–ઉદાર (Noble) એ હતા. જે પાછળથી
ગુલામ–તાબેદાર ” એ થઈ ગયો છે. આવા બીજા પણ દાખલા તેમણે પૂરા પાડ્યા છે. શબ્દોના અર્થો સમયના વહેણ સાથે આમ બદલાતા જાય છે એવું મંતવ્ય એમણે જાહેર કરવા છતાં–ભગવાન મહાવીર માટે વપરાયેલા શબ્દોના એ કાળના અર્થો પર ધ્યાન નહીં આપતાં–આજના રૂઢ થયેલા અર્થો પર જ ભાર મૂકી ભગવાન મહાવીરને માંસાહારી ઠેરવવા એમણે કેમ પ્રયત્ન કર્યો હશે, એ એક પ્રશ્ન છે. - - (૨) વળી એમણે જ લખેલા “બુદ્ધ ધર્મ અને સંધ” પાના. ૮૧ માં અશકે લંકામાં ધર્મપ્રચારાર્થે મોકલેલા પાંચ સ્થવિરેના સંબંધમાં જે ૭–૪ ગાથાઓ ઉતારી છે તેમાં જણાવ્યું છે કે, - लंका दीपे मनुजांपि मनुजां जिन शासनम्
प्रतिरुपेथ तुह्मेति पंच थेरे अयेसपि ॥ તમે સુંદર લંકા બેટમાં મનોરમ જૈન શાસનની સ્થાપના કરો.” - આમ અશોક જૈન હોવાનું અને જૈન ધર્મના પ્રચાર માટે જ ભિક્ષઓને લંકામાં મોકલ્યાને સ્પષ્ટ લિખિત પુરાવો હેવા. છતાં આપણે જાણીએ છીએ કે એ ભિક્ષુઓએ એ બધા દેશમાં બૌદ્ધ ધર્મને જ પ્રચાર કર્યો હતો ને આજે પણ એ દેશે બૌદ્ધધમી છે. આમ લખાણના સ્પષ્ટ શબ્દો હોવા છતાં પ્રત્યક્ષ પુરાવો જ પ્રબળ પ્રમાણ બને છે. તેમ મહાવીર માટે પણ ગમે તે શબ્દો વપરાયા હોય છતાં એમને સૂક્ષ્મ અહિંસાધર્મ–નિમલ આચારવિચાર એટલે પ્રબળ અને તેજસ્વી હતું કે જેના પ્રતાપે વહેતું થયેલું એ મંગલ ઝરણું અનેક ઝાડીઝાંખરાવનટીઓ તથા અભેદ્ય જંગલે વચ્ચેથી. પસાર થઈ એક સ્વચ્છ નિર્મલ નદીરૂપે આજ પણ સપાટ પ્રદેશ પર
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
પંડિતોને નમ્ર વિનંતી વહેતું રહ્યું છે, એ જ એનું પ્રત્યક્ષ પ્રબળ પ્રમાણ છે એથી જ્યારે
જ્યારે આધિઓ આવી – મલિનતાઓ છવાઈ ગઈ ત્યારે ત્યારે અંદરના ઝળહળતા વિશુદ્ધ બીજને કારણે જ એ બધાં વાદળો હટાવી એણે સર્વત્ર અજવાળાં જ પાથર્યા હતાં. બાકી મૂળમાં જ જે દોષ હોત તો એમાંથી દોષનો જ પસાર થયા વિના રહેતી નહીં. આમ, છતાં લખાણુનાં શબ્દોને જ વળગી રહેવું એ જૈન ધર્મમાં શબ્બે નહીં પણ અર્થનું મહત્વ હોવાને કારણે – અર્થહીન વાત બની જાય છે.
(૩) બાકી નિર્બળ કે વિરોધી વ્યક્તિઓ તે હરેક યુગ-સમાજ કે સંતોની સંતતિમાં પાકતી જ રહે છે. હરિલાલ ગાંધી અબ્દુલ્લા અન્યા. શિષ્ય હોવા છતાં ગોશાલક અને જમાલિએ મહાવીર સામે જ વિપ્લવ જગાવ્યો, દેવદત્ત પણ બુદ્ધના આચાર-વિચારને જ વિરોધ પોકાર્યો. ઈશુના શિષ્ય જ ઈશુને પકડાવી દીધા. આમ છતાં એ દુષિત સંતસંતતિને કારણે સંતના પાવિત્ર્ય અને ચારિત્ર્યને દોષ ન આપી શકાય. એથી કેટલાક વેશધારી જેનભિક્ષુઓને કારણે સમગ્ર ભિક્ષુ પરંપરાને માંસાહારી ન કહી શકાય. તેમ જ “બુદ્ધના શિષ્યો એટલા બધા ઝઘડતા રહ્યા કે પોતાનું ન માનવાથી ભગવાન બુદ્ધ એમનાથી કંટાળીને પ્રાચીન વંસદાવ વનમાં ચાલ્યા ગયા, પણ એ ઝઘડો મટાડી ન શક્યા” (ભ. બુદ્ધ, પાનું ૧૪૯) આથી આપણે એમ કહી શકીશું ખરા કે બૌદ્ધ ભિક્ષુઓ બધા ઝઘડાબેર જ હતા ?
(૪) “ભ. બુદ્ધ", પાના ૪૫ માં કૌશાંબીજી લખે છે કે, “તપસ્વી ઋષિમુનિઓ જંગલનાં કંદ-ફળ વગેરે પર નભતા. પ્રસંગોપાત્ત બાળવૂિ૪ સેવનથ” ખારા-ખાટા પદાર્થો ખાવાની ઈચ્છાએ લેકવસ્તીમાં આવતા.” આવા દીર્ઘ તપસ્વી ઋષિમુનિઓને પણ લાંબા ગાળે સ્વાદ કરવાની ઈચ્છા જાગે છે તે એવા વાતાવરણમાંથી જ આવેલા આરંભકાળના કેટલાક નિર્બળ સાધકોને લાંબા ગાળે માંસાહારની લાલચ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર થાય એ એ યુગમાં સહજ હતું, પણ એથી પાડાનાં વાંકે પખાલીને ડામ ન દેવાય.
(૫) કૌશાંબીજી “ભ. બુદ્ધ", પાના ૧૪૩માં કહે છે કે કેઈ ભિક્ષુ ગુને કરે તે એને સંઘ બહાર કરવામાં આવતું. જૈનસંધમાં પણ સુધરવાની આશા ન રહે ત્યારે તેવી જ વ્યવસ્થા છે, એમ છતાં ઉદાર વલણ રાખી ગુરુઓએ એવાઓને સુધાર્યા તે બીચારા ગુરુઓ જ નિંદાયા. ગેળ-ખોળને એક કરી નાખે.
(૬) મહાત્મા ગાંધીજી કહેતા કે એક સંપ્રદાયની ગમે તેવી વિદ્વાન વ્યક્તિ પણ અન્ય સંપ્રદાયના રહસ્યને ઝટ પામી શકતી નથી. એ માટે તે એણે એ સંપ્રદાયને ધર્માચાર્યો પાસે બેસીને જ એનું રહસ્ય જાણવું જોઈએ. નહિ તો એ ઊંધું જ વેતરી નાખે. અહીં પણ તેવું જ થયું છે.
(૭) ભગવાન મહાવીરને છ માસથી લેહીના ઝાડા હતા. શરીર, છેક જ નંખાઈ ગયું હતું. એવી સ્થિતિમાં માંસ પચે ખરું ? અને તે પણ વાસી ? જૈનઆચાર પ્રમાણે વાસી વસ્તુ ખપે જ નહિ. સંભવ છે કે પંડિતએ ત્યારે રેફ્રિજરેટરની વ્યવસ્થા માની લીધી હશે. એથી એ માટે તો બીજે જ ઉત્તમ ઔષધ છે. સામાન્ય માનવી પણ સમજી શકે છે. એથી પંડિતોએ જે દર્દીને વિચાર કર્યો હોત તે એ માંસ અર્થ કરવાની ઉતાવળ ન કરત.
() ધર્માનંદ કૌશાંબીજી “બુદ્ધલીલાસારસંગ્રહ, પાના ૩૮૦માં લખે છે કે, “બિલ્વગ્રામના છેલ્લા ચાતુર્માસમાં ભ. બુદ્ધને ભયંકર વેદના થવાથી એમણે નિશ્ચય કર્યો કે મારા આયુષ્યમાં મારે બીજ કેટલાક દિવસે વધારવા જોઈએ, કારણ કે ભિક્ષુસંઘને જોયા વિના મારું પરિનિર્વાણ થાય એ ઠીક નથી.”
આમ ભગવાન બુદ્ધમાં ભિક્ષુસંધ પ્રત્યે કંઈક રાગદષ્ટિ હતી, અને તેથી જીવનનો મોહ પણ હતું એ સહેજે કલ્પી શકાય છે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
પંડિતોને નમ્ર વિનંતી
જ્યારે મહાવીર વીતરાગ હતા. નહતો એમને સંધ પ્રત્યે મેહ કે નહેતે જીવન પ્રત્યે મેહ–એ નીચેના પ્રસંગો ઉપરથી જાડી બુદ્ધિનો માણસ પણ સમજી શકે છે.
. (ક) અંતકાળે ઇન્દ્ર ભગવાનને પ્રાર્થના કરી કે “હે ભગવન !
આપ થોડી ક્ષણનું આયુષ્ય વધારે તો આપના નક્ષત્રને સ્પર્શતા ભસ્મગ્રહને કારણે આપના સંતાનિયા સુખી થશે.” પણ જેમણે મોહને જ નાશ કર્યો હતો એવા ભગવાને એને, ઇનકાર કર્યો એટલું જ નહીં–
स्वाम्यो चेन काप्यायुः शक्रः सन्धातुमीश्वरः
વિ વવં #િ તીર્થપ્રેમ માહિતઃ (ત્રિ. શ. પર્વ ૧૦, સ-૧૩, શ્લો. ૨૩૨ )
ઈન્દ્રના સંપ્રદાય—મોહની પણ ઉપરથી ટીકા કરી. (વ) તેમ જ એક વાર ભગવાન મહાવીર ૧૫૦૦ શિષ્યો સાથે સિંધુદેશમાં જતા હતા ત્યારે વચમાં ભયંકર રણ આવ્યું. વાટ લાંબી હતી. જેથી મુનિઓ સુધા પીડિત બન્યા હતા. અચાનક ત્યારે વચમાં તલના ગાડાઓ પસાર થઈ રહ્યા હોઈ માલિકોએ તલ વહોરાવવાની ઈચ્છા બતાવી. વળી તલ પણ નિર્જીવ હતા. પણ ભગવાને વિચાર્યું કે જે આજે રજા આપીશ તે પછી ભવિષ્યમાં સજીવ-નિર્જીવને વિવેક જ નહિ રહે. જેથી પરમ કાણિક હોવા છતાં કડક કઠોર થઈ એમણે એ લેવાનો જ ઇન્કાર કર્યો, કારણ કે સિદ્ધાંતની રક્ષા અથે, બાંધછોડમાં કે અપવાદિક છૂટમાં એ માનતા જ નહોતા.
સુધા તો સહન થઈ શકે પણ મુનિઓ હવે તરસે મરતા હતા, જેથી એ ચાલવા પણ અશક્ત બન્યા હતા. ત્યાં અચાનક એક અચિત (નવ) પાણીનું સરોવર આવ્યું. બધાએ એ પાણી પીવાની અનુમતિ માંગી પણ ભગવાને કહ્યું કે, “ભિક્ષામાં મળેલાં જ અન્નપાણી આપણુથી લઈ શકાય.” આમ જે એક વાર પાણુની રજા મળશે તો
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર પરિણામે જાતે જ ભિક્ષા લેવાનું એક નવું પ્રકરણ ઊઘડતાં પરિગ્રહ –લાલસા ઊભી થશે ને તેથી અપરિગ્રહી જીવનને આદર્શ જ તૂટી પડશે. આથી એમણે મુનિઓને વીર બનવા કહ્યું.” (ભગવતી શતક ૧૩, ઉદેશ. ૬) - કેટલાકને મતે તરસથી મૃત્યુ નજીક આવ્યું જાણું ઘણું મુનિઓએ અનશન આદર્યું ને એ સ્વર્ગગમન કરી ગયા. કહેવામાં આવે છે કે ફક્ત ત્રીજા ભાગની સંખ્યા સાથે જ મહાવીર એ રણમાંથી બહાર આવ્યા હતા. આમ જેમને સંધ કે જીવન પ્રત્યે મેહ નહોતો. એવા પુરુષની હૃદયભાવનાને અને ગગનચુંબી ઊંચાઈને સમજવા આપણે ખૂબ જ વામણું પુરવાર થયા છીએ. નહીં તે શિષ્ય મોહ અને જીવનની લાલસાને કારણે આયુષ્ય વધારવાની ઈચ્છા ધરાવનાર બુદ્ધને ખ્યાલમાં રાખીને તેમ જ આના પાઈને હિસાબ ગણી કેવળ પિતાની જ સલામતીનો વિચાર કરનારી વ્યવહારુ બુદ્ધિને પ્રાધાન્ય આપીને પંડિતએ જે રીતે બંનેને એક કાટલે તોલી ગળ-ખોળ એક કરી નાખ્યો છે, એવું બનવા જ ન પામત. - બાકી જે એમના બન્નેના માનસનો આ ભેદ એ સમજી શક્યા હેત તે પોતાનો જીવ બચાવવા ખાતર માહવીર માંસાહાર કરે એ વાત જ એમને વિસંગત લાગી હેત.
પણ એથી મહાવીરને તો કશી જ હાનિ નથી પહોંચી. એ તો નિર્વાણપદને પામી ચૂક્યા છે. પણ એમના વિષે આવું લખીને પંડિતો પતે
ક્યાં ઊભા છે એનું માપ એમણે પિતે જ ડાહ્યા અને સમજુ જગત સમક્ષ રજૂ કરી દીધું છે.
(૯) “વૈશાલીને સિંહ સેનાપતિ નિગ્રંથિને ઉપાસક હતો. પાછળથી એ બુદ્ધને ઉપાસક બન્યો હતો. તેણે ભગવાન બુદ્ધને અને ભિક્ષુ સંધને ભોજન માટે આમંત્રણ આપ્યું. નિગ્રંથને આ વાત ગમી નહીં. તેમણે વાત ફેલાવી કે સિહે મેટું પશુ મારીને બુદ્ધને મિજબાની
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
પડિતાને નમ્ર વિનતી
66
આપી. સિંહે આ જાણ્યું ત્યારે કહ્યું કે બુદ્ધની નાલેશી નિગ્રંથોને આનંદ આવે છે. હું મિજબાની માટે જાણી પ્રાણીની હિંસા કરું એ અસંભવનીય છે '' (ભ. મુદ્દ, પાનુ ૨૫૪) ભગવાન પાસે આવેા પ્રશ્ન આવતાં એમણે પણ કહ્યું કે, આ આાપ તદ્દન ખોટા છે. આપણે પેાતાને માટે મારેલું પ્રાણી આપણે જોઈએ, સાંભળીએ કે તેવી શંકા આવે તે તે અન્ન નિષિદ્ધ છે. ” (ભ. મુદ્દ, પાનું ૨૫૪)
પણ ખીજી બાજુ ઉગ્ગ ગૃહપતિ ભગવાન બુદ્ધુને આમંત્રણ આપે છે ત્યારે એ કહે છે કે “ હે ભક્ત ! ઉત્તમ ડુક્કરનું સારી રીતે સીઝવીને તૈયાર કરેલું આ માંસ છે, તે મારી ઉપર કૃપા કરીને ભગવાને લેવું. ભગવાને કૃપા કરીને તે માંસ ખાધું.” (ભ. બુદ્ધ, પાનુ ૨૪૮)
આમ જ્યારે ઉન્ગ ગૃહપતિ ભગવાનને આટલા બધા આગ્રહ કરે છે અને એ માંસના વખાણ કરી ખવડાવે છે એથી નથી લાગતું કે નિગ્રથાની વાતમાં તથ્ય હશે? આટલાં બધાં વખાણ અને આગ્રહ જ અતાવે છે કે માંસ ભગવાનને માટે જ તૈયાર કરવામાં આવ્યું હશે. જોકે એને નિણ્ય તે! તટસ્થ વાચકે જ આપી શકે.
(૧૦) નિમ્રથા અને એમના ઉપાસકેાની નિંદા જેમાં આવે છે એ મિગારમાતા-વિશાખાની વાત બૌદ્ધ ગ્રંથામાં જાણીતી છે. એ લાંખી વાર્તા અહીં ન મૂકતાં ફક્ત એનેા એક ફકરા જ અહીં ઊતારું છું.
((
૧૫
કરવામાં જોઈ ને
મિગાર શ્રેષ્ઠીએ નિત્ર થ શ્રમણે! (જૈન મુનિએ)ને પેાતાને ઘેર પુત્રના લગ્ન સમારંભ નિમિત્તે ભાજનાથે આમંત્રણ આપ્યુ. (મિગાર્ શ્રેષ્ઠી નિત્ર થાના ઉપાસક હતા અને તેની પુત્રવધૂ વિશાખા યુદ્ધની ઉપાસિકા હતી) તેમને માટે તેણે પાણી નાખ્યા વિના ચાખ્ખા દૂધની ખીર કરાવી હતી. નિત્ર થે આવી પાતપાતાને આસને ખેઠા. પછી ‘મિગાર માતા” અર્થાત્ વિશાખાના સસરા મિગાર શ્રેષ્ઠીએ પેાતે આદરા
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર તિય કરી તેમને સંતોષપૂર્વક જમાડ્યા.” (બુદ્ધલીલાસારસંગ્રહ, પાનું ૨૦૬–૭)
ભગવાન બુદ્ધના પિતાના એકરારથી માંડી ધર્માનંદ કૌશાંબીજી" સુધીનાઓએ એકરાર કર્યો છે અને જગત પણ જાણે છે કે, જૈન ભિક્ષુઓ સદા ભિક્ષાવૃત્તિ પર જ નભે છે. કદી પણ કેઈનું આમંત્રણ સ્વીકારી ગૃહસ્થને ત્યાં જમવા જતા નથી. '
પણ નિગ્રંથની નિંદા કરવાની હોંશમાં એવી વાતના ઘડવૈયાએને એટલું પણ ભાન નથી રહ્યું કે એથી પિતાની જ નિંદા થશે. પણ બૌદ્ધ ભિક્ષુઓના આચાર પરથી જૈન મુનિઓની પણ તેવી જ વાત બનાવી કાઢી. છે. આપણે આવી વાતના તાતીમાં કે ચર્ચામાં ઊતરવા નથી માગતા પણ આપણું તે એટલું જ કહેવાનું છે કે સાંપ્રદાયિક રાગદૃષ્ટિથી લખાયેલી આવી વાત ભલે પછી એ જૈનેની હોય, બૌદ્ધોની હોય કે વૈદિકની હોય—એને સત્યસંશોધનનો આધાર ન બનાવી શકાય.
. (૧૧) અને ચંદ લુહારને ત્યાં બુધે જે “સુકરમદ્દ વાપર્યું એને અર્થ ડુકકરનું માંસ કરવા ઉપરાંત બુદ્ધષાચાર્ય “એક જાતનું પકવાન્ન” પણ આપે છે. એની નોંધ કૌશાંબીજીએ લીધી છે. (ભ. બુદ્ધ, પાનું ૨૪૮) જ્યારે પૂર્વાપર સંબંધ વિચાર્યા વિના અને ભગવતીજી'ના એક માત્ર ટીકાકાર શ્રી અભયદેવસૂરિજીએ કરેલ અર્થ આપ્યા વિના મહાવીર માટે કેવળ માંસના એકપક્ષી અર્થને જ આગ્રહ કૌશાંબીજીએ શા માટે રાખ્યું હશે? આ ન્યાયોચિત પગલું કહેવાય ? આનું નામ સત્યનું સંશોધન ? એ વાચકો જ વિચારી લે. અભયદેવસૂરિજીએ - આપેલા શબ્દો આ પ્રમાણે છે: ભગવાન મહાવીર પોતાના શિષ્યને
। तत्र रेवत्याभिधानया गृहपति पत्न्या मदर्थ द्वे कृष्माण्डफल शरीरे उपस्कृते न च ताभ्यां प्रयोजनं तथाऽन्यदस्ति तद्गृहे परिवासितं मार्जारभिधानस्य वायोनि वृत्तिकारकं कुकुट मांसकं बीजपूरक कटाह मित्यर्थः ।
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
પડિતાને નમ્ર વિન'તી
૧૦૭
અર્થાત્ “તું નગરમાં જા અને રેવતી નામની ગૃહસ્થ પત્નીએ મારે માટે એ કેળાનાં ફળેા સંસ્કાર કરીને તૈયાર કર્યાં છે એનું મારે પ્રયાજન નથી. પરંતુ તેના ઘરમાં માર નામના વાયુની નિવૃત્તિ કરવાવાળો વનસ્પતિ વિશેષથી ભાવિત એવા ખીન્નેરાના ફળના પાક છે તે તું લઈ આવ.’
જે મુદ્દે શ્રમણ નિગ્ર ંથ પર પરામાં દાખલ થઈ મદ્ય–માંસ–સુરાને ત્યાગ કર્યો હતેા એ મુદ્દતે—એ યા-કરુણાના અવતારને પાછળથી ડુક્કરના માંસના શું સ્વાદ લાગ્યા હતા કે જેથી એમણે ઉગ્ગ ગૃહપતિને ત્યાં તેમ જ અન્ય પ્રસંગે પણ એ જ વાપર્યું હતું ? અને એમને તથા ભિક્ષુ સંધને આમંત્રણ આપ્યુ. હાઈ એમના નિમિત્તે જ એવું ભાજન નહીં રધાયું હોય ? આ કેાઈ અણધાર્યાં ધરે આવી પહેાંચીને ભિક્ષા લેવાની વાત નથી, એટલે જે કઇ ભાજન કે માંસ બનતું હતું. એ એમના અને ભિક્ષુ સ ંધના માટે જ બનતું હતું એ સામાન્ય માનવ પણ સમજી શકે તેવી વાત છે. યુદ્ધ પણ શું એ નહીં જાણતા હાય ! અને ખાનારને માટે જ હિંસા થતી હોઈ જેમણે એક ઘેટાને ખાતર જીવનને હાડમાં મૂકવાના નિર્ધાર કરેલા એમને મન ડુક્કરની કંઈ જ કિ ંમત નહેાતી ? આવા આવા અનેક પ્રશ્નો ઉદ્ભવી શકે છે, બુદ્ધના જીવનને હીણપત લગાડનારા છે. એથી આવા પ્રસંગો ટાળ્યા. જ હાત તા એથી સત્યનું કયું ખૂન થઈ જવાનું હતું?
ધર્માં માત્રની સાધના સત્યની પ્રાપ્તિ અથે હાઈ સત્ય એ વિશ્વ કલ્યાણકારી તત્ત્વ બને છે. આથી જ્યારે આજનું ભારત માંસાહાર અને પ્રાણી હિંસા તરફ વળવા લાગ્યું છેત્યારે બુદ્ધના જીવનને માંસા-હાર એવા લેાકેાને માટે એક પ્રબળ આધાર બની જશે અને જે. ભવિષ્યમાં આથી આ માન્યતાને વેગ મળશે તે એ યુદ્ધને નામે કંઇક. નિર્દોષ પશુપક્ષીઓના ધાણુ નીકળી જશે. આ છે. મુદ્દા કરુણાના સંદેશ ! બહેતર છે કે એવા સત્ય સંશાધનની અપેક્ષા એ બાબતનુ અજ્ઞાન જ રહ્યું હોત તેા જનતાનુ વિશેષ કલ્યાણુ થાત. અને જ્યાં
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર કલ્યાણ છે ત્યાં જ સત્ય છે. અને જે બીજાને પીડાકારી છે તે અસત્ય છે. . यत्प्राणि पीडाकर तद सत्य, यल्लोक हित मत्यन्त तत् सत्यमिति मे मतिः
આમ જે તથ્ય શું અને સત્ય શું એનો વિવેક કરવામાં આવ્યો હેત તો સત્ય સંશોધનને નામે સત્યનું જ બલિદાન દેવાઈ રહ્યું છે એ ધ્યાનમાં આવત.
વાસ્તવિક ઘટના તથ્ય કહેવાય. અને જે પ્રિય હોય, પથ્થ હોય, બીજાને કલ્યાણકારી હોય તે સત્ય કહેવાય. કાણને કાણે કહેવો એ તથ્ય કહેવાય, પણ એથી કલહ–ષની હોળી સળગે તે એથી એ અસત્ય બની જાય છે. તેમ કઈ સંત–ઋષિના જીવનમાં ઘણી ખામીઓ હોય પણ તેના જીવનને પૂર્ણ બનાવી એની પૂજા ભક્તિથી ઘણુનું. કલ્યાણ થતું હોય તો એ અતથ્ય હોવા છતાં પણ સત્ય બની જાય છે. આમ સત્ય સંશોધનને નામે તથ્ય શું, અતથ્ય શું, સત્ય શું અને અસત્ય શું એને વિવેક નહીં કરવાને કારણે ભલભલા પંડિત પણ બૂરો આદર્શ શીખવી જગતનું ભારે અહિત કરી જાય છે. ' (૧૨) તકવાદ એક વસ્તુ છે, અનુભવ બીજી વસ્તુ છે. તર્કવાદથી ' ધર્મ અને સત્યનું મંડન થઈ શકે છે તેમ ખંડન પણ થઈ શકે છે. પણ માનવ દિલમાં સૂઝ પ્રગટે છે તેમ જ એને અનુભવ થાય છે ત્યારે એ તર્કવાદને પડતો મૂકી હૃદયને જ અનુસરે છે. ભગવાન બુદ્ધ રાત્રિભોજન કરતા. મહાવીરના રાત્રિભોજન ત્યાગનો એમણે હિંસાઅહિંસાની દૃષ્ટિએ વિરોધ પણ કર્યો હશે, પણ જ્યારે એમને પોતાને અનુભવ થયો ત્યારે એમણે પોતે જ રાત્રિભોજનનો ત્યાગ કર્યો હતો. ભગવાન કહે છે કે, “હે ભિક્ષુઓ ! મેં રાત્રિ ભોજન છોડી દીધું છે અને તેથી મારા શરીરમાં વ્યાધિ ઓછો થયો છે, મારું જાથે ઘટયું છે, મારી શક્તિ વધી છે અને મારા ચિત્તને સ્વાસ્થ મળ્યું છે. માટે હે ભિક્ષુઓ! તમે પણ તેમ જ વર્તજે. (ભ. બુદ્ધ, પાનું ૨૬૭) ' (૧૩) ધર્માનંદ કૌશાંબીજી પણ બુદ્ધની જેમ જૈન તપશ્ચર્યાનો
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંડિતને નમ્ર વિનંતી
૧૦૯ ભારે વિરોધ કરતા. એના પર પ્રહાર કરવામાં એ પ્રસિદ્ધ હતા, પણ જ્યારે એમને આ જીવનનો કંટાળો આવ્યો ત્યારે જૈન ધર્મમાં સૂચવેલી મૃત્ય પયતના અનશનની જ તપશ્ચર્યા શરૂ કરી. ઉપવાસાદિક તપશ્ચર્યાથી દેહાધ્યાસ મેળ પડે છે એમ પોતાના જાત અનુભવથી તપનું મહત્ત્વ વધારનારા મહાત્મા ગાંધીજીએ એક વાર એમને એમાંથી પાછા વાળ્યા હતા, પણ એમાં જ એમને શાંતિનો અનુભવ થયો હોઈ છેવટે બીજી વાર ગાંધીજીનો આશીર્વાદ મેળવીને એ દ્વારા જ એમણે પિતાનો જીવનદીપ બુઝાવી નાખ્યો હતો.
આમ સૂઝ અને અનુભવ પછી ભ. બુદ્ધ અને કૌશાંબીજીએ જેમ જેન આચરો અપનાવી લીધા હતા તેમ જે શાંત ચિત્તે એમને માંસા-- હાર પ્રકરણ પર ફરી વિચાર કરવાની અનુકૂળતા પ્રાપ્ત થઈ હતી તો એ માંસાહાર વિષે પણ પોતાના વિચારો કદાચ બદલી નાખત. પણુ ચર્ચા–પ્રતિચર્ચાના હુમલાઓમાં એ એવા અટવાઈ ગયા હતા કે એમને ન એવી અનુકૂળતા પ્રાપ્ત થઈ ન કેઈએ એમને એ વાત ગળે ઊતરાવી, કારણ કે છેવટે તો તેમને જૈન ધર્મ પ્રત્યે અત્યંત પ્રેમ અને માન હતું તેમ તેમણે જ એ પુસ્તકના પાના ૨૫ર માં જણાવેલું છે, એટલું જ નહીં, એ એમ પણ માનતા કે ભગવાન. પાર્શ્વનાથમાંથી જ મહાવીર અને બુદ્ધની બે ધારાઓ વહેતી થઈ છે.
એ અંગે એમણે “ભ. પાર્શ્વનાથનો ચાતુર્યામ ધર્મ” લખી પિતાના વિચારો સ્પષ્ટ કર્યા છે. અને એ રીતે બૌદ્ધ ધર્મ પર જૈન ધર્મની ઉપકારક્તા બતાવી એ દ્વારા જૈન ધર્મનું જ ગૌરવ ગાયું છે. (ભ. બુદ્ધ, પ્રસ્તાવના, પાનું ૨૪) * આ કારણે કપી શકાય છે કે એમને કાં તો મિસલીડ (Mis-- lead) કરવામાં આવ્યા હોય, કાં તો અર્થો જ બેટા આપવામાં આવ્યા હોય. નહિ તો ભગવાન બુદ્ધના પોતાના એકરાર પછી જેન ભિક્ષુઓને માંસાહારી ઠેરવવાની ઊતાવળ ન જ કરત. આશા છે કે એમના અનુયાયી પંડિતો આ પ્રશ્ન પર ફરી વિચારણું કરશે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર આજે તે આપણે વૈજ્ઞાનિક સંશોધનને કારણે પૂર્ણ વૈભવ અને એશઆરામની સુખભરી સગવડોથી મહેલાતેમાં માણી રહ્યા છીએ અને અમનચમન ઊડાવીએ છીએ. નથી આપણને ખાનપાનની કઈ -તકલીફ કે નથી પથારી પાગરણની કઈ મુશ્કેલી કે નથી પ્રવાસયાત્રાની કેઈ હાડમારી. ઉપરથી સેવકે હાજરાહજૂર બની ઊભા પગે સેવા કરવા તૈયાર રહે છે અને જે ઈચ્છીએ છીએ તે હાજર કરે છે. પાણી માગતા દૂધ આવે છે ને રોટલા માગતા એવામીઠાઈ હાજર થાય છે. તકલીફ અને દુઃખ શું એ શબ્દ જ આજે ભુલાયો છે એમ કહીએ તેય ખોટું નથી. અને એટલે જ આજે ગામેગામ હજારે લાખોના ખર્ચે અટ્ટાઈમહોત્સવ, ઊજમણું, ઉપધાન પ્રતિષ્ઠાઓ અને પૂજા સામૈયાઓના ભવ્ય મહોત્સવ ઊજવાઈ રહ્યાં છે. દેશમાં આજે પૂર્ણ શાંતિ છે. વિહાર માર્ગો સલામત છે. દેશમાં બળવા કે સંગ્રામનું નામ નથી. ઘેર બેઠાં દુનિયા સાથે સંપર્ક રાખી શકાય છે અને ઈચ્છીએ તેવી રીતે મહાલી શકાય છે. ઉપરથી જ્યાં જ્યાં જઈએ છીએ ત્યાં ત્યાં ઘરના હોય કે પરાયા સહુ કેઈ આપણને માન-સન્માન અને આદર ભાવથી વધાવી લઈ આપણને ઘેરી વળે છે. આપત્તિઓની ચલી ભરતી : છે પણ એ યુગ તો અંધકારને હતો. મહાનિરીય સૂત્ર જેનો શબ્દાર્થ પણ એ ઘર અંધકાર જ થાય છે, એમાં એ યુગનું હૂબહૂ ચિત્ર જોવા મળે છે ત્યારે શક–હૂણ બેકિટ્રયન, પાર્થિયન તથા ગ્રીક
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર
૧૧
વગેરે આક્રમણકારાથી દેશ પર આĖતા પર આફત ઊતરતી હતી. ઉપરથી સિકંદર સેલ્યુકસ તથા મગધના આંતરવિગ્રહાથી પ્રજા હેરાન પરેશાન બની ગઈ હતી. આથી “ લાકા પોતપાતાની ચીજો લઈને વાહનામાં કે પગે ચાલીને આમતેમ ભાગવા માંડતા. આવી પરિસ્થિતિમાં ભિક્ષુઓને ભિક્ષા પણ મળતી નહી” (ભ. બુદ્ધ, પાનુ ૩૧૧) જોકે પરદેશી ધાડાંઓને હાંકી કાઢવા ઠીક ઠીક પ્રયત્ના થતા રહેતા હતા. પણ એકને તગડે ત્યાં દશ-દશ ટાળીએ ઊતરી આવતી. એવા એ આક્રમણકારી કાળ હતા. રસ્તાએ સહિસલામત નહોતા. ખેડૂત ભયભીત હતા. થેાડુ ધણું એ વાવતા તે ઊભા પાક એ આક્રમણખાર લૂટારાએ લણી જતા. ઉપરથી અનાવૃષ્ટિ, મારફાડ અને લૂંટફાટને કારણે દેશ બરબાદ થઈ રહ્યો હતા. ભીષણ દુષ્કાળેા ઊતર્યાં કરતા હતા. પરિણામે માનવ માનવ મટી દાનવ બની જતા. લૂંટ, ચારી કે મારફાડ કરીને પણ પેટ ભરવા એ ઝાવાં મારા. ઝાડ, વનસ્પતિ, પશુ– પંખી કે માણસ સુદ્ધાંતે પણ એ છેડતા નહીં. આમ જ્યાં જીવન ટકાવવું જ કાણુ થઈ પડ્યું હતું. ત્યાં ધમ કે આચારવિધિએની તે વાત જ શી કરવાની હાય? એની પિંજણ કરનારા ત્યારે હૈયાસના વૈદિયા જ ગણાતા હશે, કારણ કે ભૂખ્યું પેટ ધમને પણ સ્વાહા કરી જાય છે.
આવી કઠિન પરિસ્થિતિમાં ધમ અને શાસ્ત્રાને બચાવી લેવા શિરને સલામત રાખવાની પહેલી જરૂર હતી. આ કારણે એ કાળના એવા મુનિઓના આચાર અંગે કઇક ક્ષતિઓ ચાલતી હેાય તે એમને શા દોષ કાઢી શકાય ? એથી એમની ટીકા નહીં પણ એમને માટે તે આંસુ જ વહાવવાના હેાય. એથી જે આજની દૃષ્ટિએ એમને માપી એમનામાં દોષ જોવાના પ્રયત્ન કરે છે એવા -જડસુ લેાકેા માટે શુ કહેવુ ? પથારીમાંથી ઊઠતાં વેંત જ જેમની પાસે ચાહ–દૂધ અને પાંઉ બિસ્કિટ હાજર થાય છે, એ એમની વેદના કે એ કાળની પરિસ્થિતિ કચાંથી સમજી શકે ? કારણ કે ભરેલું
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધમ અને માંસાહાર પરિહાર
૧૧૨
પેટ ભૂખ્યાની વેદના સમજી શકતું જ નથી.
અને એ વેદનાય અધૂરી હોય તેમ પછીના કાળમાં પણ સધે એક યા બીજા પ્રકારની એવી વેદનાએ કઈ એછી નથી ભેગવી. કયારેક દેશનિકાલ થવુ પડતુ, તે કયારેક અન્ય સમાજોના જુલ્મને ભાગ બનવું પડતુ. એથી કયારેક ટકવા માટે અન્ય સમાજોની જનાઈ, હવનહેામ તથા રાગભાગના ઠઠારા જેવી વિધિએ પણ અપનાવવી પડી છે તે કયારેક જૈન દેરાની રક્ષા કાજે શૈવવિવિધએ પણ મંદિરમાં દાખલ કરવી પડી છે. અનેક વાર સેંકડા હજારાની સંખ્યામાં મુનિએ–ગૃહસ્થાની કતલ પણ ચાલી છે, જેની કરુણ અલિદાનની. કહાનીએ આજ પણ ચિત્રોરૂપે ભીતા પર આલેખાયેલી નજરે પડે છે. કેટલીક વાર તેા શ્રાવકાને જીવતા પણ સળગાવી દેવામાં આવ્યા છે અને મદિરા તાડ્યાનેા તે કોઈ પાર જ નથી રહ્યો.
જુલ્મની પરાકાષ્ટા :
આય અધૂરું હોય તેમ આંતરકલહમાં સંધ છિન્નભિન્ન થઈ રહ્યો હતા ત્યારે ધર્મચુસ્ત ગણાતા કેટલાક જૈન ધનિક અને વ્યાપારીએ ગુંડાએનું કામ કરી ભિક્ષુ સધને મિટાવવાનું કામ કરી રહ્યા હતા. અત્યંત ભક્તિભાવ બતાવી દરિયાકાંઠે આવેલા નગરામાં પધારવાનુ આમંત્રણ આપી અને પછી પેાતાના વહાણામાં પગલાં કરવાને આગ્રહ. કરી એ કેવળ સાધુઓને જ નહી. સાધવીઓને પણ ત્યાં તેડી જતા અને પછી વહાણમાં દાખલ થયે તરત જ એ હાંકી મૂકી અરબસ્તાન વગેરે દેશે!માં એમને વેચી દેતા. જૂની એળખાણ પરથી એક ગુજરાતી વેપારીએ એવા ગુલામ બનેલા એક સાધુને છેડાવી દેશમાં પાછા માકલ્યો હતા, જેણે ફરી મુનિવેશ ધારણ કર્યાં બાદ એ ગુડાને ઉધાડા પાડ્યા હતા. પણ તે પહેલાં એમણે કેટલા સાધુ-સાધ્વીઓને વેચી માર્યાં હશે એ કાણુ જાણે છે ? (· પ્રાચીન કથા સંગ્રહ'માંથી ) માંસાહારી દેશેામાં જીવનભર ગુલામ બનેલા એ સાધુએ અને જંગલીઆની પત્ની બનેલી એ સાધ્વીઓએ જે દુ:ખા ત્રાસ અને
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
ઉપસંહાર જુલ્મ સહન કર્યા હશે એની કલ્પના જ હૈયાને રડાવી મૂકે છે, ત્યારે ઉપર ફરતા ઇલેકિટ્રક પંખા નીચે સોફા સેટમાં પડેલા આપણે સાધુઓ “આમ ન કરે, ને તેમ ન કરે ની ફિલસુફીભરી સમાલોચના કરીએ છીએ ત્યારે એમ જ કહેવું પડે છે કે મિથ્યાભિમાની કઠોર હૈયું જ એવું ડહાપણ ડોળવાની હિંમત કરી શકે. • ૧. ટીપ્પણ: આ નિબંધ છપાતો હતો ત્યારે “જૈન આગમ સાહિત્યમાં ભારતીય સમાજ” નામનો નિબંધ લખી પી. એચ. ડી. થયેલા શ્રી જગદીશચંદ્ર જૈનનો ૬૦૦ પાનાનો એ ગ્રંથસ્થ થયેલો નિબંધ શ્રી કસ્તુરમલ બાંઠિયાજી સાહેબે મારા આ નિબંધમાં કંઈક ઉપયોગી થઈ શકશે એ હેતુથી વાંચવા મોકલી આપ્યો. એમાં એ સમયમાં લખાયેલા છંદસૂત્રાદિ ગ્રંથ, એની ટીકાઓ, ભાષ્ય તથા ચૂર્ણિઓના ગહન અધ્યયન પછી શ્રી જેને એ સમયના જૈનમુનિઓની હાડમારીઓ તથા વેઠવા પડેલા ત્રાસ અંગે આધાર આપી અનેક પાનાં રોક્યાં છે, જે વાંચીને આજ પણ રૂંવાડાં ઊભાં થઈ જાય છે. એઓશ્રી લખે છે કે,
વિહારમાં ઘોર અટવીઓ આવતી. રસ્તો જડે નહીં. માણસ કઈ મળે નહીં. જેથી વાઘ વરૂ ઘણીવાર એમને ફાડી ખાતા. હાથીઓ પણ ક્યારેક રસ્તો રેકી ઊભા રહેતા. આથી કેદવાર સાર્થવાહોની સાથે વિહાર કરવાની સંધ ગોઠવણું કરી દેતે પણ ત્યારે સાર્થવાહની ઈચ્છા પ્રમાણે જ ચાલવું પડતું. અનાજની તંગીમાં કંદમૂળ વહેરાવે તે મુનિઓ લેતા નહીં. જેથી એમને દોરડે બાંધી ઝાડે લટકાવતા. આથી લાચાર બની એ બધું ખાવું પડતું. જન્મ, રાજ્યાભિષેક કે એવા ઉત્સવ પ્રસંગે બ્રાહ્મણોની જેમ શ્રમણોને પણ આશીર્વાદ દેવા રાજદરબારમાં જવું પડતું. ન જાય તો રાજા શુદ્ધ બની એમને ફટકારતો, જેલમાં નાખતો તો ક્યારેક દેશનિકાલનો હુકમ પણ ફરમાવતો. એ જમાનામાં નાના નાના રાજ હેઈધણીવાર એમને જાસુસ માની વાત કઢાવવા ભારે કનડવામાં આવતા. ક્યારેક પીટીને બંદીખાને
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
જૈનધમ અને માંસાહાર પરિહાર
પણ નાખતા. રાત્રિ જલસામાં ખીજાની સાથે મુનિને પણ રાજદરબારે જવું પડતું ને ત્યારે રાત્રિભાજન પણ કરવું પડતું. ન કરે તે। અપમાન થયું માની રાજા ક્રૂર સજા કરતા. આ કારણે ભાજન ન ખાતાં સતાડી દેવાની આચાર્યોએ સૂચના આપી હતી તે છતાં ખાવું પડે તે પછી વમન કરી નાખવાની આજ્ઞા ફરમાવી હતી. આમ છતાં જે પ્રદેશમાં લાકે રાત્રિભાજન જ કરતા અને દિવસે ભાજન મળતું નહીં તેવા પ્રદેશમાં રાત્રિએ પણ ગોચરીએ જવાની અપવાદરૂપે છૂટ આપવી પડેલી. જૈન સંધ જ્યાં નિબળ હોય ત્યાં મુનિનું દર્શન અમંગળ ગણાતુ ને તેથી લેાકેા એમને ટીપી નાખતા. નદી ઊતરતા નાવમાંથી ફેંકી દેતા. તેા ત્યારે કાઈ તરીને પાર ઊતરતા, કોઈ જલચર પ્રાણીને। ભાગ બનતા. કેાઈ જમણવારમાં બ્રાહ્મણા પહેલાં મુનિઓને કાઈ વહોરાવી દેતું તેા બ્રાહ્મણા ઝઘડા કરતા, કયારેક મુનિઓને મારી મારીને અધમુઆ કરી નાખતા. વિહારમાં વળી ચાર-લૂંટારા ખૂબ પજવતા. વસ્રો-કબળ પણ ઉપાડી જતા. જેથી અતિશય ઠંડીમાં શરીર બચાવવા તાપણું કરી તાપવાની, કંટક ભરપુર અટવીમાં જોડા પહેરવાની તેમ જ કેટલીક જગ્યાએ વરસાદ ખૂબ પડતા હાઈ છત્રી ઓઢવાની પણ આચાર્યોં તરફથી છૂટ આપવામાં આવતી. આ પણ અધૂરું હોય તેમ ઉપાશ્રયમાં રાત્રે વેશ્યાએ ઘૂસી જતી અને એમને પજવતી. મુનિએ આથી ભાગી જંગલમાં ચાલ્યા જતા. પણ ત્યાં હિમ, વરસાદ તથા સ, વિછી જેવા પ્રાણીઓને ત્રાસ હોઈ પાછા આવતા. વેશ્યા ત્યાં જ પડી રહી હોઈ એમને ચાલ્યા જવાની વિનંતી કરતા. પણ એ માનતી નહી. જેથી આચાય ની રજા મેળવી મલ્લ જેવા સાધુ એમને પકડીને આંધતાં અને પછી ઉપાડીને રાજદરબારે લઈ જઈ રાજા સમક્ષ હાજર કરતા. જંગલામાં હિંસક પ્રાણીઓના ભયે રાત્રે કાંટાની વાડ બનાવી લેવી પડતી. તો કયારેક લૂટારાએ સામે પૂર્વના ધનુર્ધારી–મુનિને ધનુષ્ય બાણ મેળવી લડવાની પણ સંમત્તિ આપવી પડતી. કેટલીક
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
ઉપસંહાર વાર ઉપદેશ આપવાના બહાને મુનિઓને રાત્રે રાણીવાસમાં લઈ જવામાં આવતાં ને પછી વૃદ્ધ મુનિઓને રજા આપી યુવાન મુનિઓને રાણીઓ સાથે ભોગ ભોગવવાનું દબાણ કરવામાં આવતું. જે ઇન્કાર કરતા તેમનું તે આવી જ બનતું. આથી જીવન બચાવવા જે એમાં પડતા એમને નિર્દોષ માની અલ્પ પ્રાયશ્ચિત્ત આપવામાં આવતું. તો કઈ વાર સહેજ દોષ જણાતાં મુનિઓના હાથ–પગ કાપી નાખવામાં આવતા. આ વાંચીને તે હૈયું જ કમકમી ઊઠે છે. આવી ભયંકર પરિસ્થિતિઓમાં મંત્ર, તંત્ર, જાદુ, જ્યોતિષ, મૂઠ, મારણ, દેવદેવીઓની આરાધના વગેરેને પાપમૃત કહેવામાં આવેલ હોવા છતાં—એને આશ્રય લે પડતે ને એ રીતે શ્રમણ-શ્રમણુઓનું તથા સંધનું રક્ષણ કરવું પડતું.
અને સાધ્વીઓને તો જે ત્રાસ આપવામાં આવતો એ વાંચીને તો આજ પણ હૈયું રડી પડે છે. ગુંડાઓ-લૂંટારાઓ રસ્તામાં એમની હાંસી ઊડાવતા ને ખૂબ પજવતા. ક્યારેક એમને નગ્ન કરી વસ્ત્રો પણ ઉપાડી જતા. આવી પરિસ્થિતિમાં હાથ, ચામડું તથા પાંદડાઓથી ગુહ્યાંગ ઢાંકવાની એમને સલાહ આપવામાં આવતી. કેટલીક વાર ગુંડાઓ ઉપાયોમાં પણ ઘૂસી જતા અને કેટલીક વાર સુંદર સાધ્વીએને ઉપાડી પણ જતા. જેથી ઉપાશ્રય એમને આખો દિવસ બંધ જ રાખવો પડત. આવા કારણે મુનિઓ તેમની સાથે રહેતા અને તક આ ગુંડાઓને સારી રીતે ફટકારતા. એક વાર એક સુંદર રાજકુમારીને ગુંડાઓ હેરાન કરતા હોઈ તેના મુનિ બનેલા બે મહારથી ભાઈઓએ તેમના ઉપાશ્રયમાં રહી ગુંડાઓને એવા ટીપી નાખેલા કે જેથી પછી એ એની તરફ લમણે વાળવાનું જ ભૂલી ગયેલા. કોઈ કઈ વાર સાધ્વીઓને પણ સ્વરક્ષણ અર્થે મારામારીમાં ઊતરવું પડતું. એક સાધ્વીએ રસ્તા વચ્ચે દંડાથી ગુંડાઓને સીધા કરેલા. પણ પછી એ ગુંડાઓના આગેવાનને ત્યાં જ એ સાધ્વી ગોચરી અથે જઈ ચડી. તે એ ગુંડાએ એનું ખૂબ સ્વાગત કર્યું. પિતાના બાળકને
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
જૈનધમ અને માંસાહાર પરિહાર
એના ચરણે નમાવ્યા તે આમ ખૂબ ભક્તિભાવ બતાવી આકષણ જમાવ્યું. પરિણામે ખાટા ભક્તિ–સંબંધ વધારી ગુંડાએ સાધ્વીને ફસાવી ને પછી એ એની પત્ની બનીને જ રહી ગઈ. અને સાધ્વીએ દૂર દૂર અનાય` દેશેામાં વેચી દેવાની તે। આપણે વાત કરી ગયા છીએ.
""
આવા કારણાએ જ શાસ્ત્રકારાને આજ્ઞાદેવી પડી હતી કે આત્મરક્ષણની, રાત્રિભાજનની, કંદમૂળ વાપરવાની, રાજાની ખુશામત કરવાની, રાત્રિએ બહાર જવાની, અગ્નિએ તાપવાની, જોડા પહેરવાની કે એવા પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં મૂકાવુ પડ્યું હાય તે। પ્રથમ એવી પરિસ્થિતિને અનુકૂળ બનીને પણ શરીર બચાવવું. એ હશે તે પ્રાયશ્ચિત્ત લઈ વિશુદ્ધ બની શકાશે ને ફરી સંયમધનું પાલન થઈ શકશે. બાકી સમભાવપૂર્વક ધાર કષ્ટ આવે મૃત્યુને ભેટવા જેટલા જે વીર હાય એ ઉત્સગ મા તે જ વળગી રહે. આવી પરિસ્થિતિમાં સ્થિર બનેલા મુનિએ જીવનના ભાગે પાર ઉતરી શકવા હતા પણ જેએ પેટ અથે જ ઘુસ્યા હતા એ માંસ ન ખવાય એમ માની નહાતા ખાતા પણ પછી પરિસ્થિતિએ એમને લાચાર બનાવ્યા અને એને સ્વાદ લાગતાં, એ એના પાછળથી પક્ષકાર બની ગયા હતા; જેમ ગુંડાઓને પીટનાર પેલી સાધ્વી રાજના ભક્તિ સહવાસથી એમાં ફસાઈ ગઈ હતી તેમ. ત્યાં એવાઓને શે દોષ કાઢી શકાય ?
આજે ભયંકર માંધવારી છે ને તેને અંગે કેટલાક દૂષણા ઊભાં થયાં છે પણ એને બાદ કરતાં આજે સભ્યતા, સમજ, સલામતિ, સહકાર ભાવના, સંગઠન, સુખ સગવડના સાધને, વિહાર–પ્રવાસની સુગમતા અને સ્વતંત્ર વિચારણા ઉપરાંત આજે હિંસાનું પ્રમાણ વધ્યું હશે એ માની લઈએ તે પણ કરુણા–યા અને માનવતાને જે વિકાસ થયા છે એ દૃષ્ટિએ આજને યુગ ઘણા ડિયાતા છે, તે એથી જ વિહારમાં એકલવાયી હાવા છતાં કાઈ પણ સાધ્વી સામે
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર
૧૧૭
કેઈએ ઊંચી આંખે જોયું હોય એવો ભાગ્યે જ કેઈ દાખલે શોધી શકાશે. જ્યારે એ યુગ માની લઈએ કે જ્ઞાન–ચરિત્ર્યની દૃષ્ટિએ કેટલાક ઉચ્ચ શિખરે પહોંચ્યા હશે. બાકી અન્ય રીતે તે એ કાળ ભયંકર હતો. ક્રૂર હતે. અનાર્યતા અને જંગલીપણાનો બહુ અંશે અસભ્ય યુગ હતે. વિરોધો-અગવડોને કઈ પાર નહોતો.
આમ છતાં એ યુગમાં અપાર કષ્ટ, ભયંકર ત્રાસ સહન કરીને પણ જેમણે અનાર્યોને આર્ય—સભ્ય બનાવ્યા, દેશમાંથી માંસાહારનો બહુ અંશે ઉચ્છેદ કર્યો. યજ્ઞહિંસાને નિમૂલ કરી તથા બૌદ્ધો પર પણુ પ્રભાવ પાડ્યો એ કાળના મહાપુરુષોએ જે રીતે કામ લઈ આપણને આજે ગૌરવં શિખરે પહોંચાડ્યા છે એમાં જ એમની પરમ મહત્તા છે. બાકી ત્યારે એમણે આમ કેમ કર્યું ને આમ કેમ ન કર્યું એવો પ્રશ્ન ઉઠાવવો એ એ યુગને ન પિછાણનારીજડતાની–હેવાનિયતતાની નિશાની છે, યા તે સભ્ય ભાષામાં એમની ક્રુરતાભરી ઠેકડી છે એમ હું માનું છું. જલતે રહેલે દીવડે :
આમ છતાં એક પછી એક ઊતરી રહેલી આવી આપત્તિઓમાં ઘોર અંધકાર વચ્ચે પણ જેમણે દિલનો દીવડે જલતો રાખી પ્રકાશ પાથર્યો છે અને ભયંકર વમળ વચ્ચે પણ નાવને સહિસલામત કાંઠે લાવી બધાને હેમખેમ પાર ઊતાર્યા છે એમને પ્રતાપે જ ઉજળાં મોઢે અને ઉન્નત શિરે સમૃદ્ધિના શિખરે બેસી આપણે આજે મહાલી રહ્યા છીએ. એથી ખરેખર એ પુરુષોએ ભગવાન મહાવીરના અમર વારસાને જીવંત રાખવા અને વિશુદ્ધ બનાવવા કેટકેટલી ધીરજ, ખંત અને સમતા રાખી હશે તેમ જ એ માટે પરાક્રમપૂર્વક કેટકેટલા આત્મબલિદાને આપી કામ લીધું હશે એનો વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે આપણી મતિ સ્થંભી જાય છે અને એમના વિષે ઊઠેલા તર્કવિર્તકભર્યા બધા જ પ્રશ્નો બેસી જાય છે, કારણ કે એથી એમણે
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર શું કર્યું અને શું ન કર્યું એ વાત મહત્ત્વની નથી પણ સમય સંયોગો વિચારી ઠીક લાગ્યા તે ઉપાયો અજમાવીને અને ઠીક લાગ્યા. તે આચાર-વિચાર ઊભા કરીને પણ ચારે બાજુ ફેલાયેલા દાવાનળ વચ્ચે પણ જેમણે પરંપરાને સુરક્ષિત રાખી ઊજળી બનાવી છે એટલું જ નહિ, સમગ્ર દેશને ઊંચે ચડાવવામાં હિમાલયને અદ્ધર ઊઠાવવા. જેટલી જે પ્રચંડ તાકાત બતાવી છે તેમ જ પાછળથી સૈકાઓ સુધી પશ્ચિમ-દક્ષિણ ભારતમાં પિતાની પરંપરા દ્વારા સુવર્ણ યુગ પણ સ્થાપી. બતાવ્યો છે, એ જ મહત્વની વાત છે. આપણું ઊણપ :
એથી આશા રાખું છું કે વાચકે આજની નહિ પણ તત્કાલીન પરિસ્થિતિ પ્રમાણે જ એમને જોવા પ્રયત્ન કરશે ત્યારે જ એમની મહત્તા–ભવ્યતા અને વીરતાનું દર્શન થઈ શકશે. પણ જૈનસમાજને. ઘણો મેટો ભાગ એટલે સ્થિતિચુસ્ત છે કે પિતે બાંધેલા વર્તુલ બહાર એ જોવાની દૃષ્ટિ જ ગુમાવી બેઠો છે. વળી ઘણાના મનની એક ગૂંચ પણ છે કે ચોળીને ચીકણું શા માટે કરવું ? જે કંઈ નથી જાણતા એમની આગળ આવી વાતે પ્રગટ કરવાથી લાભ પણ શે ? એથી તો ઊલટો આપણે જ ફજેતો થશે ને લેકે પણ એમાંથી બૂરો જ આદર્શ જ પકડી લેશે. બંધાયેલ ભય સંસ્કાર :
પણ આપણે એ ખોટો ભય સંસ્કાર છે. એથી ચીકણું થવાને ભય સેવવાની કશી જ જરૂર નથી, કારણ કે એથી તે સંશધનને માર્ગ જ બંધ થઈ જાય. બાકી આપણું પક્ષે જે કંઈ દોષ થયે હેય તે એને સંતાડી રાખવાથી પણ શે લાભ ? છાનું છાનું રાખી ગૂમડું પંપાળ્યા કરવાથી તે એ મોટું થાય. મટે નહિ ને એથી તે ઊલટો આપણો જ દોષ સિદ્ધ થવાનો અને તેથી વળી એ બેજ સદા આપણુ છાતી પર લદાયેલે જ રહેવાનો, કારણ કે Secrecy
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર
૧૧૯
is sin ગુપ્તતા એ તે! મહાપાપ છે. બાકી જો ગુપ્ત રાખવા જેવુ આપણે પાપ કર્યું હોય તા એવા પાઠો પર હરતાલ મારી એને રદ કરવા જોઇએ. કાં તે સત્ય વસ્તુને સ્વીકાર કરવા જોઈએ. પણ નથી આપણે એ પાઠ છેાડી શકતા, નથી સ્પષ્ટ ભેદ રજૂ કરી શકતા. આ મૂંઝવણને કારણે નથી આપણા પ્રતિકારમાં સામર્થ્ય' પ્રગટતું, નથી એને ખીજા પર પ્રભાવ પડતા. પણ હું પૂછું છું કે આપણે કોઈ અપકૃત્ય કર્યુ છે! અને જો નથી કર્યું તે પછી સત્યને સ્વીકાર કરી ખરું રહસ્ય પ્રગટ કરવામાં ડર શાને ? ભય કેવા ?
હા, આપણે એક પાપ કર્યું છે, જો એને પાપ કહેવાતુ હાય તે ! અને તે એ કે કેટલાક પતિત સાધકોને સંધહિષ્કૃત ન કરતાં પાંખમાં ટકાવી રાખીને ન એમને કેવળ વિશુદ્ધ જ કર્યાં છે પણ ભારતવ્યાપી સમગ્ર પ્રજાનું ઉત્થાન કરવા જેટલું સામર્થ્ય પ્રગટાવવા એમનું ઘડતર પણ કર્યુ છે. શું આ એક દોષ ખાતર ચીકણું થવાને આપણે ભય સેવીએ છીએ અને તેથી આ વાત ગુપ્ત રાખવા ઇચ્છીએ છીએ ? પણ એ દોષ આપણેા દેષ નથી પણું આપણું ગૌરવ છે. આ કારણે સત્ય રહસ્ય પ્રગટ કરતાં આપણે કોઈ પણ જાતની કાઈથી પણ ભીતિ રાખવાની કશીયે જરૂર નથી.
પણ આપણે આજે સત્યની સાધના જ મેાળી પાડી દીધી છે ને તેથી જ આપણામાં નિબળતાએ ધર ધાલ્યું છે. બાકી તે કાળના મુનિએમાં રહેલા દોષને કારણે કોઈ ભૂરા આદર્શ પકડી લેશે એવા ભય રાખવા જેટલી આ દુનિયા હવે મૂખ નથી રહી. આમ છતાં જે પાપમાં પડેલા છે તેમ જ જેમને પેાતાના પાપ ઢાંકવા ખીજાઓનુ પ્રમાણ જોઈ એ છીએ. એ તે ગમે તેવા સંતના પૂર્વકાલીન જીવનમાંથી એવુ શેાધ્યા જ કરશે અને એવી વાતે તે સતયુગના સતેામાંથી પણ શેાધી શકાય. વાલ્મિકી, દૃઢપ્રહારી, સુરદાસ, રાહિોય અંગુલિમાલ, સ્થૂલિભદ્ર તથા વિદ્યાથી ગાંધીજીના દાખલા આપણી સમક્ષ કયાં નથી ! પણ એથી એવાઓને કારણે ગુરુએની હૃદય
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર ભાવના અને પ્રજાકીય ઉત્થાનને ગૌરવભર્યો ઈતિહાસ શા માટે આપણે દબાવી રાખવો જોઈએ?
જો કે આજ સુધી આ ગૂઢ ભેદ અંધારામાં રહ્યો હોઈ હજુ અલ્પ સમય જેમની એક માત્ર ભાવના જનતાના ઉદ્ધારની જ હતી એ પૂજ્ય પુરુષો કદાચ દોષિત મનાયા કરે. આથી જેમ વ્યભિચારના દેશમાંથી છોડાવવા વેશ્યાઓને પ્રતિબંધ આપવા માટે વેશ્યાવાડે ફરતા કોઈ સંતજનને વ્યભિચારી ઠેરવવામાં આવે તેમ જગદુદ્ધારણનું કાર્ય કરનારાઓની પણ પેટ ભરીને નિંદા કરનારા હરેક યુગ-સમાજમાં કંઈ ઓછા નથી પાતા. જો કે એથી ક્યારેક મૂંઝવણ થાય છે પણ છેવટે તો કાળદેવતાના સામ્રાજ્યમાં સત્યનો ભાનુ વહેલ મોડો પોતાનો ઝળહળતો પ્રકાશ પાથર્યા વિના રહેતું નથી, કારણ કે સત્ય પોતે જ એક સમર્થ શક્તિ હોઈ એ પિતે જ રૂકાવટની દીવાલોને તેડી પાડીને સ્વયં પ્રકાશિત બની રહે છે. કદાચ એમાં સમય લાગે એ એક જુદી વાત છે. આ કારણે આજ સુધી આ પ્રશ્ન પર પ્રકાશ પડ્યો નહોતો પણ હવે છેલ્લાં ૨૦-૨૫ વર્ષથી આ અંગે કંઈક સંશોધન થવા લાગ્યું છે એમાં મેં પણ મારો સુર પૂરાવવાનું દુઃસાહસ કર્યું છે. અભ્યાસમાં હું નોન–મેટ્રિક, જીવન ગામડાનું અને ગુજરાતી વિના બીજી ભાષાનું ખાસ જ્ઞાન નહીં જેથી હું પોતે તે કંઈ જ નથી. છતાં જે આ બાલિશ પ્રયત્ન ભારે હાથે થઈ રહ્યો છે એથી હું માનું છું કે કઈ જુદાં જ પરિબળે મને ધકકાવી રહ્યા હશે. સંભવ છે કે કુદરતે જ મને આ કાર્ય અંગે પિતાનું વાહન બનાવવા પસંદ કર્યો હાય યા એને કઈ બીજે જ હેતુ હોય. જે હોય તે, પણ છેલ્લાં ૮-૧૦ વર્ષથી એના જ વિચારમાં ડૂબેલે રહ્યો છું. અને તેમાં પણ બે વર્ષથી તે હું આ પ્રશ્ન પાછળ પાગલ જ બની ગયો છું, એમ કહું તેય ખોટું નથી. કારણ કે જ્યારે જ્યારે કઈ પ્રતિકાર કરે છે ત્યારે મારામાં કેઈ અજબ જુસ્સો ઊભરાઈ ઊઠે છે અને એ વિચારોની તીવ્રતાએ એટલું બધું માનસિક દબાણ વધી જાય છે કે એથી રાતની
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧
ઉપસંહાર રાતે અનિદ્રામાં જ વીતાવવી પડે છે. ચોવીસે કલાક એ જ વિચારે – એનું જ વાચન અને એનું જ પારાયણ થતું રહેતું હોઈ આજના આ રેશન અને યુદ્ધના વાતાવરણમાં મારી કસમયની વાત ઘણીવાર હાંસી, અણગમ, તિરસ્કાર અને અપમાનો તથા નિરાશાઓને જ નોતરી બેસે છે. પણ ધૂન છૂટતી નથી. સંકલ્પ તૂટતો નથી. વિશ્વાસ ડગતો નથી. મને સમજવા આ મારી મનઃસ્થિતિનું ચિત્રણ આપી જણવું છું કે આપણી વિશુદ્ધ પરંપરાએ પતિતોનો ઉદ્ધાર કરી એમના દ્વારા ભારતના ઇતિહાસમાં જે ભાગ ભજવ્યો છે એ કેવળ આપણી જ નહિ પણ ભારતના ઈતિહાસની એક ગૌરવપ્રદ મંગલ ગાથા છે.*
* ટીપ્પણ: દયા-કરુણા, બ્રહ્મચર્ય, માનવસમાનતા તથા જીવનશુદ્ધિ સાથે સાધનશુદ્ધિને આગ્રહ વગેરે બાબતમાં મહાવીરને બુદ્ધનો અને બુદ્ધને મહાવીરને સાથ હતો. પણ માંસાહાર મર્યાદિત સ્વરૂપે અપનાવી લઈ બુદ્ધની કરુણું કંઈક ઝંખવાઈ છે. તેમ જ સ્ત્રી જાતિને ભિક્ષુણી બનાવવામાં હિચકિચાટ અનુભવી માનવસમાનતાના પ્રશ્નને પણ એટલા પૂરતી મેળપ સાંપડી છે. જો કે ઊંચનીચના ભેદભાવને મિટાવવા - બુધે બીજાઓથી ખૂબ જ ઊંચાઈ પ્રાપ્ત કરી છે.
પણુ અહિંસા, ત્યાગ, તપશ્ચર્યા, નર-નારી સમાનતા, નિરામિષાહારિતા, રાત્રિભોજન ત્યાગ ઉપરાંત બીજાઓના વિચારોને પણ સમજવાની અનેકાંતવાદી ઉદારતા જેવા તની બાબતમાં જૈન ધર્મે જે ઊંચાઈ પ્રાપ્ત કરી છે એટલી ઊંચાઈએ જગતનો કેઈપણ ધર્મ હજુ સુધી પહોંચી શક્યો નથી.
પણ એ તો સમગ્ર ભારતવ્યાપી પ્રચાર કરવાનું અને લેકમાનસમાં એને સ્થિર રૂપ આપવાનું કાર્ય તો એ કાળના શ્રમણું નિગ્રંથાએ જ કર્યું હોઈ એ આપણે જ નહીં પણ ભારતના ઈતિહાસનો પણ એક ગૌરવગાથાનો વિષય છે. આજે પણ ભારતમાં ત્યાગ તપનો જે આદર દેખાય છે, માંસાહાર પ્રત્યે પાપવૃત્તિ સમજાય છે
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
આ કારણે વીર્ પિતાના વીર પુત્ર! તરીકે સત્યના સ્વીકાર કરવા જેટલું આપણે વીય પ્રગટાવશું ત્યારે જ આપણું વીરત્વ અને સત્યની ઉપાસના સાક બનશે.
વિશુદ્ધિની લાખડી દીવાલ :
ભલે પછી આપણી કાઈ પેટ ભરીને નિંદા–વગાવણી કર્યાં કરે. સૂર્યાં સામે ધૂળ ઉડાડનારની જ આંખા ધૂળથી ભરાઈ જાય છે. પથ્થરની દીવાલ સાથે માથું અફાળનારનું જ માથુ તૂટી જાય છે. દીવાલ નથી. તૂટતી તેમ આપણી ધર્માંવિશુદ્ધિની લોખંડી દીવાલ એટલી મજબૂત છે કે એની સામે જે ઇચ્છે એ પ્રહારા કર્યાં કરે પણ એ દીવાલમાંથી એક પણ કાંકરી કાઈ ખેરવી શકવાનું નથી.
૧૧૨
એથી આશા રાખું છું કે પડિતે તટસ્થભાવે આ પ્રશ્ન ફરી વિચારી યાગ્ય દૃષ્ટિબિંદુ સ્વીકારશે તેમ જ સાહિત્ય અકાદમી જેવી સંસ્થા પણ વગેાવણીને આ માગ મૂકી જેમાંથી અન્યાને ચડવાની પ્રેરણા મળે એ રીતે દિશા બદલવાનુ વીય તેજ બતાવશે અને તે જ સત્યના સ ંશોધક તરીકે એનુ એ પગલું ન્યાયી ગણાશે તેમ જ સંસ્કૃતિની સેવા કરવાને એના અધિકાર પણ ત્યારે જ વ્યાજખી
ઠરી શકશે.
+
છેલ્લે જણાવુ કે આ પ્રશ્ન અ ંગે કાઈ સાથે ચર્ચા કે વાદવિવાદ કરવાની મારી પોતીકી ગુંજાશ નથી, કારણ કે હું પાતે તે કશું જ નથી. ફક્ત દિલમાંથી ઊઠેલા આ વિચારે છે, સમાજ સામે મૂકેલેટ એક પ્રશ્ન છે એટલા જ એને અથ કરવાને છે. જેના હેતુ કેવળ આપણા આત્મસાષ ખાતર જ છે, સ્થિરતા મેળવવા માટે જ છે. નવી ચર્ચા જગાડી કુસ્તીમાં ઊતરવા માટે નથી.
તેમ જ ધ્યા–કરુણાના સંસ્કારાનુ જે દર્શન થાય છે. ઉપરાંત એકખીજાના વિચારાને સમજવાની જે ઉદારતા પણુ ફેલાતી જાય છે એ એ મુનિઓએ સિંચેલા સંસ્કારાનુ જ ફળ છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર
૧૨૩.
આમ છતાં ફરી કહેવું પડે છે કે પરંપરાગત લોકોને કેટલુંક ન. ગમે એમ બને. કારણ કે એ પિતાની આજની ભૂમિકા પરથી વસ્તુને માપે તેમ જ બુદ્ધિવાદીઓને પણ કેટલુંક ન રૂચે, કારણ કે એમને. વળી કેવળ તર્કવાદ જ લડાવ્યો હોય એમ લાગે પણ મૂળ વાત એ છે કે વિચારોની તીવ્રતા વધે છે ત્યારે એકાગ્ર બનતાં સાચે ઉકેલ. Comes from within અંતરમાંથી જ મળી રહે છે. જેના પુરાવામાં મને પાછળથી ઠીક ઠીક શાસ્ત્ર વચનોનો આધાર મળી આવ્યો છે.. આ કારણે કેટલાક ઉકેલે અંતરમાંથી મળતા રહ્યા હાઈ સ્વતંત્ર દૃષ્ટિએ એ તપાસવામાં આવશે તો એને શાસ્ત્રોનો પણ આધાર મળી રહેશે તેમ જ બુદ્ધિવાદીઓને પણ એ તર્કસંગત લાગશે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
આ નિબંધ અંગે કેટલાક વિદ્વાન મુનિ-આચાર્યાં તથા ૫ડિતા સાથે વિચારાની આપ-લે કરતાં જે જે પ્રશ્નો ઊભા કરવામાં આવેલા એને પ્રત્યુત્તર વાળવાનેા મેં નમ્ર પ્રયત્ન કર્યાં છે, જે ખીજાઓને પણ ઉપયોગી બને તેમ હાઈ અત્રે રજૂ કરવામાં આવે છે.
"
પ્ર. ૧ શાસ્ત્રામાં માંસ' શબ્દ હોવા છતાં વનસ્પતિ અથ ખેંચતાણ કરીને કાઢવા યોગ્ય છે?
ઉ. ↑ ′ માંસ ' શબ્દના મૂળ અથ ઢીલા પેાચા પદાથ હતા. એને ગભ પણ કહેતા વાગ્ભટે બીજોરાના ગ` માટે માંસ' શબ્દ જ વાપર્યો છે. તરબુચને પણ આ જ કારણે માંસફળ કહ્યું છે. પણ ભક્ષ્યાભક્ષ્યના પ્રશ્ન આવ્યા બાદ એક યા ખીજા વર્ગમાં શબ્દોને સ્થિર કરવાની જે પ્રક્રિયા ચાલી એથી વનસ્પતિ માટે ગભ •અને પ્રાણીજ દ્રવ્ય માટે માંસ ’ શબ્દો સ્થિર થયા છે એટલે પ્રાચીન ભાષામાં માંસ શબ્દ હોઈ એને આજની દૃષ્ટિએ રૂઢ થયેલા કેવળ પ્રાણીજ માંસ–આમિષને જ અથ લગાડવા યેાગ્ય ન ગણાય. એટલું ખરું કે માંસ શબ્દ ભક્ષ્ય કે અભક્ષ્ય બંનેમાં સરખી રીતે જ ત્યારે વપરાતા હતા.
પ્ર. ૨ જો શાસ્ત્રપાઠાના મૂળ અ વનસ્પતિ હતા તે પાછળથી એને માંસપરક અથ કેમ થવા લાગ્યા ?
ઉ. ૨ ઉપરાક્ત પ્રક્રિયાનું જ પરિણામ છે. દા. ત., ‘શંખાલિ ’તે અથ શંખ નામના જીવડાઓના સમૂહ હતા. એ હવે એક
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૨પ જાતની વનસ્પતિરૂપે સ્થિર થયું છે. અને ફળ પકવાન્ન માટે વપરાતે
આમિષ” શબ્દ પ્રાણીજ માંસના અર્થમાં સ્થિર થયો છે. પણ શબ્દોના અર્થો આમ પાછળથી બદલાવાને કારણે નવા અર્થો એ જૂના શબ્દોને લગાડવાથી આ ગોટાળો થયો છે.
પ્ર. ૩ શાસ્ત્રકારોએ એવા શંકાશીલ શબ્દો વાપર્યા જ શા માટે. હશે ? ( ઉ. ૩ હસ્તોદ્યોગની વસ્તુ વાપરનારા વ્રતધારી ગાંધી ભક્તો – યંત્રોદ્યોગની વસ્તુ વાપરનારા આપણે જેમ જ “આટો ” ને “તેલ” શબ્દ જ વાપરે છે. ભોજન અંગે એ ચોખવટ માંગી લે છે કે “આટો” હાથ ઘંટીનો છે કે યંત્ર ઘંટીને ? તેમ જ તેલ પણ હાથ ઘાણીનું છે કે યંત્રઃ ઘાણીનું? પણ એમ છતાં એવા શબ્દો માટે એ વાંધો લેતા નથી અને આપણે પણ આજે “ઈ”, “સમોસા” અને “સુપ” જેવા શબ્દો બંને અર્થમાં
ક્યાં નથી વપરાતા ? છતાં હજુ એ શબ્દો બદલવાને આપણે વિચાર નથી કર્યો તેમ શાસ્ત્રકારને પણ ત્યારે વાંધો લેવા જેવું નહિ લાગ્યું હોય. એમ છતાં અર્થપરિવર્તનની પ્રક્રિયા શરૂ થયા બાદ ગાંધીભક્તોની જેમ એની સ્પષ્ટતા તો કરી લેવાનું કહ્યું જ છે, જેમ ભ. મહાવીરે સોમિલ બ્રાહ્મણ સાથેની ચર્ચામાં સ્પષ્ટતા માંગી હતી તેમ.
પ્ર. ૪ શાસ્ત્રપાઠો નિર્માણ થયા ત્યારે શાસ્ત્રકારની દૃષ્ટિમાં તો એક જ સ્પષ્ટ અર્થ હોય ને તે માંસપરક કારણ કે શરૂના સંક્રાંતિકાળમાં અપવાદ માગ રહે એ સહજ છે તેમ જ એ કાળમાં માંસા-- હાર સામાન્ય વસ્તુ હતી. મૂળ ધ્યેય અહિંસાનું હોઈ નવી પેઢીઓ નિરામિષાહારના સંસ્કાર પામી હશે, જેથી આપણે નિરામિષાહારી છીએ, પણ મૂળમાં તે માંસાહાર હતો જ ને તેથી શાસ્ત્રપાઠોને મૂળ અર્થ પણ માંસપરક જ ઘટે. - ઉ. ૪ વિનેબાજીના શબ્દોમાં કહીએ તે માંસાહારની બાબતમાં દેવદત્તની માગણી છતાં બુધે કડક વિધિનિષેધ દાખલ નહોતો કર્યો.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર એ પિતાના સંપ્રદાયને સર્વજન સુલભ બનાવવા ઈચ્છતા હતા. જ્યારે -મહાવીર આત્યંતિક સત્યને વળગી રહેનારા હોઈએ બાંધછોડ કરવામાં નહોતા માનતા.”
આ કારણે મહાવીરની પરંપરામાં અપવાદને સ્થાન જ નહોતું. વળી એમણે તે પોતાની પૂર્વ પરંપરામાં પણ સંસ્કરણ અને શુદ્ધિનો જ આગ્રહ રાખ્યો હોઈ પ્રતિક્રમણ અને બ્રહ્મચર્ય વ્રતને પણ આગવું સ્થાન આપ્યું હતું. આ કારણે નથી એમણે મગધરાજ શ્રેણિકના પુત્ર મેઘકુમાર માટે સંથારાની બાબતમાં પણ અપવાદ આપો કે નથી મુનિઓને તરસે મરવા છતાં સરોવરનું અચિત પાણી પીવાને પણ અપવાદ આપો. બુદ્ધનું ધ્યાન સંપ્રદાયને વ્યાપક બનાવવા તરફ હતું કે જેથી ઘણા એને લાભ લઈ શકે, જ્યારે મહાવીરનું ધ્યાન સંપ્રદાયને વિશેષ વિશુદ્ધ બનાવવા તરફ હતું કે જેથી ભલે થેડા પણ એ આ સંસાની જાળમાંથી મુક્ત બની શકે.
આ પ્રકારના માનસને કારણે ખાનપાનની બાબતમાં મહાવીરને અપવાદ આપવાની કંઈ જ જરૂર નહોતી. જેમને એમના માર્ગ પર ચાલવા જેટલું સામર્થ્ય હતું એવા જ લેકે પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ થઈને ભગવાનના શરણે આવતા. આ કારણે તે એમને માર્ગ તરવારની ધાર પર ચાલવા જેવો ખૂબ જ કડક ગણાય છે; જ્યારે બુદ્ધનો સુખશાલિયે. હા, એટલું ખરું કે આરંભનો સંક્રાંતિકાળ હેઈ સાધકે કદાચ નિબળ બન્યા હોય પણ એથી એ પુરુષ પોતે પિતાના માર્ગને એક તમા બનાવવા નહેતા ઈચ્છતા.
આથી કોઈ પણ વિભૂતિ જ્યારે પિતાનું અવતાર કાર્ય હાથ પર લે છે ત્યારે એ પિતાના સિદ્ધાંત પર અત્યંત આગ્રહી હોય છે અને તો જ એ ઊંડા મૂળ નાખી શકે છે. બાકી પિલે સિદ્ધાંત નથી કદી પણ ઊંડા મૂળ નાખી શકતો કે નથી એ વ્યાપકરૂપ ધારણ કરી શકતે. ભલે પછી બાહ્યદષ્ટિએ જનસંખ્યા એની વધી ગઈ હોય. '
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૨૭ મૂળ દશેય અહિંસાનું હોવા છતાં બૌદ્ધોની નવી પેઢીઓ નિરામિષાહારના સંસ્કાર નથી પામી. કારણ કે મૂળમાં જ નબળાઈ હતી. જ્યારે મહાવીરના માર્ગમાં મૂળથી જ તીવ્ર આગ્રહ હતો. એથી જ જગતના ધર્મોમાં એ જ એક માત્ર માંસાહારને પ્રબળ વિરોધ પિકારતો રહ્યો છે.
બાકી જ્યારે જનસંખ્યા વધે છે, સંપ્રદાય પાછળથી ફાલેફુલે છે તેમ જ કોઈ આપત્તિ વિશેષના પ્રસંગે આવે છે ત્યારે નિર્બળતાને કારણે મૂંઝાયેલાઓને સહાય કરવા યા પડેલાઓને ઉદ્ધાર કરવા કેટલાક અપવાદો આપવા પડે છે-કેટલાક સહેવા પડે છે, જે કેવળ આરામના વિસામારૂપ હોય છે. અને આપણે જોઈએ છીએ કે દુષ્કાળની આંધિમાં ઘેરાયેલાઓને બહાર કાઢવા માટે જ એ કાળના સ્થવિરેને અ૫કાલિક અપવાદો આપવા પડ્યા હતા. પણ મૂળમાં તે અપવાદને સ્થાન હોય જ નહીં.
પ્ર. ૫ ૨૦૦૦ વર્ષથી મૂંઝવતી આ સમસ્યા હલ કરવાને તમારા પ્રયત્ન પ્રશસ્ય છે તમારી ધગશ માટે પણ તમે અભિનંદનને પાત્ર છે. પણ મુનિઓના માંસાહારની વાત કોઈને પણ ગળે કેમ ઊતરે ? એટલે મને લાગે છે કે આ સમસ્યા હલ કરવાની શુભ ભાવના છતાં તમે તમારી સામે જ આંધિ ચડાવશે.
ઉ. પ જે કે એ મુનિઓ-મુનિઓ હતા જ નહીં, કેવળ વેશધારી મુનિઓ હતા. છતાં સેંકડો વર્ષોના સંસ્કારને કારણે આવી વાત ધૂણું ઉપજાવતી હોઈ મારી સામે જ આંધિ ચડે એમ બને. પણ હરેક પ્રશ્નને તે યુગની દૃષ્ટિએ જ વિચારવો જોઈએ ને બીજાને સમજવા જેટલા -સહિષ્ણુ થવું જોઈએ.
(૧) ભગવાન નેમનાથ અને તેમની જાનને માંસભોજન પીરસવા કેવી તૈયારીઓ થઈ રહી હતી ? ભ. મહાવીરના પરમ શ્રેષ્ઠ શ્રાવક મહાશતકને ત્યાં પણ રેજ માંસ ક્યાં નહોતું રંધાતું ? મા ખમણના
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
પારણે મુનિઓને વહેરવાની બુદ્ધિએ પેલી રાજકન્યાએ જુદા જુદા માંસ ભજન માટે કેટલી બધી વાનીઓ બનાવી રાખી હતી ? આમ સર્વત્ર માંસહાર હોઈ એવા કુટુંબમાંથી આવેલા પૂર્વસંસ્કારને કારણે આપત્તિ -વિપત્તિના પ્રસંગોએ પરવશ બન્યા હોય એ સ્વાભાવિક છે. કારણ કે એમને આપણી જેમ સૂગ નહોતી. વળી એ ધમમાં સ્થિર પણ બન્યા. નહોતા. બાકી વેશ પહેરવા માત્રથી કંઈ મુનિપણું પ્રગટતું નથી.
(૨) ચરમશરીરી ઘન જે ચુસ્ત શ્રાવક : પિતાની દીકરીને ઉપાડી જનાર ગુંડાઓ પાછળ પુત્રો સાથે જ પડે છે ત્યારે એ દુષ્ટો એમને પાછળ પડેલા જોઈ પુત્રીને મારી નાખીને ચાલ્યા જાય છે. આ વખતે જંગલમાં કઈ સાધન ન હોઈએ બધા. એ દીકરીનું જ માંસ ખાઈ સુધાતૃપ્તિ કરે છે એથી એ કાળના લોકોનું માનસ સમજવા માટે જ્ઞાતાધર્મકથામાં આપેલી આ વાર્તા ઘણી ઉપયોગી છે. એથી માંસ પ્રત્યે ધૂણું ન હોઈ એવા પ્રસંગોએ એ એ છોડી ન શક્યા હોય તો એમાં કંઈ આશ્ચર્ય પામવાપણું નથી.
(૩) વૈદિકમાં મહર્ષિ વિશ્વામિત્ર મુનિ પણ ભૂખના માર્યા ચંડાળના. ઘરમાં કૂતરાનું માંસ ચરવા પિઠા હતા એ પણ એ જ વાત સિદ્ધ કરે છે.
(૪) શાસ્ત્રાજ્ઞા પ્રમાણે ઘઉં-ચણાનો લોટ અમુક દિવસ પછી ખપે નહીં. ચોમાસામાં વગર ધોયેલી ખાંડ પણ ખપે નહીં. એમ છતાં રેશનયુગમાં ઘરે ઘરે અમેરિકન આટો વપરાતો હોઈ તેમ જ ખાંડનું પણ અલ્પરેશન હોઈ એ આપત્તિકાળમાં ઘણું મુનિઓને અપવાદ દશામાંથી ગુજરવું પડયું હતું. જો કે ઉજજયિનીના કુબેરદત્તની જેમ ધનિકે એ મુનિઓને સાચવ્યા હશે પણ મોટે ભાગે તે. એવા પ્રસંગે આપણી એ પ્રતિજ્ઞા છૂટી ગઈ હતી. તેમ એ કાળમાં, પણ ક્યાંક ક્યાંક એમ જ બન્યું હોય તો તેમાં નવાઈ જેવું શું છે ?
(૫) આપણો ગમે તેટલે સ્વચ્છતાને આગ્રહ હોય છતાં બાળક જ્યાં ને ત્યાં વિષ્ટા કરે છે. શરીર પણ ક્યારેક ખરડાઈ જાય છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૨૯
છતાં આપણે એને ફેંકી દઈએ છીએ? તે તે કુળનેા જ નાશ થાય. એમ એ કાળના ગુરુઓએ શિષ્યાને બાળક તુલ્ય માની એમને સુધારવા ખાતર અલ્પ સમય ગંદકી નભાવી લીધી હતી, જેમ પિતાને સુધારવા આય સુહસ્તિ સ્વામીએ અલ્પ સમય માટે છત્ર, ચામરાદિ ઉપરાંત બ્રાહ્મણ વેશને નભવા દીધા હતા તેમ. એ આશાથી કે બાળક મોટું થતાં સમજણું થતાં સ્વચ્છ રહેતાં શીખી જાય છે, તેમ એ શિષ્યા પણ વાતાવરણની ઘેરી અસરમાંથી મુક્ત થતાં ફરી વિશુદ્ધ ખની જશે. અને આપણે જોઈએ છીએ કે એમણે જ ભારતવ્યાપી વિશુદ્ધિનું આંદોલન ચલાવ્યું હતું. ખાકી ગંદા હાવાને કારણે જો એમને ફેંકી દીધા હોત (સંધ બહાર કર્યાં હોત) તે પરંપરાને તે! કદાચ નાશ ન થાત તે! પણ એ નિષ્પ્રાણ—નિસ્તેજ બનીને જ જીવત. યા તા દ્વિધાવૃત્તિ પેદા થતાં જે મહાન સિદ્ધિએ આપણે હાંસલ કરી શકયા છીએ એ ન થઈ શકત. અને શક્તિ અંદરોઅંદર ટકરાવામાં જ ખતમ થઈ જાત. પરિણામ એથી શું આવત એ જ કલ્પી શકાતુ નથી. આથી ત્રિશલાનંદન મહાવીરના કુળને જીવંત રાખવા અલ્પસમય ગંદકી નભાવવી પડી હતી પણ એથી ઊલટું એ પવિત્ર મુનિએ અને ગુરુએને જ દોષિત માની લેવામાં આવ્યા; જેમ સ્વચ્છતાના આગ્રહી મહાત્મા ગાંધીજીની પ્રેરણાથી સફાઈકામ કરવા નીકળી પડેલા ભાવનાશીલ સ્વયંસેવકાને કેટલાક ભૂખ લાકે ભગી માની લેતા તેમ.
ગટ્ટુકી કરવી એક વાત છે. ગંદકી સાફ કરવી મીજી વાત છે. એકમાં પડવાનું છે બીજામાં ચડવાનુ હોય છે. આપણા સહુના અનુભવ છે કે ઘર વાળનારને થાડી રજ તે ચાંટે જ. એથી પરંપરાને શિરે જે દોષ આવ્યો છે એ ગંદકી કરવાને કારણે નિહ પણ ગંદકી દૂર કરવાને કારણે એ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાની વાત છે.
e
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
જૈન ધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર - પ્ર. ૬ શાસ્ત્રોમાં આવેલા આવા પાઠો એ નિર્બળ મનનાપડેલા મુનિઓના ઉદ્ધાર માટે જ નિર્માણ થયા હતા કે એ કેવળ તમારી કલ્પના છે. એને શાસ્ત્રવચનનો કેઈ આધાર છે?
' ઉ. ૬ (૧) દુષ્કાળના સમય સુધી આચારવિચારમાં ભેદ પડ્યા નહોતા. સર્વની આચારવિધિઓ–પ્રતિજ્ઞાઓ સરખી જ હતી. પણ આ કાળમાં જે ગરબડો ઊભી થઈ એને પરિણામે જ આચારાંગના ૧૦મા અધ્યયનને અંતે જે આવી આજ્ઞા મૂકી છે, એ જ મારી કલ્પનાને સબળ ટેકે આપે છે કે આચારની બાબતમાં બે પક્ષો પડ્યા હતા.
(૨) આ સિવાય નિશીથ ગાથા ૪૩૬-૪૩૯માં કહ્યું છે કે, કઈ ખાસ કારણસર માંસ લેવાની જરૂર હોય તો પણ જે લોકો એમ જાણે છે કે જૈન મુનિ માંસભોજી નથી એવાઓને ત્યાંથી એ ન વહોરવું, કારણ કે એથી નિંદા થાય છે. આમ લોકનિંદાનો ડર જ બતાવે છે કે એને આચારને ટેકે નહોતો. આથી સિદ્ધ થાય છે કે પરંપરા વિશુદ્ધ જ હતી. અને એટલે જ પતિત મુનિઓને કારણે લેકનિંદાનો ડર રહે. બાકી જે સમગ્ર મુનિ સમાજ ચુસ્ત વનસ્પત્યાહારી રહ્યો હત કાં તો બધા જ માંસાહાર તરફ વળ્યા હોત તો કરીને પ્રશ્ન જ ન ઉદ્ભ વત.
(૩) આમ શાસ્ત્રમાં માંસાહાર માટે જે કંઈ બે—પાંચ પાઠ છે એ પરિસ્થિતિ વશ ફસાયેલા મુનિ–સાધકની દુર્બળતાનો ઈતિહાસ માત્ર છે. એટલું જ નહિ, એમને એમાંથી છોડાવી ઉપર ઊઠાવવાના પ્રયત્નોનો પણ ઇતિહાસ છે. અને એટલે જ બહુ સાચવી સાચવીને અને તે પણ આચાર્ય–ઉપાધ્યાયની અનુજ્ઞા મેળવીને તેમ જ લોકનિંદાનો ખ્યાલ રાખીને કેઈ ખાસ પ્રસંગે જ–અન્ય ઉપાય ન જણાય ત્યાં જ એ લેવાની છૂટ મૂકવામાં આવી છે. મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી સંપાદિત કલ્પસૂત્ર, સૂત્ર ૨૭૬માં ભદ્રબાહુ સ્વામી કહે છે કે નવમાંથી કેઈ પણ વિગઈ ગુરુ-આચાર્યની રજા વિના ન વાપરવી. આમ આચાર્ય ઉપાધ્યાયની અનુજ્ઞા મેળવવાનો હેતુ પણ એ જ હતો કે મુનિ આથી
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૩૧ મુક્ત છૂટ નથી મેળવતો પણ એમની દેખભાળ તળે ધીમે ધીમે એમાંથી મુક્ત થઈ શકે. આ કારણે આજ પણ મુનિ જે કંઈ વહોરી લાવે છે તે ગુરુ પાસે હાજર કરે છે. ગુરુ એ તપાસી લે છે ને પછી રજા આપ્યા બાદ જ એ વાપરી શકે છે. ચાલી આવતી આ પ્રથા એ કાળના ફસાયેલા મુનિઓ ગુરુઓની દેખભાળ નીચે એ રોગમાંથી મુક્ત થાય એ જાતના થયેલા પ્રયત્નોના ઈતિહાસની ઝાંખી કરાવે છે. બાકી તે પહેલાં આ કેઈ નિયમ નહેાતે જે પ્રાચીન આચારાંગ તથા દશવૈકાલિક જોવાથી ખાતરી થાય છે. યક્ષાને નિમિત્તે લખાયેલી, આચારાંગ સાથે જોડી દીધેલી ૧લી ચૂલિકામાં ત્રીજા મહાવ્રતની બીજી ભાવનામાં જ આ અંગેનું સ્પષ્ટ સૂચન પ્રથમ વાર નજરે પડે છે કે ગુરુની રજા મેળવીને આહાર–પાણી વાપરવાં, રજા મેળવ્યા વિના ન વાપરવાં.
(૪) સાથે એક બીજી વાત પણ સમજી લેવાની જરૂર છે કે સ્વાદ કરવાં એને આપણે પાપ માન્યું છે. પણ એમ છતાં સમૂહમાં મિષ્ટાન્ન ભોજન લેવામાં ધમ પણ માને છે, કારણ કે પૂર્ણ સંયમની સાધનામાં સફળ થયા વિના એ ભૂખ જ્યારે ઉપડે છે ત્યારે માણસ વિલ્હેલ બની જાય છે. આ કારણે અપવાદ સેવીને પણ માનવને વધારે વિકૃત થતો અટકાવવા મિષ્ટાન્ન ભજનને પણ પ્રસંગે આવકારવું પડ્યું છે. આંદામાન ટાપુમાં દેશનિકાલની સજા પામેલા કેદીઓને કદી મિષ્ટભોજન મળતું ન હોઈ ૨-૪ મહિને એની ભૂખ ઉઘડે છે ત્યારે સાકરના એક ગાંગડા માટે–જેની પાસે એ હોવાની શંકા જાય છે એનું ખૂન કરીને પણ એ ગાંગડો પડાવી લઈ ખાઈ જાય છે ત્યારે જ એની જીભને કંઈક તૃપ્તિ મળે છે, કારણ કે બધી ઇંદ્રિયેમાં સ્વાદેન્દ્રિય જીતવી ભારે મુશ્કેલ છે. જીવનની આદિથી તે અંત સુધી એનું પ્રાબલ્ય એવું ને એવું જ ટકી રહેતું હોય છે. આથી પૂર્વાભ્યાસને કારણે આ પ્રકારની લાંબે ગાળે ઊઠતી સ્વાદવૃત્તિને સંતોષવા સૂઝતા આહારના નામે સંખડિમાં જવામાં તેમ જ બંધાયેલા વહેમને કારણે રેગ કે
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર નિર્બળતામાં માંસાહાર કરવામાં કે દોષ છે એમ માની જેમણે માંસાહારનો મર્યાદિત આગ્રહ રાખેલ એવા મુનિઓ દોષપાત્ર હોવા છતાં અન્યની અપેક્ષાએ તો એમને દોષ નહિવત જેવો જ હતો. બાકી જેમને માંસ વિના ચાલતું જ નહીં એ તે ઘર ભેગા જ થઈ ગયા હતા. પણ આમ અલ્પદોષી મુનિઓને કારણે આવી પડેલી આ પ્રકારની લાચાર પરિસ્થિતિમાં પરંપરામાં કઈને શંકા-કુશંકા પેદા ન થાય એ માટે દશવૈકાલિકની બીજી ચૂલિકામાં ૩મામંતતિ અમરીયા શબ્દો દ્વારા મુનિ મદ-માંસને ત્યાગી જ હેય એવી એની ભીષ્મ પ્રતિજ્ઞાની અહીં ફરી ઉદ્યોષણું કરવામાં આવી છે. આમ જે આ સમયમાં આવી ઉલ્લેષણ કરવામાં આવી છે એ જ બતાવે છે કે પરંપરા તે વિશુદ્ધ જ હતી પણ નિર્બળ મુનિ–સાધકોને કારણે પરંપરાને ડાઘ ન લાગી જાય માટે જ અહીં એની પ્રતિજ્ઞાનું ફરી સમર્થન કરવામાં આવ્યું છે. જે ચૂલિકા આ જ સમયમાં યક્ષને નિમિત્તે આચારની વિશેષ સ્પષ્ટતા માટે નિર્માણ થઈ હતી. બાકી તે પહેલાં તે. સૂત્રકૃતાંગ, ઠાણાંગ, ભગવતીજી જેવાં આગમમાં તો માંસત્યાગની અનેક સ્પષ્ટ આજ્ઞાઓ પડેલી હતી જ, જે વિષે આપણે આગળ કહી ગયા છીએ.
(૫) આના પુરાવામાં એક બીજું પણ વધારાનું પ્રબળ પ્રમાણ શ્રી અભયદેવસૂરિજીના શિષ્ય શ્રી હરિન્દ્ર ગણિવરે પૂરું પાડ્યું છે. એઓશ્રી “પ્રશ્નમાળીમાં લખે છે કે “મ વ મંઉં વા મો વન વિજ્ઞાવા” ને શું અર્થ?
* ત્યારે ગુરુદેવ શ્રી અભયદેવસૂરિજી મહારાજ જણાવે છે કે “છેદ-- સૂત્રના અભિપ્રાયથી આ સૂત્રને જાણવું. કર્મના વશથી વિચિત્ર ગતિવાળા કેટલાક મુનિઓ હોય છે. એમાં કંઈ આશ્ચર્ય નથી, પણ એ પ્રાયશ્ચિત્તથી વિશુદ્ધ થાય છે. પરંતુ આ કહેવા લાયક નથી.”
(“કલ્યાણ વર્ષ ૧લું–અંક ૧–૨ પાનું ૧૬)
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૩૩ આજથી ૮૦૦ વર્ષ પૂર્વે લખાયેલી આ પ્રશ્નોત્તરી સ્પષ્ટપણે જણાવે છે કે પરંપરા વિશુદ્ધ જ હતી. છતાં જે કંઈ કહેવા લાયક નથી એમ કહ્યું છે એ કેટલાક વિચિત્ર ગતિવાળા મુનિઓ માટે છે એ આથી સ્પષ્ટ થાય છે. ઉપરાંત એમણે એ પણ કહ્યું છે કે એમ પતિત થવા છતાં પણ એ છેવટે પ્રાયશ્ચિત્તથી વિશુદ્ધ બની શકે છે અને આપણે જોઈ ગયા છીએ કે જે રેગમાં એ ફસાયા હતા એ રોગમાંથી જનતાનો ઉદ્ધાર કરવાની તપશ્ચર્યારૂપ મહાસાધના દ્વારા એ છેવટે વિશુદ્ધ પણ બન્યા હતા.
આ કારણે માંસાહારના પાઠો શેં શાસ્ત્રાજ્ઞાઓ નથી બનતી પણ એમના કરેલા ઉદ્ધારની વિજય પ્રશસ્તિઓ બને છે અને એમાં જ જૈન ધર્મની ઝળહળતી ઉદારતા અને ગુરુઓની માનવહૃદય પરની શ્રદ્ધાના દિવ્ય દર્શન થાય છે.
(૬) જે કે ભીષણ કાળને અંગે અલ્પ વ્યક્તિઓનું શિથિલ થવું સ્વાભાવિક હતું. કલ્પના ભાસણું ગાથા ૪૯૫૫–૮ આધારે પ્રો. હીરાલાલ ર. કાપડિયા જણાવે છે કે દુષ્કાળમાં ભિક્ષા નહીં મળવાથી કેટલાક મુનિઓને બ્રહ્મચર્યનો એકાંતિક ધર્મ તજી પરસ્ત્રીના પતિ બનવું પડતું. તો એ અપેક્ષાએ એવા કુટુંબમાંથી આવેલા ને જે એની સુગ નહીં ધરાવનારા કેટલાક દેહ ટકાવવા માંસાહાર તરફ વળ્યા હેય તે એમનો શે દોષ કાઢી શકાય ? પણ એ શિથિલતા પતનોભૂખી નહોતી પણ મળેલા ભવ્ય સંસ્કાર વારસાને કારણે ઉર્ધ્વમુખી બની હતી. એથી શરમનું કેઈજ કારણું રહેતું નથી. શરમનું કારણ હોય તો તે ફક્ત આપણું એકાંગી અર્થને આગ્રહ માટે છે. કારણ કે પંડિતો માટે માંસાહારનો અર્થ છેડવો મુશ્કેલ છે તેમ જ પરંપરાગત લેકે માટે એક માત્ર વનસ્પતિના અર્થનો આગ્રહ છોડવો પણ મુશ્કેલ છે. ખરું કહું તો આ જ કારણે આ પ્રશ્ન વિશેષ ગૂંચવાયો છે ને એમ થવાનું પણ કારણ હતું કે બન્ને પિતપોતાની મર્યાદામાં સાચા હતા. આ દૃષ્ટિએ પરંપરાનો અર્થ પણ સાચે છે તેમ જ આચાર્યોની
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
ટીકાએ પણ સાચી છે. પણ એમ છતાં એ અલ્પદોષને કારણે જે ભવ્ય અને ગૌરવપદ ઇતિહાસ સર્જાયા છે એ જ મહત્ત્વની વાત છે એ જ આપણા માટે ગંની વાત છે. હું તે! માનું છું કે ભારતના ઇતિહાસમાં ચારિત્ર્ય ક્ષેત્રે સમગ્ર દેશને ઊંચે ઊઠાવવાના કાર્ય માં આપણને નિમિત્ત બનાવવા માટે જ કુદરતે કોઈ અગમ્ય યાગ નિર્માણ કર્યાં હશે. જેમ સિંહને ફાળ ભરવા માટે એ કદમ પાછા હઠવુ પડે છે તેમ સમગ્ર દેશને અહર ઉપાડવા માટે જ આવા યાગ પ્રાપ્ત થયા હતા એટલું કહીને વાચકોને પેાતાને સ્વતંત્ર અભિપ્રાય બાંધવામાં કંઈક સહારા મળે એ માટે એ ભયંકર કાળમાં કેવી કેવી આજ્ઞાએ છેડવી પડી હતી એ રજૂ કરું છું. (૧) ‘ માંસાહાર જેવા અપવાદોથી શરમ અને અન્ય સમાજોમાં થવા યેાગ્ય અવહેલનાને ડર એથી અપવાદ માર્ગનું આલમન બહુ જ ગુપ્ત રાખવામાં આવતું.
(નિ. ચૂ. ગા. ૩૪૫-૩૪૭ ) (૨) ‘માંસ વહેારવાની બાબતમાં સાધુવેશમાં એ લેવુ કે વેશ છેડીને એની ચર્ચા કરવામાં આવી છે. ( નિ. ગા. ૪૩૬-૪૯-૪૪૩-૪૪૭)
આ પ્રશ્ન જ બતાવે છે કે પર પરા વિશુદ્ધ હતી પણ એવાઓને કારણે પરંપરાને ડાધ લાગવાને સંભવ હાઈ કહેવામાં આવ્યું હશે કે, ' ભાઈ એ ! લાંબે ગાળે કચારેક તમને એવી સ્વાદલાલસા ઊપડતી હાય તે! ભલે તમને ઠીક લાગે તેમ કરો. પણ એ મુનિવેશ છેડીને કરા, મુનિવેશમાં એ ન લેા, કારણ કે એથી પરંપરા વગેાવાય છે.
આમ આ ચર્ચા બતાવે છે કે એવાઓને સુધારવા માટે— એમના દિલમાં પ્રવેશ મેળવવા ખૂબ જ ઉદારતાપૂર્વક કામ લેવામાં આવ્યું હોવા છતાં પરપરાને પેાતાની વિશુદ્ધિ
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૩૫ માટે કેવડી મોટી ચિંતા રહેતી હતી? બીજી બાજુ શાસનને સમૃદ્ધ, વ્યાપક અને ગૌરવશાળી બનાવવામાં એમને ઉપયોગ કરવા માટે કેટલી ઉદારતા, ધીરજ અને સંયમથી કામ
લીધું હશે ? (૩) “બાલ–વૃદ્ધ-રોગી–રોગમાં વિગઈઓ વાપરી શકે પણ તે રસલોલુપતાથી નહીં પણ કેવળ રેગશમન માટે જ.”
(નિ. ગા. ૩૧૭૦) (૪) “લ જલદી પહોંચવા કલાન્ત દિશામાં વિશ્રામ લેવો પડે છે.
એ વિશ્રામ અપવાદ છે. ચાલ ઉત્સર્ગ છે. બન્નેને હેતુ પહોંચવાનો છે. આ દષ્ટિએ વિશ્રામ ગતિને વેગ આપનારી ક્રિયા છે. એથી - સાધક તાજો બની બમણું વેગથી દોડી શકે છે ને એ રીતે વિલંબનું સાટું વાળી નાખે છે. વ્યવહારની ભાષામાં એ અગતિ
છે, પણ નિશ્ચયની ભાષામાં ગતિ છે. (આચાર્ય સંધદાસગણિ) (૫) “જે સાધક સ્વસ્થ અને સમર્થ છે એના માટે ઉત્સર્ગ
સ્વસ્થાન છે અને અપવાદ પરસ્થાન છે. પણ જે અવસ્થા અને અસમર્થ છે એના માટે અપવાદ સ્વસ્થાન છે અને ઉત્સગે પરસ્થાન છે. અપવાદના મૂળમાં સંયમ ભાવના છે. જ્ઞાનાદિ ગુણો પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા છે.” (બૃહત્કલ્પ
ભાષ્ય પડિકા ગા. ૩૨૩) (૬) “સંયમના પાલન અર્થે મરણ થાય તેમ હોય તે અપવાદ
સેવીને પણ જીવન બચાવવું. જીવન હશે તો ફરી વિશુદ્ધ બની સંયમની સાધનામાં પ્રગતિ સાધી શકાશે.” (આચાર્ય ભદ્રબાહુ-ધનિયુક્તિ)
જૈન ધર્મ સૂક્ષ્મ અહિંસા પાલનનો આગ્રહી ધર્મ હોવા છતાં પાછળથી માંસાહાર અને એને કારણે ચાલેલી ચર્ચાઓ–પ્રતિચર્ચાઓ, એનાં મૂળ કારણે તથા આપવા પડેલા અપવાદો ઉપરાંત એની સજીવતા– નિર્જીવતા આધાકર્મ દુષિતતા–રહિતતા અંગેની વિચારણા તેમ જ એ અંગે. લેકનિંદાનો ડર તથા મુનિવેશ છોડી દેવાને પ્રશ્ન એ બધા અંગે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
જૈનધર્મી અને માંસાહાર પરિહાર
જે જે ગ્રંથા દ્વારા એ કાળનુ ચિત્ર રજૂ થાય છે એ બધા આ જ સમયમાં લખાયા હાઈ એ કાળ કેવા ભયંકર આવ્યા હશે એની સહેજે કલ્પના થઈ શકે છે. અને એને કારણે જ શંકા-કુશંકાભરી આવી બધી ગરબડા ઊભી થઈ છે.
છેલ્લાં ૨૫-૩૦ વર્ષમાં સાધુ સંસ્થામાં પ્રવિષ્ટ થઈ ગયેલી કેટલીક અધમ વ્યક્તિએ ભૂરાં કામે કરી ભાગી છૂટી છે એથી પરંપરા કઈ ઓછી નથી વગાવાઈ. પણ એથી પરંપરાની વિશુદ્ધિને આપણે દોષિત નહીં હરાવી શકીએ તે એવી વ્યક્તિએ તે સત્યુગમાં પણ પાકતી જ રહી છે.
શ્રી જૈન શ્વેતાંબર કોન્ફરન્સ તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલા શ્રી મેાહનલાલ દલીચંદ દેસાઈકૃત જૈન સાહિત્યના ઇતિહાસ' પણ આ જ વાતનું સમર્થન કરે છે.
66
૧લું છેદસૂત્ર નિશીથ છે. આચારાંગાદિ સૂત્રોમાં મુનિએના આચારનું નિરુપણ છે. તે આચારથી પતિત થનારા માટે આલેાચના લઈ પ્રાયશ્ચિત્ત કરી વિશુદ્ધ થવાનું બતાવ્યું છે.” (પાનું ૭૬ )
ઃઃ
મહા નિશીથમાં પણ આલાચના અને પ્રાયશ્ચિત્ત છે. સારાનહારા સાધુઓના આચાર સંબંધે એમાં કહેલું છે. ( પાનુ ૭૯ ) આમ પતિત અને નઠારા સાધુએ માટે જે પ્રાયશ્ચિત્તની વિધિએ કહી છે. એ જ એ વાત સિદ્ધ કરે છે કે પરંપરા વિશુદ્ધ જ હતી. છતાં ખીજી બાજુ કેવી આંધિએ ઊઠી હશે ? અને એ આંધિએમાંથી પસાર થવા છતાં એણે અણુદાગલ રહેવા માટે કેવુ ભવ્ય સત્ત્વ પ્રગટાવ્યું હશે ?
શ્રી પ્રભુદાસ બેચરદાસ પંડિત પણ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્રની પ્રસ્તાવનામાં એ જ વાત જણાવે છે કેઃ—
અસાધારણ પ્રસંગેામાં અનિવાય` સંયોગામાં ચારિત્ર્યના પાલનની અપેક્ષા રાખીને છેલ્લી હદના પ્રાયશ્ચિત્તની લાયકાત સુધી વ્યક્તિને અપવાદ આપવામાં હરકત લેવામાં આવતી નથી. (પાનું ૧૨૦ )
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૩૭
પ્ર. ૭ મત્સ્ય-માંસવાચક જૂની ભાષાનું કારણ આપી મસ્ય –માંસપરક અર્થ ઉપરાંત તમે વનસ્પતિપરક અર્થનું ઉમેરણ કરી આ વિવાદાત્મક કેયડો ઊકેલવાનો સારે પ્રયત્ન કર્યો છે. પણ જૂનાં શાસ્ત્રોમાં એવી ભાષા વપરાઈ જ શા માટે હશે ? * ઉ. ૭ આ પ્રશ્ન સમજવા માટે આપણે પ્રાગૈતિહાસિક કાળ સુધી દષ્ટિ લંબાવવી પડશે. આ અંગે આજ સુધીમાં જે કંઈ વૈજ્ઞાનિક સંશોધનો થયાં છે એ આધારે આપણે કહી શકીએ છીએ કે આદિ માનવ જંગલી હતો. ગુફામાં એ પડી રહેતો, અને કાચા માંસ-મચ્છી પર નભતા. પાછળથી એક કુટુંબ બાંધી રહેવા લાગ્યો. અગ્નિની શોધ આ પછીના સમયમાં થઈ હોઈ પછી એ રાંધતાં–પકવતાં શીખે. જુદી જુદી વાનીઓ બનાવતાં પણ શીખ્યો. આથી એની પાસે શબ્દભંડોળ વધવા લાગ્યો હતો. પણ એક જગ્યાએ સ્થિર થવાથી રેજ રોજ પૂરો શિકાર મળતો નહીં તેમ જ દૂર જવું હવે એને પાલવતું પણ નહીં. એથી હવે એણે વનસ્પતિનું ખોરાકમાં ઉમેરણ કરવા માંડયું. પણ એ અંગેના શબ્દો તો એની પાસે ત્યારે હતા જ નહીં. જેથી રૂપ—રંગ–આકાર તથા સ્વાદના સામ્યને કારણે મેળ ખાતી વનસ્પતિ માટે એણે પોતાના મત્સ્ય–માંસવાચક શબ્દને જ ઉપયોગ કર્યો અને ત્યારે એને હેતુ કેવળ ખરક સૂચવવા પૂરતો જ હતો.
પરંતુ માનવ દિલની ભાવનાના વિકાસ સાથે એનામાં એક દિવસ કરુણાનો ઉદય થયો અને તેથી ભક્ષ્યાભઢ્યને નવો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થતાં એ હવે વનસ્પતિ તરફ મૂક્યો. પણ શબ્દો તે જૂનાં જ અર્થાત મત્સ્ય-માંસવાચક જ રહી ગયા. પણ પાછળથી જ્યારે એમાં તીવ્રતા આવી ત્યારે ગોટાળે થતું હોઈ એણે વનસ્પતિ માટે નવા શબ્દો ઊભા કરવા માંડ્યા. પણ શબ્દો એમ એક રાતમાં ઊભા કરી શકાતા નથી કે બદલી શકાતા પણ નથી. જેથી આ પ્રક્રિયા લાંબા સમય સુધી ચાલી, પણ ત્યાં સુધી તે જૂનાં શબ્દોથી જ કામ લેવાનું હતું. આ કારણે શરૂઆતમાં સ્પષ્ટતા કરી લેવી પડતી; જેમ ભગવાન
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર મહાવીરે સોમિલ બ્રાહ્મણ સાથેની ચર્ચામાં સ્પષ્ટતા માંગી હતી તેમ. પ્રાચીન શસ્ત્રોમાં મત્સ્ય-માંસવાચક શબ્દો શા માટે છે એનું મૂળ કારણ આ હતું.
કેટલીક વાર એમ પણ બનતું કે વનસ્પતિ માટે શોધાયેલા સ્વતંત્ર શબ્દો પણ ક્યારેક અર્થપરિવર્તન પામી માંસવાચક બની જતા તેમ જ ચોખા માંસવાચક શબ્દો પણ ક્યારેક વનસ્પતિવાચક બની એવું રૂપ ધારણ કરતા કે એનું મૂળ શોધવું પણ મુશ્કેલ થઈ પડે. દા. ત. શંખાવલિન્કૂકડવેલ વગેરે. યુગે યુગે શબ્દોના અર્થો આમ બદલાતા રહેવાથી ભગવાન મહાવીરે પહેલેથી જ શબ્દ પર નહીં પણ અર્થ પર જ ભાર મૂક્યો હતો. આ કારણે જેને શસ્ત્રોમાં પહેલેથી જ અર્થ પરંપરા પર ભાર દેવાતો રહ્યો છે. પણ સમય જતાં અર્થપરિવર્તનનો આ ઈતિહાસ તથા એનું મૂળ કારણ ભુલાઈ જવાને કારણે આ પ્રશ્ન ગહન કેયડ બની લાંબા વખતથી ઘોળાતો રહ્યો છે. આનું બીજું પણ કારણ હતું કે સહુએ શબ્દ પર જ ભાર મૂક્યો. પણ શબ્દશાસ્ત્રના ઇતિહાસ તરફ કેઈએ ધ્યાન જ ન આપ્યું.
પ્ર. ૮ શાસ્ત્રોમાં આવેલા શંકાસ્પદ પાઠોનું જે રહસ્ય તમે ઊકેલી શક્યા છે, એથી એ પ્રકારના જ અર્થો હોવાનો પૂરે સંભવ છે. બીજી રીતે એ પ્રશ્ન ઉકેલી શકાય તેમ લાગતું પણ નથી. આમ છતાં આવા પાઠો કેવળ રોગાક્રાન્ત મુનિઓ માટે જ છે એવો ક્યાંય ઉલ્લેખ ન હોઈ ઊલટું તમારું એ પ્રકારનું લખાણ આખી પરંપરાને માટે માંસાહારના એક મજબૂત પુરાવારૂપ બની રહેશે એવો મને ભય છે. - ઉ. ૮ કટ્ટા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં મેં એને વિસ્તારથી જવાબ આપે છે. પણ એની વિશેષ ચર્ચા કરીએ. રોગાક્રાન્તનો અર્થ જરા વધારે વ્યાપક કરવો પડશે. માણસ સશક્ત હોય, હૃદયપુષ્ટ હોય પણ જે એ દારૂ કે અફીણના વ્યસનમાં ફસાયેલું હોય તે એ વસ્તુ ન મળતાં એની જે દશા થાય છે એથી એને ગાક્રાન્ત જ કહેવો પડશે; કારણ
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૩૯. કે શરીર એનું શિથિલ બની જાય છે, નાડ તૂટવા લાગે છે અને. મન વ્યગ્ર બની જાય છે. અને એ કદાચ વ્યગ્ર ન બને તે પણ જેમ. દૂધ વિના આરોગ્ય જળવાતું નથી તેમ કેઈના શરીર પર એવી અસર. થાય એ પણ રગાકાત જ છે. આવા રેગાક્રાન્તને માટે જ અપવાદ. પાઠો છે. એના પુરાવા શ્રી ભદ્રબાહસ્વામી તથા નિશીથકારે તો આપ્યા: જ છે જે આપણે જોઈ ગયા છીએ.
આમ છતાં એક વાત એ પણ છે કે જેમ માતા બાળકને તેડી! લેવા નીચી નમે છે ત્યાર પછી જ બન્ને સમાન ઊંચાઈએ પહોંચે. છે. પણ એમ નમવા માટે નથી માતાને ખેદ થતો, નથી એને શરમ. લાગતી કે નથી કોઈ સ્વમાનનો ઘા એને સ્પર્શતો. એ તો પ્રેમના અદ્વૈતાનુભવમાં એકરૂપતા જ અનુભવે છે. નથી એને જગતના અભિપ્રાયોની પડી કે નથી એને કોઈના માન-અપમાન કે નિંદા-સ્તુતિની. પડી. અંદરથી કૂટેલા સ્વયંભૂ પ્રેમની મસ્તીમાં જ એ મસ્ત હોઈ એને કઈ પણ પ્રકારના અસમાધાનનો સ્વને પણ ખ્યાલ નથી આવતો.
માતાની જેમ એ કાળના ગુરુઓને પણ પોતાના પ્રિય બાળક તુલ્ય શિષ્યોને ઊંચે ઊઠાવવા નીચે નમવું પડ્યું હોય એથી ભૂખ માણસો આખી પરંપરાને દોષિત બનાવવા પિતાની તકકુશળ બુદ્ધિનો ગમે તે ઉપયોગ કરે પણ એ ગુરુઓ તો અંદરથી ફૂટેલા સ્વયંભૂ પ્રેમને કારણે સ્નેહ-કારુણ્ય ભાવનામાં એટલા તરબોળ હતા કે જગતના અભિપ્રાયોની એમને કશી જ પરવા નહતી. એનો એમને વિચાર પણ નહોતો આવતો. એ તો માતાની જેમ. પડેલાઓને ઊંચે ઊઠાવવાના વિચાર અને પ્રયત્નમાં જ મસ્ત હતા. અને એ માટે એમણે સૂઝયા તે માર્ગો લીધા હતા. સ્નેહ-કારુણ્યભાવ એ જ એક માત્ર ત્યારે એમનું આચારશાસ્ત્ર બન્યું હતું.'
બાકી પંડિતગણુ ગમે તે અભિપ્રાય બાંધે. શબ્દોના ગમે તે ચૂંથણાં ચૂંથે પણ સ્નેહ-કારુણ્યભાવ જગતના અભિ-. પ્રાય પર નથી અવલંબતે. પણ સ્વયંભૂપણે અંદરથી જ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર પ્રગટવાને કારણે એ પોતે જ શાસ્ત્રપુર બની રહે છે, જેનો સ્વીકાર કદાચ આજનું જગત નહીં તો ભવિષ્યનું જગત તો કરવાનું જ છે. ગુરુઓને એ મંગલ કરુણું–સ્રોત જ્યારે જગતને સમજાશે ત્યારે એ પોતે જ જગતના બદલાયેલા અભિપ્રાયનું કારણ બની શાસ્ત્રપુરાવો બની રહેશે.
અશુભ સંસ્કારની પકડમાંથી ઝટ છૂટી શકાતું નથી. એમાં વળી જે એને જેવો તેવો શાસ્ત્રપુરાવો મળી રહે છે તે પછી એને બ્રહ્મા પણ સમજાવી શકતું નથી. છતાં શાસ્ત્રાધાર શોધી પિતાના મંતવ્યને વાજબી ઠેરવતા એ કાળના એવા મુનિઓ પર વિજય મેળવી એમને ફરી સન્માર્ગે ચડાવવા એ હિમાલયને અદ્ધર તળવા જેવું ભારે કપરું
અને કઠણ કામ હતું. છતાં અલ્પ સમયમાં જ એમણે એવાઓના - હૃદયને જાગ્રત કરી મહાવિજય પ્રાપ્ત કર્યો હતો. એથી શાસનશુદ્ધિના 'એયને પાર પાડનાર એ કાળના વિશે કેટલા ઉદાર, ભવ્ય, તેજસ્વી,
સ્નેહસિંધુ, ધૈર્યવાન અને આત્મશ્રદ્ધાળુ હશે? ખરેખર એવા વીર્ય વાન ગુરુઓનાં પરાકને માપવાનું આપણી પાસે જે કંઈ સાધન હેત તે જ આપણે એમની મહત્તા જાણી શક્ત. બાકી આક્ષેપ, નિંદાઓ અને ટીકાઓના હળાહળ ઝેરને પી જઈને પણ વ્યાકુળ હૃદયમાં પ્રવેશ પામવા માટે એ કેટલા નમ્ર-સહિષ્ણુ • છતાં દઢ સંકલ્પી અને અનુકૂળ થવાની આવડતવાળા બન્યા હશે એ વિચારીએ છીએ ત્યારે ખરેખર ગાંડા જગતને મૌન સિવાય બીજો શે ઉત્તર આપવાને હેય? કારણ કે જે જે માંસાહારી કેમોને એમણે પાછળથી જૈનતત્વની દીક્ષા આપેલી એવી કોમ આજે સેંકડો વર્ષોથી જૈન ધર્મવિહીન બની ગઈ હોવા છતાં પણ ચારે બાજુ પ્રવર્તતા માંસાહારી વાતાવરણ વચ્ચે પણ એ આજે નિરામિષાહારી રહી શકે છે. દા. ત. સરાક જાતિ તથા ઓરિસ્સાના કાલિયા બાબાના પૂજક ૪૦ હજાર જેટલા લોકે. એ બતાવે છે કે એ પવિત્ર પુરુષોએ પિતાની પરંપરા દ્વારા એમનામાં કેવું ઊંડું સંસ્કાર ઘડતર કર્યું હશે? અને એમાં જ એમની મહત્તા -અને ભવ્યતાનાં દર્શન થાય છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૪. પણ દુઃખની વાત છે કે માંસાહાર' શબ્દથી આપણે એટલા. બધા ભડકેલા છીએ કે પૂર્વાચાર્યો પવિત્ર કરુણાળુ સંતે હતા. પરંપરા. પણ વિશુદ્ધ હતી એ જાણવા છતાં જેમણે પેટ ભરવા માટે ઘૂસી. ગયેલાઓને પણ મૂંડી નાખ્યા એટલું જ નહીં, ભારતીય સંસ્કૃતિના ઉત્થાન માટે એમની દ્વારા જ કામ લેવા એમનું એવું વિશિષ્ટ ઘડતર. પણ કર્યું કે જેના પ્રતાપે જ આજે આપણે ઉજળા છીએ અને વિશિષ્ટ ગૌરવથી વિભૂષિત બન્યા છીએ છતાં નથી આપણને એ ગુરુઓની ભવ્યતા દેખાતી કે નથી એમની ઉદારતા કે કરુણા. સમજાતી, પણ કેવળ એક માંસાહાર” શબ્દને કારણે જેમ શરીરને ચટપટિયું ચુંટતા કૂદાકૂદ કરી મૂકીએ છીએ તેમ આપણે
ભયંકર” “ભયંકર ” કહી બૂમો પાડી ઊઠીએ છીએ એનાથી આપણી કઈ બીજી કરુણ લાચારી હશે ? એથી ભયંકર કાળમાં કેઈએ અપવાદ સેવ્યો હોય તોય શું ? કારણ કે ધ્યેય આપણું મોક્ષ છે. જ્ઞાન-દર્શન– ચારિત્ર સાધના છે. આચારનું પાલન ચારિત્ર કહેવાય છે. જે એ. ચારિત્રના ફળરૂપે જ્ઞાન-દર્શનની હાનિ થતી હોય તો તે ચારિત્ર ચારિત્ર નથી રહેતું જેથી આચાર બદલવો પડે, તેમ જ મોક્ષનું સાધન દેહ છે અને દેહનું સાધન આહાર છે. યોગ્ય આહારના અભાવે પૂર્વ-- સંસ્કારોને કારણે શરીર સ્વાશ્ચ ન જળવાય અને તેથી જ્ઞાન-દર્શનની હાનિ થતી હોય તો આહારમાં અપવાદ સેવીને પણ દેહ ટકાવ. એવો પ્રશ્ન નિશીથમાં જ પૂછવામાં આવ્યો છે.
પ્ર. ૯ તમે આચારાંગના બે ભાગ પાડી પહેલે ભાગ ગણધરસુધર્માસ્વામીની રચના છે ને બીજો ભાગ સ્થવિરોની રચના છે એમ, કહ્યું છે, જે તમારી કેવળ કલ્પના જ છે. અને તેથી તમે તારવેલા. અર્થો પણ તમારી કલ્પનાના જ છે. બાકી આચારાંગ તો એક સળંગ
ગ્રંથ છે.
ઉ, ૯ (૧) પંડિતેના કહેવા મુજબ પ્રથમ સ્કંધની ભાષા. પ્રાચીન છે, જ્યારે બીજાની અર્વાચીન છે. વળી પ્રથમ ભાગ છૂટક
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર વિચારોનો સંગ્રહ છે, જ્યારે બીજે વ્યવસ્થિત મુદ્દાઓનો છે. એટલે બંનેની ભાષા અને રચના પદ્ધતિ જુદી પડે છે.
(૨) ૧ લા સ્કંધમાં ૮ મા અધ્યયનમાં જે આચારોનું નિરુપણું છે એનું જ ભાગ ૨ જા સ્કંધના ૧૦ થી ૨૨ સુધી અધ્યયનમાં થયું છે. જેથી બીજો ભાગ પાછળની રચના છે એ સિદ્ધ થાય છે.
(૩) પ્રથમ સ્કંધનું ૭મું મહાપરિના અધ્યયન વિચ્છેદ ગયું છે. છતાં તેમાંથી સતૈકક તરીકે પ્રખ્યાત છ અધ્યયન તેના વધારા રૂપે ખેંચીને બીજા સ્કંધમાં બીજી ચૂલિકારૂપે લખાયાં છે એમ જે એની ટીકામાં જ કહ્યું છે એ જ એનો પુરાવો છે કે બીજી ચૂલિકાઓ એ પાછળનું ઉમેરણ છે.
(૪) અનાથી પણ સ્પષ્ટ પુરાવો શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી પોતે રચેલી આચારાંગ નિયુક્તિમાં ગાથા ૧૧ દ્વારા ખુલાસે આપે છે કે “મૂલ આચારાંગ” કેવળ પ્રથમ સ્કંધના ૯ અધ્યયન સુધી જ હતું. જ્યારે બીજું શ્રતસ્કંધ એ સ્થવિર મુનિઓની રચના છે, જે આચારાંગના વધારારૂપ છે. એટલે હવે આમાં બીજી કોઈ શંકાને સ્થાન જ રહેતું નથી.
પ્ર. ૧૦ તમને આ પ્રશ્ન હલ કરવાની એક ધૂન લાગી છે. . પણ તમારું પુસ્તક ઊલટું માંસાહારના પ્રચારનું જ એક સાધન બની
જશે. અને સરકારને પણ એના પ્રચારમાં ટેકો મળશે. પણ આજે તમે એક તાનમાં છો એટલે મારી વાત આજે નહીં સમજાય.
ઉ. ૧૦ પૂર્વકાળના ઋષિ, મહર્ષિઓ, ઈશ્વરના અવતાર ગણાતા પુરુષઆજના કેટલાક વિશ્વપ્રસિદ્ધ સંતો તેમ જ અહિંસા કરુણાના અવતાર ભગવાન બુદ્ધ જેવા મહામાનવો માંસાહાર કરતા. આવા સ્પષ્ટ અને જોરદાર દાખલા છતાં નથી માંસાહારીઓએ કે નથી સરકારે એમને આધાર છે. તે પછી ભારતની ૩૦ જેટલી અતિઅલ્પ વસ્તી ધરાવતા અને કેટલાક ભાગોમાં તો જૈન
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૪૩
વિષે લોકોને માહિતી પણ નથી એવા જૈનેાના સાધક મુનિએ આજથી ૨૩૦૦ વર્ષ પહેલા માંસ ખાધું હતું એટલા માત્રથી માંસાહારને વેગ મળશે અને સરકારને પણ કાઈ અદ્ભુત પુરાવે। મળી જશે એમ માનવું એ એક પ્રકારનું ગાંડપણુ જ છે. ખરી રીતે તે! આજ સુધી પેાતાને માનેલા અથ છેડવા પડે તેમ છે એ જ કારણે આવે અણગમા ને ઊકળાટ પેદા થયા હોય તેમ લાગે છે.
વળી હરેક વિદ્યાથી પેાતાના પાઠ્યપુસ્તામાં ભણે છે કે, યુધિષ્ઠિર– નળ જેવા પુણ્યશ્લાક પુરુષા જુગાર રમતા અને હારતા તા સ્ત્રીઓને પણ હોડમાં મૂકતા. દ્રૌપદીને પાંચ પતિ હતા છતાં એ મહાસતી ગણાઈ. સંતાન પ્રાપ્તિ માટે દશરથે યજ્ઞ કરી ૩૦૦ પશુઓને અગ્નિમાં હાસ્યા. સત્યવાદી રાજા હરિશ્ચંદ્ર પુત્ર રેાહિતને યજ્ઞમાં ભાગ આપવા તત્પર થયા. યાદવેા તથા ક્ષત્રિય રાજાએ દારૂ પણ છૂટથી પીતા.’ આવા દૃષ્ટાંતા છતાં નથી એકે બાળકે કે બાલિકાએ એવેા આદશ સ્વીકાર્યાં. એ સમજે છે કે આવી વાતા કેવળ એ યુગની ટેલી ઘટના છે. માનવ સભ્યતાના ક્રમિક વિકાસના એ ઇતિહાસ છે. એ આદશ નથી કે અપનાવવા જેવા આચાર પણ નથી. તેા. પછી માંસાહાર પરિહાર' વાંચવાથી શુ લાકે માંસાહાર કરવા લાગી જશે? એટલે જે ભય બાળકાને નથી એ મેટેરાઓને છે એથી કહેવુ પડે છે કે એનું કારણ કેાઈ જુદું જ હાવુ સંભવે છે.
પ્ર. ૧૧ કાઈના હાથ, કોઈના પગ, કોઈનું ધડ તા કોઇનુ માથું મેળવી જેમ એક માનવ શરીર ઊભું કરવામાં આવે તેમ તમે ભિન્ન ભિન્ન શાસ્ત્ર ગ્રંથામાં વેરાયેલા પાઠશબ્દો તથા વાકચો ઉપાડી લઈ આખું માળખું બાંધવામાં એવી ખૂબીથી ઉપયોગ કર્યાં છે કે જેથી હરકાઈ તે તમારી વાત ગળે ઊતરી જાય. પણ તમે તર્ક અને કલ્પનાથી જ ગેાળા ગબડાવ્યા લાગે છે. નથી એને કેાઈ દ્વિ-અક પતિને આધાર કે નથી પતિત મુનિએ માટે જ આ પાઠ લખાયા હતા એનું કોઈ ઐતિહાસિક પ્રમાણુ એટલે આવા શેખચલ્લીના
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર તુક્કા ન ચાલે. બાકી ગુરુઓ તે આ કે તે પણ સ્પષ્ટ અર્થ જ આપે
એ દૂધ-દહીંની નીતિ ન અપનાવે. - ઉ ૧૧ ભલા માણસ! જે આવા સ્પષ્ટ પુરાવા અને ઐતિહાસિક આધારે હોત તો તે આ પ્રશ્ન જ ક્યાંથી ઉદ્ભવત? અને એને કારણે સેંકડો વર્ષોથી આપણે મૂંઝાતા રહ્યા છીએ અને નિંદા–આક્ષેપ સહન કરતા રહ્યા છીએ એવી પીડા પણ શા માટે ભગવતા રહેત !
આમ છતાં જેમ ગુફામાં દોરાયેલા ચિત્ર–ખોદકામમાંથી મળેલા હથિયારે, વાસણ, સ્થાપત્યના ભગ્નાવશેષો, જમીનના થર તથા ઊંડેથી મળેલી અન્ય ચીજો ઉપરથી જેમ ઇતિહાસકારો આદિ માનવ યુગથી ઇતિહાસનું સર્જન કરી શક્યા છે તેમ આ ઇતિહાસ પણ એવા વેરાયેલા આધાર પર રચાયેલો છે. પણ એથી એ શેખચલ્લીના તુક્કા. તે નથી જ. એને પણ આધારે તે છે જ. ફક્ત એને યથાયોગ્ય રૂપે ગોઠવી એમાંથી રહસ્ય શોધવાની ખૂબીનો જ આ સવાલ છે. જેમ કારણે ઉપરથી કાર્યનું અનુમાન કલ્પી શકાય છે તેમ કાર્ય ઉપરથી કારણો પણ શોધી શકાય છે.
બાકી ગુરુઓની વાત કરીએ તે–જે આપણને સાચી માતા બનવાનું સદ્ભાગ્ય સાંપડ્યું હોત તે જ એમની હૃદયભાવના સમજી શક્ત કે એમણે આમ કેમ કર્યું ને આમ કેમ ન કર્યું? કારણ કે એમને તે ગમે તે રીતે માનસશાસ્ત્રીય પ્રયોગો દ્વારા એવાઓના હૃદયને છતી એમને મૂળ માર્ગ પર લાવવા હતા. આ કારણો એમની હૃદયભાવના સમજવી એ તર્કનો નહીં પણ હૈયાની સૂઝને સવાલ બને છે. અને દ્વિ-અર્થક પદ્ધતિના આધારને સવાલ પૂછો એ તે જૈન ધર્મ વિષેની એ બાબતની અજ્ઞાનતા જ સૂચવે છે. જૈન ધર્મે કહ્યું છે કે જેમાંથી એક અર્થ નીકળે તે માથા, એકથી વધુ અર્થ નીકળે તે વિમાથા અને યથાતથ્ય અર્થ નીકળે તે વાર્તા કહેવાય છે. બ્રહ્મા--
એ જુદા જુદા–સંસ્કારવાળા દેવ, મનુષ્ય અને રાક્ષસોને એક
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૪૫
માત્ર ૬ ને જ ઉપદેશ આપ્યા હતા. પણ અથ જુદા હતા ગીતાએ પણ ચાક્કસ શબ્દો દ્વારા ભિન્ન ભિન્ન વણુ–સંસ્કારવાળાને જુદા જુદા અર્થા આપ્યા છે. જૈન કથાનકમાં પણ ત્રણ જુદી જુદી માગણી કરનારી વ્યક્તિને ‘સરે નસ્થિ' દ્વારા કં નથી, ખાણુ નથી તેમ જ સરાવર પણ નથી એવા અનેક અર્થાત્મક જવાબ દેવામાં આવ્યો છે. એટલે આ પદ્ધતિ એ કઈ કોરી કલ્પના નથી. નિશીથ ગાથા પર૩૪ તા સ્પષ્ટપણે જણાવે છે કે કયા સૂત્રને ઉત્સ`, કયાને અપવાદ અને ક્યાને તદુભય માનવા એ માટે વિવિધ સૂત્રોની વિચારણા કરીને જ અ કરવા, કેટલીક વાર એમ પણ બને છે કે એક મહાન પુરુષના વાકચમાંથી ઊલટાસૂલટી અર્થાં તારવીને પણ લોકો દ્વિઅર્થીક પદ્ધતિને જન્મ આપે છે. બાકી ગુરુએને હેતુ દૂધ-દહીંની નીતિ રાખી તે બાજુ ઢોલકી બજાવવાને નહેાતે પણ સાધકાની યેાગ્યતા પ્રમાણે અથ આપી એમને વિકાસ માગે ચડાવવાને હતા. અને છેલ્લે કહું તે બને બાજુના અર્ધાં કરનારા આચાર્યોં કઈ સામાન્ય પુરુષા નહાતા. પણ સમથ પૂર્વાચાર્યાં હતા. પણ આચારાંગના દ્વિઅર્થીક પાઠો શા માટે, કયારે અને કયા સંજોગામાં આવ્યા હતા એને ભેદ ભૂલાવાથી એક અચાયે એક અથ આપ્યા, ખીજાએ બીજો. છતાં ખનેએ એક બીજાના દૃષ્ટિબિંદુના સ્વીકાર તા કર્યાં જ છે. એ જ એની પ્રબળ સાબિતી છે કે આ પા દ્વિઅંક હતા. બાકી તેા કોઈને પણ આશય ખાટુ કહેવાને કે નિરાધાર અર્થે આપવાના નહાતા. તેમ જ આવા પાઠ રચવાને હેતુ પણ અલ્પ સમય અનુકૂળ બનીને કસાયેલાઓને સુધારવાને જ હતા.
'
પ્ર. ૧૨ તમે હીરાલાલ દુગડનું ‘ભગવાન મહાવીર અને માંસાહાર પરિહાર’ તથા મુનિશ્રી કલ્યાણુવિજયનુ માનવ ભેાજ્ય મીમાંસા ’ વાંચી જાઓ. એમાં હરેક શંકાસ્પદ પાઠાના અર્ધાં વનસ્પતિ જ છે એવું સિદ્ધ કરવામાં આવ્યું છે. જ્યારે તમે દીક્ષિતા સાથે માંસાહારની વાત ઊભી કરી તમારા પુસ્તકને ભય ંકરમાં ભયંકર બનાવી દીધું છે.
૧૦
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર એથી જૈન સમાજ તમારી વાતથી ધ્રુજી ઊઠશે.
ઉ. ૧૨ ડોકટર પેટી ખેલી નસ્તર બહાર કાઢે એ જોઈને પ્રથમ તે ધ્રુજારી છૂટે જ. પણ લાંબા વખતનું પાકી ગયેલું ગૂમડું કાપી રગદળ બહાર કાઢી નાખવામાં આવે છે ત્યારે દરદી કેવી હાશ નાખી નિરાંત અનુભવે છે? ને પછી તે એ જૂની પીડાને જ ભૂલી જાય છે. તેમ ૨૦૦૦ વર્ષથી મૂંઝવતી રહેલી વિચાર પકડની ગાંઠને છેદતાં થરથરાટી અનુભવાય એ સ્વાભાવિક છે પણ આંચકાનો પહેલે જુવાળ ઊતરી ગયા બાદ નિર્માણ થયેલા ભવ્ય ઇતિહાસને કારણે જ્યારે સમાજમાં ગૌરવભરી અસ્મિતા પ્રગટ થશે ત્યારે એ ધુજારીને બદલે પછી ગૌરવ જ અનુભવશે.
બાકી વનસ્પતિ અર્થને ચીપકી રહી ગૂમડાને પંપાળવાથી દર્દ મટવાનું નથી ભલે પછી ૧૦૦૦ દુગડ સાહેબ કે ૧૦૦૦ મુનિશ્રી એને પંપાળ્યા કરે. માંસ વહોરવાની બાબતમાં મુનિશ ઊતારવાની વાત, તેમ જ એ બાબતમાં અપવાદ માર્ગનું આલંબન ગુપ્ત રાખવાની વાત, હરિશ્ચંદ્ર ગણિનો પ્રશ્ન અને ગુરુને ઉત્તર નવ વિગઈ ઓ ઘડીએ ઘડીએ ન વાપરવાની ભદ્રબાહુસ્વામીની આજ્ઞા, તેમ જ આચારાંગની ટીકામાં માંસાદ્રિ વૈષ પરિહરણ સમર્થઃ વગેરે પાઠોને વનસ્પતિ અર્થ કેવી રીતે યોજી શકાય ? સિવાય કે આપણી હાંસી ન કરાવવી હોય તે. એટલે મારું પુસ્તક ભયંકર નથી પણ વિચાર પકડને કારણે પોષાયેલી ગાંઠ અને એને કારણે ઘવાતું “અહં' જ ભયંકર છે. આ પ્ર. ૧૩ આપણું હાલના સમર્થ આચાર્યો પણ દેશના કે મેકસમૂલર, હર્મન જેકેબી તથા ડે. શુબિંગ જેવા પરદેશના પંડિતોને ય વનસ્પતિ અર્થ ગળે ઊતરાવી શક્યા નથી, ત્યાં તમારું શું ગજું ? એથી કદાચ તમે જે છે એથી યે વધુ ગૂંચવાડો ઊભો કરશે.
ઉ. ૧૩ ગૂંચવાડો થવાને કેઈ નો ભય તે નથી જ, કારણ કે એ તે ચાલ્યો જ આવે છે. એટલે જે કઈ પ્રયત્ન ઠીક હશે
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૪૭ તો એ ગૂંચવાડો મટાડવામાં જ ઉપયોગી થશે. બાકી જે વાત મોટા પુરુષોને પણ નથી સૂઝતી એ કયારેક નાના માણસને પણ સૂઝી આવે છે એમ નથી બનતું ? એથી પંડિતોને ગળે ઊતરાવવામાં હાલના આચાર્યો નિષ્ફળ ગયા હોય એથી સંશોધનના દ્વાર કંઈ બંધ ન થઈ શકે. અલબત્ત એ આચાર્યો સમર્થ હતા પણ કાળ પાક નથી ત્યાં સુધી સમર્થ પુરુષો પણ નિષ્ફળ જાય છે અને કાળ પાકે છે ત્યારે એક બાળકથી પણ સમસ્યા હલ થઈ જાય છે.
પ્ર૧૪ તમે જે રહસ્ય પ્રગટ કર્યું છે એ બરાબર છે, પણ વસ્તુ સત્ય હેવા છતાંય કેટલીક વાર પ્રજાના હિતને નજર સમક્ષ રાખીને સત્યને પણ ગુપ્ત રાખવું પડે છે. પાકિસ્તાન આજે આપણું સામે યુદ્ધે ચડ્યું છે ત્યારે સરકારને પણ કેટલીયે વાતો ગુપ્ત જ રાખવી પડે છે.
ઉ. ૧૪ કઈ પણ પ્રશ્ન એરણ ઉપર હોય છે ત્યારે કદાચ એમ કરવું પડે. દા. ત., આપણું પક્ષે મોટી જાનહાનિ થઈ હોય, આપણે પાછા હઠ્યા હેઈએ ત્યારે પ્રજાની નૈતિક હિંમત ટકાવી રાખવા એમ કરવું જ પડે. તેમ જ આપણું ગૂહ જાણું દુશ્મન જેર ન પકડે એ પણ વિચારવાનું હોય છે. પણ એ પ્રશ્ન જ્યારે ભૂતકાળને વિષય બને છે ત્યારે આપણી હિંમત ટકાવી રાખી જુસ્સો પેદા કરવા માટે સત્યરહસ્ય ત્યારે ગુપ્ત રાખનારા એ જ નેતાઓ માટે આપણને માન અને ગૌરવ પેદા થાય છે. તે જ પ્રમાણે એ કાળમાં માંસાહારનો પ્રશ્ન પણ ખૂબજ ગુપ્ત રાખવામાં આવતો. પણ આજે હવે એ ગુપ્ત રાખવાની કશી જ જરૂર નથી. આજે તો એમનો એ ધર્મભૃહ પ્રગટ કરવાથી એ પૂજ્ય પુરુષોએ કેવી કુનેહ બુદ્ધિથી કામ લીધેલું એ જાણીએ છીએ ત્યારે તો ઊલટો એમના પ્રત્યેનો આપણે આદર ભાવ હજાર ગણો વધી જાય છે, કારણ કે કઠાયુદ્ધમાં ફસાયેલા આપણે એમની જ કૃપાથી એ બધા કઠાઓ ભેદીને સહિસલામત રીતે અને ઉન્નત મસ્તકે બહાર આવી શક્યા છીએ.
જ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મી અને માંસાહાર પરિહાર
પ્ર. ૧૫ તમારા હેતુ શુભ હશે પણ કેટલીક વાતે। દા. ત., ગૌતમે ભગવાનને પૂછેલે કાયસિદ્ધિના કાય કારણને પ્રશ્ન જનતા સામે મૂકી જ ન શકાય. એથી શાસનની પ્રતિષ્ઠાને ખાતર કહું ધ્રુ કે તમે માગેા તે રકમ તમને આપી દઉં પણ આ નિબંધ ન છપાવતાં એને પાણીમાં જ પધરાવી દો. તમારામાં શક્તિ છે તે એવુ પ્રમાણભૂત ધમ સાહિત્ય પેદા કરા કે જે સત્ર આવકાર પામે.
૧૪૮
ઉ. ૧૫ શ્રીમાન ! આપના મારા પ્રત્યેના સદ્ભાવની કદર કરું છું, પણ એથી ધનને ખાતર ધમ' વેચવા નથી ઇચ્છતા. જેટલી આપનામાં શાસન પ્રતિષ્ઠાની ચિંતા છે એથી અનેગણી મને મારા મહાવીરના શાસનનુ ગૌરવ વધે એની ચિંતા-કાળજી છે. અને તેથી જ હું ૬૫ વર્ષની ઉંમરે અબિમાર હોવા છતાં દોઢ બે વર્ષથી ગામેગામ ભટકી રહ્યો છું. આમ છતાં મારે નમ્રતાપૂર્વક કહેવુ પડે છે કે આપને તથા આપના જેવી માન્યતા ધરાવનારાઓને આવી સીધી સાદી વાત કેમ ગળે ઊતરતી નથી કે જ્યારે મે તે શાસ્ત્ર પર પ્રહાર કરનારાઓને ઘટતા જવાબ વાળી શાસનના ગૌરવનું રક્ષણ કર્યુ છે ત્યારે તમે જ મારા વિરોધ કરે છે!? યાદ રાખો કે આજે તે જૈનોનાં છેાકરાં ઇંડાં-મચ્છી તરફ વળવા લાગ્યાં છે, છતાં એ ગુપ્તતા સેવે છે. પણ જ્યારે સમય બદલાશે–સખ્યા એમની વધવા લાગશે અને છેદસૂત્રેા–આગમ પાઠા સર્વજન સુલભ બનવા લાગ્યા હાઈ એવા પાઠા એમના હાથમાં આવી પડશે અને ત્યારે શરમ છેડી પોતાના આચારના સમ`ન માટે એ જ પાઠાના આધાર આપણી સામે રજૂ કરશે ત્યારે ખાધાની જેમ ઊભા રહ્યા સિવાય આપણી પાસે બીજો કોઈ ઉપાય હશે ખરે, ? એથી જ્યારે પાંચ વર્ષે કે દર્શ વર્ષે માંસાહારને પ્રશ્ન તેા કરી ઊઠવાના જ છે. આજે જે રીતે મહાત્મા ગાંધીજીની અહિંસક ગણાતી સરકાર ગાય–ભેંસાદિ પશુઓની ક્રૂર કતલ માટે જંગી કતલખાના ઊભા કરી રહી છે. મત્સ્યોદ્યોગને નામે લાખા કરાડે માંલાના વેપાર કરી રહી છે અને દૂડિયામણુ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૪૯ રળવાને બહાને રિબાવી રિબાવીને મારવા માટે વાંદરા, દેડકાં–મરઘાંની નિકાસ કરી રહી છે એટલું જ નહીં, ભારતની જનતાને માંસાહાર તરફ વાળવાનો પણ પ્રચાર કરી રહી છે ત્યારે ઈશ્વરનો કાનૂન જે સાચે હશે તો એ નિર્દોષ મૂક પ્રાણીઓની હાય એક દિવસ આપણને જ ભરખી જશે. પણ ત્યાં સુધી તે દિનભર દિન એ હિંસાનું તાંડવ વધતું જ રહેવાનું છે અને એને પરિણામે ખાનપાનની ચીજો દ્વારા ભ્રષ્ટ કરવાના અને નવી પેઢીઓને લલચાવવાના પ્રયત્નો વેગ પકડશે જ ત્યારે મારો જવાબ આપણને સ્થિર રાખી શકશે. એટલું જ નહીં, ભવિષ્યના વિદ્યાથીઓને જ્યાં જવું હશે ત્યાં જશે, પણ એ શાસ્ત્રપાઠનો આધાર તે મેળવી શકશે જ નહીં, કારણ કે આ દૃષ્ટિએ જ શાસ્ત્રપાઠોનું ખરું રહસ્ય પ્રગટ કરી બૂરા આદર્શો માટેનો કઈ આધાર જ મેં રહેવા દીધો નથી. બાકી ખાટા ભયે કંઈ ગુપ્ત રાખશું તે એ ગુપ્તતા જ એક દિવસ ભયંકર હથિયાર બની આપણુ સામે જ વપરાશે, આપણને જ ખાઈ જશે.
પ્ર. ૧૬ જે પ્રશ્નને હરિભદ્ર કે હેમચંદ્રાચાર્ય જેવા સમર્થ પુરુષો પણ સ્પર્યા નથી. કેવળ સીધા સાદા અર્થો આપીને જ એ આગળ ચાલ્યા છે, અને પછીના પૂર્વાચાર્યો પણ ચૂપ રહ્યા છે. ત્યાં તમે કોણ કે આ મહાસાગર પાર કરવા નીકળ્યા છો ? તમે શું એમનાથી પણ મોટા છો ? જ્ઞાની છે ?
ઉ૧૬ આપણે તો એમની પાસે કશું જ માત્ર નથી. પણ આપણે એમની કાંધ પર બેઠેલા હોઈ આપણી દૃષ્ટિ થોડી વધુ લાંબી પહોંચી શકે છે, કારણ કે એમના દ્વારા જ આપણને એમનો ૨૦૦૦ વર્ષનો અનુભવ પ્રાપ્ત થયેલ છે. આ કારણે આપણી સૂઝમાં એ મહાપુરુષોને જ વાર હોઈ એમની કૃપાથી જ આપણે કંઈક વિચારી શકીએ છીએ, બાકી આપણે તે કંઈ જ નથી. એટલું ખરું કે આજની વૈજ્ઞાનિક એ આપણને એમાં પૂરો સાથ આપી સહાય કરી છે, એ વધારામાં. .
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫o
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર - પ્ર. ૧૭ નથી તમારે પ્રશ્ન સુધારકને ગમત કે નથી જૂનવાણીઓને ગમતો. ઉપરથી તમે આટ આટલા અપમાન, તિરસ્કાર અને વિરે સહન કરીને પણ સાધુઓની ખુશામતમાં પડ્યા છે ને તેમની પાસે ભીખ માંગતા ફર્યા કરે છો એ તમારા જેવા સુધારકક્રાંતિકારને શોભતું નથી. નથી પશુમાં કે પંખીમાં એવી તમારી કાનકડિયા જેવી દશા જોઈ સહદયતાની લાગણીથી જણાવું છું કે એના કરતાં તે આ લપ જ છોડે તો શું ખોટું છે? - ઉ. ૧૭ મારી પરિસ્થિતિનું આપે દોરેલું ચિત્રણ યથાતથ્ય જ છે. છતાં સ્નેહપૂર્વક આપેલી શિખામણ પાળવા હું લાચાર છું, કારણ કે મારા મહાવીર અને એના શાસન પ્રત્યેની ગૌરવ અસ્મિતા જ મને એમ કરવા માટે ધકકાવી રહી છે ત્યાં હું શું કરી શકું? છતાં વિચારમાં તે હું સુધારક કે ક્રાંતિકાર મચ્યો નથી. ને એને કારણે તે આ પુસ્તક અંગે પ્રશંસા વચન સાંભળવા છતાંય વિચારભેદને કારણે સહાય ન કરવાની સાફ સાફ વાતો મેઢામોઢ સાંભળવી પડી છે. કેટલાકે ભયંકર અપમાન કરી વરાળ પણ ખૂબ ઠલવી છે. દેઢ-બે વર્ષની રખડપટ્ટી પછી પણ પૂરતી સહાય મેળવવામાં હું નિષ્ફળ ગયો છું અને ઉપરથી પ્રવાસખર્ચના બેજામાં ઊતરી ગયો છું એનું કારણ પણ આ જ છે. પણ મને એને હરખ શોક નથી, કારણ કે નવો ચીલો પાડનાર હરેક કાર્યકરને ભીંસાવાનું જ હોય છે. એમાં કંઈ નવું નથી. જગતમાં સદા એમ જ બનતું આવ્યું છે. આમ છતાં મહાવીર પ્રત્યેની ગાઢ ભક્તિમાં એ બધા અપમાનેતિરસ્કાર કે વિરોધો ઓગાળી નાખવાની અજબ શક્તિ ભરેલી છે ને તેથી જ હું કંઈક રહી શક્યો છું.
આમ છતાં મારે કહેવું જોઈએ કે અજના મુનિ–આચાર્યો પ્રત્યે આપણે જે અભિપ્રાય બાંધી લીધા છે એને વળગી રહેવા જેવી પરિસ્થિતિ હવે ઠીક ઠીક અંશે બદલાવા લાગી છે. જો કે એમની સામે એક પરિસ્થિતિ છે. મને થયેલા નવા અનુભવ પ્રમાણે હું જોઈ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૫૧ શક્યો છું કે મુનિ–આચાર્યોની અપેક્ષાએ શ્રાવકને જ એક વર્ગ વિશેષ રૂઢિચુસ્ત બની રહ્યો છે. એ કારણે નથી એ એમાંથી જલદી છૂટી શકે તેમ કે નથી એમાં પરિવર્તન લાવી શકે તેમ. આમ છતાં યુગને એ હવે સમજવા લાગે છે. પરિવર્તન પણ ઈચ્છે છે. જો કે હજુ ઠીક ઠીક ભાગ જૂના ખ્યાલ ધરાવે છે. એમ છતાં જે ભાગ ઊંચે ચડવા ઈચ્છે છે એમનાથી જે આપણે ભાગશું તે શું થશે ? સુધારકે એંજિન બની આગળ દોડતા રહે ને જૂનવાણી કહેવાતાઓ ડબ્બાની જેમ ત્યાં જ પડ્યા રહે એથી સમાજનું કંઈ શ્રેય થઈ શકશે ખરું ? તો એથી લગામ સહેજ ઢીલી કરીને પણ એમને સાથે ખેંચવાનો પ્રયત્ન ઈચ્છવા યોગ્ય નથી ? એક વિદ્વાને આ વૃત્તિને વૃદ્ધાવસ્થાનું કારણ કહ્યું છે. ભલે એમ હોય પણ એ કંઈ બૂરે વિચાર તો નથી જ ને!
બાકી “ખુશામત’ના આક્ષેપ અંગે મારે કહેવું ન જોઈએ છતાં કહેવું પડે છે કે પ્રસિદ્ધ એવા મુનિ-આચાર્યો પાસેથી એકાદબેને બાદ કરતાં કશું જ મળ્યું નથી. કેટલાકે તો સહાય પાછી પણ ખેંચી લીધી છે છતાં અનેક મુનિ–આચાર્યો સાથે બંધાયેલા સ્નેહભાવને એથી કશો જ વાંધો નથી આવ્યું, કારણ કે એ હૈયાની લાગણીનો સવાલ છે. કેવળ ધન પર એ પ્રતિષ્ઠિત નથી.
પ્ર. ૧૮ આ વિષયનું ઊંડું અધ્યયન ચિંતન કરી નીડરતા– પૂર્વક કશું પણ ન ગેપવતાં સ્પષ્ટ રહસ્ય પ્રગટ કરવાની જે નૈતિક હિંમત તમે બતાવી છે એથી શરૂઆતના પ્રકરણો વાંચી એમ લાગેલું કે તમારું સંશોધન સંસ્કૃત–પ્રાકૃતમાં અનુવાદિત બની કદાચ આગમ સાહિત્ય ભંડારમાં સ્થાન પામવા જેવું મૌલિક ગણાય તે કંઈ નવાઈ નહીં, પણ ત્યાર બાદ પરંપરાગત લોકોને ખુશ કરવા તેમ જ પંડિતને ચૂપ કરવા સાધકનું એક નવું તૂત ઊભું કરી તમે તમારી મૌલિકતા પર જ પાણી ફેરવી દીધું છે. એથી જે “જૈન મુનિઓ પણ એક વાર માંસાહાર કરતા હતા તેવા સ્પષ્ટ આધારોથી પુરવાર થયેલી વાત” લખવાની તમે આની જેમ જે નીડરતા બતાવી હતી તે તમારું
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
પુસ્તક ભારે મૌલિક બની જાત. પણ સંશોધક મટી તમે પણ છેવટે
એક પક્ષના વકીલ જ બની રહ્યા છે ત્યાં પંડિત તમારી વાતને કેવી રીતે માન્ય કરશે ? ' ઉ. ૧૮ કેઈની ખુશામત કરી માન્ય કરાવવા કે કેઈને ચૂપ કરવા મેં ઇરાદો સેવ્ય જ નથી. પણ મને જે કંઈ સમજાયું છે એ જ મેં લખ્યું છે. બાકી પરંપરાગત લેકેને ખુશ કરવાનો જે મેં ઇરાદો રાખે છે તે આ નિબંધ અંગે મને જે કડવામાં કડવા અનુભવો થયા છે એ ન થાત અને એને સ્થાને મને આવકાર જ મળત. આથી કહેવું પડે છે કે જે શાંત ચિત્તે આ પ્રશ્ન ફરી વિચારવામાં આવશે તે મારું કહેવું છેવટે યથાર્થ જ લાગશે એ મારે વિશ્વાસ છે. . (૧) એ ભીષણ કાળને અંગે ઘણું મુનિ–આચાર્યોએ અનશન આદરી પ્રાણત્યાગ કર્યો હતો. ઘણું ઈશાન-પૂર્વના દેશમાં વિહાર કરી ગયા હતા. અને જે ત્યાં રહ્યા હતા એ પણ બલિદાનની તૈયારી સાથે જ ટકી શક્યા હતા. આવી ભયંકર આપત્તિઓમાંથી કેમ હેમખેમ પાર ઉતરી શકાય એ જ એક માત્ર એમની ચિંતાનો વિષય હતે અને તેથી એ પરંપરાગત મુનિ–આચાર્યોને પણ પિતાની ધર્મસ્થિરતા માટે સતત જાગરૂક રહેવું પડતું હતું ત્યાં ભીષણ વાતાવરણમાંથી આવેલા નવસાધકોની ધર્મસ્થિરતા માટે કેવી રીતે નિઃશંકતા લાગે? અને એવી નિઃશંકતા ન લાગે ત્યાં સુધી ગુરુઓ એમને કેવી રીતે વડી દીક્ષા આપે ? આમ ધર્મસ્થિરતા પ્રાપ્ત કરવાનું ત્યારે વાતાવરણ જ અનુકૂળ ન હોઈ એવી પરિસ્થિતિ નિર્માણ થાય અને ફરી એવી ધર્મસ્થિરતા પ્રાપ્ત થાય ત્યાં સુધી એ નવદીક્ષિતે સાધકે જ રહ્યા હતા. આ અંગે નીચેના પ્રશ્નો વિચારીએ. (૧) શરૂઆતમાં કેવળીએ-મૃતકૅવળીઓને યુગ હઈ દીક્ષા સાથે જ : યા ૧૩ દિવસ બાદ વડી દીક્ષા આપવામાં આવતી. . .
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૫૩ બાદમાં જેમ જેમ નબળાઈઓ આવતી ગઈ તેમ તેમ એ ગાળો લંબાવવો પડ્યો હતો અને ૧૨ વર્ષના ભયંકર દુષ્કાળને કારણે તો એ ગાળો વર્ષો સુધી લાંબો ચાલ્યો હતો. કારણ કે એનો હેતુ અપેક્ષિત ધર્મસ્થિરતા પ્રાપ્ત થાય ત્યાં સુધી રાહ જોવાનો હતો. પરિણામ એથી એ આવતું કે ધર્મ સ્થિરતા પ્રાપ્ત થવાને કારણે પાછળથી દીક્ષિત થયેલા ક્યારેક વહેલા વડી દીક્ષા પામી શક્તા અને પહેલા આવેલા પાછળ પણ રહી જતા. આથી ક્રમને કારણે કેઈને અસંતોષ ન થાય એ માટે પણ એવો નિયમ જરૂરી હતો કે જે ધર્મસ્થિરતા પ્રાપ્ત કરી શકે એ વહેલાં પણ વડી દીક્ષા પામી શકે. એથી જ્યાં સુધી અનુકૂળ વાતાવરણને કારણે ૧૩ દિવસને નિયમ પ્રવર્તમાન રહ્યો હતો ત્યાં સુધી ક્રમને કારણે બન્ને દિવસનું સરખું જ મહત્ત્વ હતું કારણ કે દીક્ષા અને વડી દીક્ષા વચ્ચે સરખું જ અંતર રહેતું. પણ પરિસ્થિતિ બદલાઈ ગઈ ત્યારે ધર્મસ્થિરતાની શરત પૂરી કરવા માટે દીક્ષાને બદલે વડી દીક્ષાનું મહત્ત્વ વધી ગયું અને તેથી વડી દીક્ષા બાદ જ દીક્ષા પર્યાય ગણવાનું શરૂ થયું. “ઉપસ્થા નાત: પ્રાર” લીલા પર્યાય વાળના વડી દીક્ષા પછી જ દીક્ષા પર્યાય
ગણવામાં આવે છે–(કલ્પસૂત્ર—ટીકા) (૮) આમ વડી દીક્ષાનું વધી ગયેલું મહત્વ જ જણાવે છે કે ત્યાં
સુધી નવદીક્ષિત સાધકે જ રહ્યા હતા. (૯) વળી એ પણ ધ્યાનમાં લેવાની જરૂર છે કે એવા સાધકેનો
અતિ મોટો ભાગ પાછળથી વિશુદ્ધ બની મૂળ પરંપરામાં જોડાઈ
ગયો હતો છતાં એમનામાંના કેટલાક સંઘબહિષ્કૃત બની સ્વછંદ. . પણે વિહરતા રહ્યા હતા. એવાઓને સારૂવી યા સિદ્ધપુત્ર
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર તરીકે ઓળખાવી એ બધા જ સાધકોને અનુલક્ષીને નિશીય ગાથા ૪૬૦૨ ૨. દ્વારા ખુદ શાસ્ત્રકાર તરફથી કહેવામાં આવ્યું છે કે એમનામાં ફક્ત મુનિશ હતો. ચારિત્ર્ય જેવું કંઈ પણ નહોતું. આ પણ એક પ્રબળ પ્રમાણે છે કે એવા સાધકે વિશુદ્ધ
થયા પહેલાં મુનિ ગણાતા જ નહતા. (૧૦) આ અંગે પરિશિષ્ટમાં આવેલા કેટલાક પ્રશ્નો છે. તેના ઉત્તર-ખાસ
કરી અપવાદ માર્ગનું આલંબન ગુપ્ત રાખવાની વાત, મુનિશ બદલવાની વાત, હરિશ્ચન્દ્ર ગણિવરનો પ્રશ્ન તથા ભદ્રબાહુકૃત ઓધનિયુક્તિની અપવાદિક છૂટ વગેરે પ્રશ્નો શાંત ચિત્તે વિચારવામાં આવશે તો મારી વાત સમજાશે કે સાધકનો વર્ગ એ મેં ઊભું
કરેલું તૂત નથી પણ ઘટેલી ઘટના છે. (૧૧) આમ પરંપરા વિશુદ્ધ રહી હોવા છતાં વ્યક્તિગત રીતે કઈ - ' મુનિ આચાર્ય નહીં જ ફસાયા હોય એવું તે મેં કહ્યું જ નથી.
એવી નબળાઈ તે સતયુગમાં પણ ચાલતી હોય છે. પણ એ - એક વ્યક્તિગત પ્રશ્ન છે. પરંપરાને એથી એની સાથે કંઈ જ
લેવાદેવા નથી.
આ પ્રકારે મારા સંશોધનમાં મને જે કંઈ જણાયું છે એ જ મેં અત્રે પ્રગટ કર્યું છે. બાકી પરંપરાગત લોકોને કે પંડિતને કઈ કઈ વાત ગળે ઊતરે કે ન ઊતરે એ એક જુદી વાત છે. બાકી વિચારભેદ તે જગતમાં ચાલવાનો જ. આમ છતાં થોડા ઘણું પણ મારું દષ્ટિબિંદુ સમજી શકશે તો ય હું મારો પ્રયત્ન સફળ થયો માનીશ. - અ. ૧૯ તમે આચારાંગ તથા દશવૈકાલિક પરની પૂર્વાચાર્યોની ટીકાઓ ફરી વાંચી જશે. જ્યાં શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ જેવા સમર્થ પુરુષે જ માંસાહારનો અર્થ સ્વીકાર્યો છે ત્યાં તમે કોણ? જે કે એ અર્થ જ મૂળમાં સાચો હોય તો એની જૈન સંસ્કૃતિ પર બૂરી અસર નિર્માણ થાય. સંસ્કૃતિ જ તૂટી પડે. એ પણ અમારી કલ્પના બહાર નથી. પણ વસ્તુસ્થિતિ એ છે કે આ ગૂંચવાડો ઊકેલી.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
પરિશિષ્ટ શકાય તેવો જ નથી. જેથી એમાં માથું મારવા જેવું નથી. સાપના દરમાં હાથ ઘાલવા જેવી એ વાત છે. એથી કહેવું પડે છે કે શું એ પૂર્વાચાર્યોથી પણ તમે વધુ ડાહ્યા છે?
ઉ. ૧૯ આપણે તો કશું જ નથી. બાકી એ પૂર્વાચાર્યો સમર્થ હતા, જ્ઞાની હતા અને ખૂબ ડાહ્યા હતા એ સાચું પણ ભારે મહાવીર એમનાથી પણ અનેકગણો ડાહ્યો હતો, જ્ઞાની હતો, સર્વજ્ઞ હતો અને શાસ્ત્રોનું પ્રદાતા પણ હતા. એથી આપણે મહાવીરનું માનવું કે પૂર્વાચાર્યોનું? આમ છતાં કહેવું પડે છે કે શ્રી હરિભસૂરિજી મહરાજનો માંસવાચક અર્થ સામે હોવા છતાં નથી જૈન સંસ્કૃતિ પર બૂરી અસર થઈ કે નથી જૈન સંસ્કૃતિ તૂટી પડી. એથી સિદ્ધ થાય છે કે વસ્તુનાં અનેક પાસાંઓને જોવા જેટલી કૈવલ્ય દષ્ટિ એ ધરાવતા ન હોઈ એમનું મંતવ્ય કદાચ સાચું હોય તે પણ આ દષ્ટિ એ એકાંગી અને અપૂર્ણ જ રહ્યું હોય. કાં તો એમના કહેવાનો ભાવાર્થ આપણે તાસ્વી ન શક્યા હોઈએ. પણ વસ્તુસ્થિતિ જુદી છે.' | મૂળ વાત એ છે કે આચાર્યોએ એવા પાઠોને અર્થ વનસ્પતિ કર્યો છે, જ્યારે કેટલાક આચાર્યોએ માંસપરક કર્યો છે. તે આમ બે અર્થો થવાનું કારણ શું ? એથી તો સહેજે સાશંકતા પેદા થાય કે પછી કયો અર્થ સાચો હશે ? આને ભેદ કંઈક અંશે હરિભદ્રસૂરિ મહારાજની ટીકામાંથી પ્રાપ્ત થાય છે અને એ મારા નિબંધના મંતવ્ય સાથે પૂરેપૂરો મેળ ખાય છે એમ મને લાગે છે. આ કારણે એમની જ ટીકા જોઈએ. એઓશ્રી લખે છે કે -
"बहु अठ्ठिय पोग्गलं अणिमिसं वा बहु कंटय ___ अच्छिय तिंदुय बिल्ल', उच्छुखंडवा सिवलिं"
(દશ. વૈ. અ. ૫. ગા. ૭૩) ટીકા : ઈ –વંદુ બ્રુિવં તિસુત્ર, વહ્મચિ “પુ “માં ” अनिमेष' वा बहु कण्टकम्, अर्थ किल-कालाद्यपेक्षया ग्रहणे
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
જૈન ધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર प्रतिषेधः; अन्ये त्वभिदधति वनस्पत्यधिकारात् तथा विधं फलाभिधाने एते इति ।
અર્થ: બહુ હાડકાવાળું માંસ, બહુ કાંટાવાળી માછલી તેમ જ અગથિયા, બિરૂ ફળ, બીલી, શેરડીના કકડા, શાલ્મલિ વૃક્ષનું ફળ વગેરે જેમાં ખાવાનું થર્ડ અને ફેંકી દેવાનું ઘણું—એ વસ્તુઓ ભારે કલ્પ નહીં એમ કહીને મુનિ તેન લે. આ પાઠનો અર્થ આપણે વિચારી ગયા છીએ છતાં ફરી એની સ્મૃતિ તાજી કરીએ તે જે માંસમાંથી હાડકાં અને ફળફળાદિમાંથી ઠળિયા, છાલ યા કૂચારૂપે ઘણે ભાગ ફેંકી દેવો પડે છે એ બંનેમાં સરખું જ પાપ છે એવો અર્થ પંડિત કરે છે તો પછી જે માંસમાં હાડકાં જ ન હોય એવા માંસ કરતાં જેમાંથી થોડું ઘણું ફેંકી દેવું પડે છે એવા ફળ-ફળાદિમાં ઘણું પા૫ રહેલું છે, એવો અર્થ જ નીકળે જે કેટલે વિચિત્ર છે? ચુસ્ત માંસાહારીઓ પણ એ અર્થ ન સ્વીકારી શકે, એ ખાસ ધ્યાનમાં લેવા જેવી વાત છે.
જો કે મૂળમાં તે આ પાઠને અર્થ વનસ્પતિ જ હતો. પણ અનિમેષ શબ્દને આધારે—માછલા જેવા આકારની વનસ્પતિ અર્થ હેવા છતાં–માછલાને અર્થે લઈ સાથે એને મેળ બેસાડવા પોર્ટ (પુઝલ)ને અર્થ પણ માંસ કરવામાં આવ્યો હતો. ને એવા અર્થને આધાર લઈએ કાળના લાલચુ મુનિઓએ પિતાના આચાર માટે સમર્થન મેળવ્યું હતું. બાકી મારું ને અર્થ આર્ટ જેવા માન્ય સંસ્કૃત કેશોમાં પણ “માં” નથી કરવામાં આવ્યો. આમ છતાં એમના મંતવ્યનો અર્થ પાછળથી એ રેગમાંથી મુનિઓ મુક્ત થવા છતાં પણ અર્થ તરીકે તે ચાલતું જ રહેશે. કારણ કે એક અર્થ વહેતે મૂક્યા પછી–વહેતો મૂકનારાઓથી ૫ણું પાછો વાળી શકાતો નથી અને પછી તે કેશકારને પણ એને સ્થાન દેવું પડે છે ને એ રીતે એ પ્રમાણભૂત બની જાય છે, જે એ કાળને ઈતિહાસ જાણવા પૂરતે મહત્વનું છે. સાથે એ પણ ફરી જણાવવું જરૂરી લાગે છે કે
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ .
૧૫૭ નિમેષને અર્થ ચાણક્યના અર્થશાસ્ત્રમાં માછલા આકારનું વનસ્પતિ– જન્ય ખાધ કર્યો છે.
આમ એક વાર શરૂ થયેલ અને પરંપરાએ વહેતે નો અર્થ સૂરિજી મહારાજે આપે છે એમ છતાં પિતાના જ અર્થને આગ્રહ ન રાખતાં એમણે અન્ય આચાર્યોના મંતવ્યની પણ નેંધ લીધી છે કે અન્ય આચાર્યો એનો વનસ્પતિ અર્થ કરે છે ને એની દલીલમાં પણ જણાવે છે કે “જ્યાં ફળને અધિકાર ચાલે છે ત્યાં વચમાં માંસમચ્છી કેવી રીતે ટપકી પડતાં હશે ? માટે એ શબ્દોનો અર્થ વનસ્પતિ– પરક જ કરવો જોઈએ.” આમ અન્ય આચાર્યોની નેંધ લઈને એમણે સંશોધનનો માર્ગ મોકળો રાખ્યો છે, કારણ કે એમણે પોતાના અર્થને આગ્રહ જ નથી રાખ્યો. તેમ જ માંસ માટે પણ સ્પષ્ટ રીતે જણાવ્યું છે કે “જાત્રાયવેક્ષાને તુ પ્રતિષ: અમુક કાળની અપેક્ષાએ તે એ પણ લેવાને પ્રતિબંધ છે. જો કે કયા કાળમાં પ્રતિબંધ છે એની સ્પષ્ટતા એમણે નથી કરી. પણ અન્ય ગ્રંથે પરથી કલ્પી શકાય છે કે (૧) ઋતુમાં વર્ષાઋતુ, (૨) જિંદગીમાં–યુવાવસ્થા, (૩) શારીરિક પરિસ્થિતિમાં–તંદુરસ્તી અને (૪) દેશની પરિસ્થિતિમાં સુકાળ. આ ચાર અવસ્થાઓમાં માંસ લેવાનો પ્રતિબંધ છે. એટલે કે એ સિવાયની પરિસ્થિતિઓમાં અર્થાત શિયાળા-ઉનાળામાં, વૃદ્ધાવસ્થા યા બાલ્યાવસ્થામાં, શારીરિક નિબળતા યા બિમારીમાં તેમ જ દુષ્કાળના સમયમાં બીજો કોઈ ઉપાય ન હોય તે એ લઈ શકાય છે.
લઈ શકાય છે એટલે કે ઉત્સર્ગ માર્ગ તરીકે લેવાની એ છૂટ નથી. પણ અપવાદ તરીકે જ ખાસ વિશેષ પરિસ્થિતિમાં જ એ લઈ શકાય.
જૈન ધર્મ એ સૂક્ષ્મ અહિંસાનો ધર્મ હેઈ જેમાં ઘર હિંસા છે એવા માંસ માટે તે સ્થાન હોઈ જ ન શકે. એટલે એ કેવળ અપવાદ દશાની જ વાત છે, જે એમણે સ્પષ્ટતાથી જણવ્યું છે. આથી એમનું કથન મારા નિબંધને અનુરૂપ મંતવ્ય પૂરું પાડે છે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
મોટા ભાગના આચાર્યાએ વનસ્પતિ અથ કર્યાં છે, કેટલાકે માંસપરક અ` કર્યાં છે. પણ સૂરીજી મહારાજે માંસપરક અથ આપવા છતાં અપવાદ દશાની વાત કરી આ સમસ્યા ઉકેલવામાં બહુ ઉપયાગી વસ્તુ પૂરી પાડી છે. તેવી જ રીતે ભદ્રબાહુસ્વામીએ પણ પાછળ જોઈ ગયા પ્રમાણે તરુણ હોવા છતાં રાગને કારણે કે નિ`ળતાને કારણે જરૂર હોય તો જ અપવાદ દશામાં એણે એ વસ્તુ (માંસમદ્યાદિ નવ વિગઈ આ) વાપરવી; બાકી નહીં,' આમ કહીને સ્પષ્ટ પ્રમાણ પૂરું પાડ્યું છે. આ કારણે સિદ્ધ થાય છે કે શાસ્ત્રમાં જે કાંઈ આવા પાઠ છે એ કેવળ ડૂબેલાના માટે અપવાદ પાઠ। હાઈ ‘ ઉદ્ધાર પાઠ ’ છે, નહિ કે ઉત્સગના.
ઇતિહાસના અંકોડા છૂટી જવાથી જે એ મહાપુરુષોના શબ્દો જ આજ સુધી આપણને મૂંઝવતા હતા એ શબ્દો એ જ આ સમસ્યા હલ કરવામાં આજે ખૂબ ઉપયાગી ભાગ ભજવ્યો છે. એથી માનવુ પડે છે કે કાળદેવતાના સામ્રાજ્યમાં સમય પરિપકવ થાય છે ત્યારે જ ફળ સિદ્ધિ આવીને ઊભી રહે છે.
આ પ્રકરણ પૂરું કરતાં પહેલાં આપણે અપવાદોના પ્રકાર પણ જાણી લઈ એ. અપવાદ માટૅ ભાગે ૬ પ્રકારના છે.
(૧) વૈશ્રામિક અપવાદ : મુનિને પૂના ભાગવિલાસના અભ્યાસ ચારેક ન ડોલાવી મૂકે, એવી જાગૃતિથી પરચખ્ખણ લઈ આયખિન્ન ઉપવાસાદિ દીધ ત્રા અતૂટપણે એ કર્યાં કરે છે. પણ મહિના પછી એને આરામની જરૂર લાગે તેા એ થેાડા વખત છૂટું માઢું રાખે એ વૈશ્રામિક અપવાદ છે. એથી વ્રતભંગ નથી થતો તેમ જ એ પતનને માગ પણ નથી. પણ ફરી ચડવા માટે થોડો સમય આરામ લઈ એ નવી શક્તિ મેળવવા માગે છે એટલું જ.
:
(૨) ઔદ્ધારિક અપવાદ : પૂર્વના ભોગ અભ્યાસને કારણે
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
૧૫૯ કેઈ મુનિ લપસી પડે. મુનિશ તજી ગૃહસ્થાશ્રમ ભોગવે, પણ ફરી બ્રહ્મચર્યાદિ મહાવ્રત પાળવાની ભાવનાથી ધર્મ માર્ગ તરફ વળવા ઈચ્છે તે એને ધીરે ધીરે ચડવા માટે તિથિઓ પૂરતું યા દિવસની મર્યાદા વધારતું બ્રહ્મચર્યવ્રત પાળવાનું વ્રત આપવામાં આવે; એ બ્રહ્મચર્ય મહાવ્રતનો અપવાદ છે. તેવી જ રીતે માંસાહારથી લલચાયેલા અને એમાં ફસાયેલાઓને ધીરે ધીરે એમાંથી છૂટી જવા માટે પ્રસંગે પ્રસંગે અમુક મર્યાદા મૂકવામાં આવે એ બધા “ઔદ્વારિક અપવાદના સ્વરૂપ છે.
(૩) સર્ગિક અપવાદ: અપવાદરૂપે પાંચમની સંવત્સરી ચેથની થઈ ચલપટ્ટા પર કંદરે આવ્યો જે આજે ઉત્સર્ગનું રૂપ પામ્યા હોઈ ઔત્સગિક અપવાદ ગણાય.
(૪) સાંધિક અપવાદ : કારણવશાત શાસન હિતને નજરમાં રાખી સંધ અમુક આદેશ આપે તે સહુ અપનાવી લે એ સાંધિક અપવાદ છે. જેમ કે એક સમય શત્રુંજયની યાત્રાએ ન જવાની આપેલી આજ્ઞા. ' (૫) શુભ હેતુ અપવાદ : કારણવશાત્ શાસનના હિત ખાતર સમર્થ પુરુષો અલ્પ સમય માટે અપવાદ સેવે છે. વિદ્યાભ્યાસ માટે મુનિવેશનું તજવું, કાલકાચાર્યને અનાય દેશને પ્રવાસ, મલ્લધારી હેમચંદ્ર મહારાજા સિદ્ધરાજને ત્યાંથી વહોરેલે ચારે પ્રકારનો આહારવગેરે.
() વિપત્કાલીન અપવાદ : તાત્કાલિક રાહતની જરૂર હોઈ રેલવે કે મેટર દ્વારા મુનિને હોસ્પિટલમાં ખસેડવાની આપવી પડતી છૂટ, ભયંકર દુષ્કાળમાં બંધને હળવા કરવાની પડેલી ફરજ, કોંકણમાં ભારે વરસાદને કારણે છત્રી ઓઢવાની આપેલી પરવાનગી વગેરે. આવા અપવાદોમાંથી શાસ્ત્રોમાં આવેલા માંસાહારને લગતા પાઠો એ બીજા વર્ગના “ઔદ્વારિક અપવાદરના સ્વરૂપ છે. પણ આજે
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬o
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર કોઈને એ અપવાદ ન મળી શકે, કારણ કે આજે આપણે ભદ્રબાહુસ્વામીની નહીં પણ જેમણે ૪ મહાવિગઈઓનો સંપૂર્ણપણે નિષેધ ફરમાવ્યું છે, એ પછીને પૂર્વાચાર્યોની આજ્ઞા નીચે છીએ. એક વાત એ પણ છે કે આજે એની સાધનામાં સ્થિર થયા વિના શમણું સંઘમાં પ્રવેશ જ થઈ શકતો નથી. બાકી ભયંકર દુષ્કાળને કારણે એ યુગની પરિસ્થિતિ જ જુદી હતી અને એટલે જ અપવાદને સ્થાન આપવું પડ્યું હતું.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતિમ નિવેદન જીવન ગમે તેટલું પવિત્ર હોય, એને માટે ગૌરવ હોય છતાં કમને-કાળને વશ શ્રવું જ પડે છે, “વિતવ્યતાને માન દેવું જ પડે છે. એથી થયેલા આક્ષેપ માટે વેઠેલી મૂંઝવણને હરખ-શોક નહીં કરતાં વિશુદ્ધિના તેજ-કિરણોને ફરી પ્રકાશ પાથરતા રહેવું એ જ કર્તવ્ય થઈ પડે છે ને એમાં જ સાચું શૌર્ય રહેલું છે. પણ આમ છેલ્લાં ૨૫ વર્ષમાં ઉપરાઉપરી થયેલા આક્ષેપોના હુમલાઓને કારણે આપણુમાં એવું શૌર્ય પ્રગટી શકતું નથી, કારણ કે એક વિચાર આપણને મૂંઝવી રહ્યો છે કે જે ધર્મે અહિંસાને ચરમ સીમા સુધી પહોંચાડવાની સાધના કરી છે, એ જ ધર્મમાં માંસાહારની વાત ક્યાંથી આવી તેમ જ એવા પાઠો ને ટીકાઓ પણ કયાંથી ઉદ્દભવી આવ્યાં– એનો ખુલાસે બીજાઓને કેવી રીતે ગળે ઊતરાવવો ?
પણ મૂળ વાત એ છે કે જે પડે છે એ જ ચડી શકે છે; પાછા હટે છે એ જ ફાળ ભરી શકે છે. બાકી સ્થિર–એકધારું જીવન જીવનાર નથી કદી ક્રાંતિ કરી શકતો કે નથી ઉત્થાન કરી શકતે. દેષ આવ્યા વિના ગુણ પ્રગટાવવાનું સામર્થ્ય પ્રગટતું જ નથી. જગતમાં ધકકો લાગ્યા વિના કેઈ કદી ઊંચે ચડી શક્યું છે ? આ રીતે છાશ લેવાયા વિના અંદરનું સત્વ બહાર નથી આવતું માખણ નથી ઊતરતું તેમ કુદરતે જ કઈ અગમ્ય લેગ નિર્માણ કર્યો હતો કે જેથી એવા નિમિત્તે અંદરનું સત્વ બહાર ખેંચી કાઢી એ દ્વારા સમગ્ર દેશ પાસે એક મોટી ફાળ ભરાવવી હતી. અને આપણે
૧૧
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર જોઈ ગયા કે પ્રથમના વેશધારી એવા સાધક મુનિઓના ભવ્ય બલિદાનથી દેશે એક મોટી ફાળ ભરી પણ ખરી. આપણને એથી ગૌરવ પ્રાપ્ત થયું સાથે કર્તવ્ય બજાવ્યાને આત્મસંતોષ પણ થયો.
પણ એમ છતાં એટલું ખરું કે નથી એથી સંઘની પ્રતિષ્ઠા વધી કે નથી કોઈએ એની ખાસ નોંધ લીધી. અધૂરામાં પૂરું પંડિતોએ ઊલટા પરંપરા પર જ પ્રહાર કરવા માંડ્યા. આ કારણે આપણે પિતે જ મૂંઝાયેલા હોઈ આપણું કહેવું એમને ગળે ઉતરાવી શક્યા નથી એ સાચું છે. પણ એ આપણે દુર્ભાગ્ય કાળ હતો. શાસ્ત્ર ભાષામાં વાત કરીએ તે ભસ્મગ્રહને કારણે એ આપણો પીડાકાળ હતો, અપયશકાળ હતે.
પણ આમ છતાં અંદરની વિશુદ્ધિનું બળ એટલું તીવ્ર હતું કે એણે પિતાનું ખમીર ન ખોતાં અંદરનું સર્વ પ્રકાશિત જ કર્યું રાખ્યું છે, જે આપણે માટે આશાજનક પ્રેરક બળ છે. ધસમસતા પાણીને પ્રવાહ મોટા મોટા વૃક્ષોને પણ મૂળમાંથી ઉથલાવી ફેંકી દે છે પણ ઘાસને એ ઉખાડી શકતા નથી, કારણ કે ઝાડ પ્રબળ દેખાવા છતાં એની શક્તિ સ્થૂલ શક્તિ છે, જ્યારે ઘાસ નિર્બળ દેખાવા છતાં સૂક્ષ્મશક્તિ ધરાવે છે, ને એટલે જ એ ટકી શકે છે. આમ જૈન ધર્મની
અહિંસા શક્તિ ઘાસની જેમ સૂક્ષ્મ શક્તિ હોઈએના ઉપરથી ગમે તેવી આંધીઓ પસાર થવા છતાં એની સાધના સંયમની–ઉર્ધ્વમુખી પ્રયાણુની હોઈ એની વિશુદ્ધિ ઝળહળતી જ રહી છે.
આથી જે જૈન ધર્મની આંતરિક શક્તિઓ અને એની સાધના પાછળનું રહસ્ય સમજાયું હોત તે પંડિતે આ પ્રશ્ન જુદી જ રીતે વિચારી શક્યા હોત. પણ આપણે હવે એ જૂની ચર્ચાઓ–પ્રતિચર્ચાઓ જગાડવા નથી ઈચ્છતા તેમ જ આપણા અને તેમના દષ્ટિબિંદુમાં અંતર સાંધી ન શકાય એવો મોટો ખાસ ભેદ પણ નથી, કારણ કે આપણી દષ્ટિએ ફસાયેલા સાધકે સાચા અર્થમાં મુનિઓ નહતા જ્યારે વેશને કારણે એમની દૃષ્ટિએ એ સાધકે મુનિઓ હતા.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
. અંતિમ નિવેદન
૧૬૩ એમની સામે આપણો કોઈ મોટો અને અસહ્ય વાંધો હોય તો તે આ કારણે નથી પણ ભગવાન મહાવીર પ્રત્યે કરેલા માંહાસારના આરેપ અંગે છે. મેં “ભગવાન મહાવીર અને માંસાહાર”માં ૩૪ લીલે વિચારણું માટે મૂકી છે. એથી પૂર્વાપર સંબંધોને ધ્યાનમાં લઈ કેવળ રૂઢ થયેલા અર્થને ચીપકી ન રહેતાં ફરી તેઓ આ અંગે વિચારણું કરે એવું આપણે ઇચ્છીએ છીએ.
મિસ મે જેવી કેઈ વ્યક્તિએ લખી નાખ્યું હોય કે મહાત્મા ગાંધીજી દારૂ પીતા, પણ આપણે જે રીતે ગાંધીજીને ઓળખીએ છીએ–જાણીએ છીએ, એથી સ્વપ્નામાં પણ એવી અશ્રદ્ધા કે શંકા બાબત આપણું રૂવાડુંય ફરતું નથી. તેમ જે પુરુષે મનથી, વચનથી, કાયાથી જ નહીં પણ કરવા-કરાવવા-અનુમોદના, ઉત્તેજના કે પ્રેરણું આપવા સુધીની પણ હિંસાનો ઈન્કાર કરી સૂક્ષ્મ અહિંસા ધર્મનું પાલન કર્યું છે અને જગતને પણ એ આચાર શીખવ્યો છે–એ પુરુષ ભગવાન મહાવીર સાથે માંસાહારની વાત ઘટી જ કેમ શકે ? એક બુડથલ આદમી પણ આવી વાત જલદી સમજી શકે છે.
એથી કહેવું પડે છે કે જે પંડિતોએ ઘડીભર પાંડિત્યને દૂર કરી અને શબ્દના ચૂંથણું મૂકી Common Sense સામાન્ય બુદ્ધિથી પણ આ પ્રશ્ન વિચાર્યું હોત તો ય એ આવી ભૂલ ન કરી બેસત. પણ એ વિદ્વાન પંડિતેને આપણે શું કહી શકીએ ? કારણ કે ચર્ચા–વાદવિવાદ કે તકવાદથી એ જલદી પરાજય સ્વીકારી લે એમ માનવું વધારે પડતું છે, પણ જ્યારે એ પિતે જ હૈયાની સૂઝથી આ પ્રશ્ન વિચારશે ત્યારે જ તેઓ સત્ય વાત સમજી શકશે. પણ આપણો વિશ્વાસ છે કે કાળદેવતાના સામ્રાજ્યમાં સત્યને ભાનુ વહેલું કે મોડો પ્રગટ્યા વિના રહેવાને જ નથી. પણ એ માટે કાળ પરિપકવ થાય ત્યાં સુધી આપણે ધીરજ રાખવી પડશે.
પણ કાળ હવે પાકવા આવ્યો છે, એટલે જ આ દિશામાં
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર છેલ્લાં ૨૫-૩૦ વર્ષોથી પ્રયત્ન શરૂ થવા લાગ્યા છે. જોકે દુર્ભાગ્ય યોગને કારણે આપણે હતાશ થયેલા છીએ, ભયભીત પણ છીએ તેમ જ સત્ય વાત પ્રગટ કરવા જેટલા નિર્બળ પણ છીએ. તેમ જ એ બાબતમાં શંકાશીલ પણ છીએ. પણ એથી હતાશ થવાની કશી જ જરૂર નથી. ભગવાને તે એક જ વાત શીખવી છે કે સત્યને વળગી રહેવું એ જ એક માત્ર સારભૂત છે, ભલે પછી એથી ગૌરવ મળે કે નિંદા થાય, વિજય મળે કે પરાજય ભોગવવો પડે, પણ છેવટે વિજય તે આપણો જ છે, કારણ કે એને સત્યનું બળ છે.
આથી જો આપણે ધર્મ વિશુદ્ધ છે, આચાર વિશુદ્ધ છે. મુનિ પરંપરા વિશુદ્ધ છે. નિષ્કામભાવે કરેલી જનતાની સેવા વિશુદ્ધ છે તે પછી માંસવાચક અર્થ નીકળતા શબ્દોને કારણે ડર શાને ? ભય કેવો? એથી જેઓ આ કારણે ન છપાવશ–ન છપાવશો કહી વિરોધ પોકારે છે ત્યારે મારું લેહી ગરમ થઈ જાય છે અને હૈયામાંથી વેદનાની આગ ઝરવા માંડે છે કે,
है क्या ? हमारे पूर्वजोंने ऐसा कौनसा पाप किया है—कौनसा बुरा काम किया है कि आज २३०० साल के बाद भी 'मत छपवाओ -मत छपवाओ' पुकारकर वे चिल्ला उठते हैं ! •
क्या हमने कहीं पर लोहीकी नदिया बहाई है ?। क्या किसी समाज या वर्ग की कत्लेआम चलाई हैं ?। क्या कोई बडे दंगे फिसाद રહે વિષે હૈ ?
“હેલા તે નહીં હૈ?” “તો હૈ યા ?”
हमारी मुनिपरपरा विशुद्ध होने पर भी - जो लोग पेट भरनेके लिये संघ में आ घूसे, और इन्होंने मांस खा लिया तो उसमें हमारा ऐसा कौनसा गुना हो गया कि आज भी हम उनके लिये मुँह छिपाना चाहते हैं और बाद में जिन्होंने विशुद्ध होकर सारे भारतको उठाया, उनकी गौरवभरी गाथाएँ भी हम दबा देते हैं ?
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫
અંતિમ નિવેદન
હું તે માનું છું કે વિરોધ કે અણગમો બતાવનારા પરાજિત મનેદશાને કારણે લઘુતાગ્રંથિ (Inferiority Complex)થી બિચારા પીડાઈ રહ્યા છે. પરાજયની પરંપરા :
પરંતુ એમાં એમને દોષ નથી. એનું પણ કારણ હતું. કારણ કે આજ સુધી દયા, કરુણાથી પ્રેરિત બની જેમ જેમ આપણે કામ કરતા ગયા તેમ તેમ આપણો જ વિરોધ થતો ગયો. જનતાની સેવા કરી, જનતાના નૈતિક ધોરણને ઊંચું ચડાવ્યું તે આપણને જ સાફ કરવાને વંટોળ ચડ્યો. (શંકર, રામાનુજ તથા લિંગાયત યુગમાં) યજ્ઞહિંસાને વિરોધ કર્યો. ઘર ઘર ચાલતું કસાઈખાનું બંધ કરાવ્યું તે નાસ્તિક–પાખંડી કહીને આપણી સામે જ તિરસ્કારનું એક વાતાવરણ ઊભું કરી દીધું, તેમ જ કઈ કઈ જગ્યાએ તે આપણને અસ્પૃશ્ય જ માની લીધા. અને જનતાને માંસાહારના રોગમાંથી મુક્ત કરવા લગભગ સફળતા મેળવી તે ઉપરથી આજે આપણું જ માથે માંસાહારના દોષનો ટોપલે ઓઢાડવા હલચલ મચાવી દીધી.
આથી અકળાઈને જેમ જેમ આપણે પ્રતિકાર કરતા ગયા તેમ તેમ એ સમસ્યા ઊલટી જટિલ બનતી ગઈ અને આપણું પ્રયત્નો પણ નિષ્ફળ બનતા રહ્યા. મહાન પૂર્વાચાર્યેય અસફળ નીવડ્યા અને પ્રભાવશાળી વ્યક્તિઓને પણ હાર ખાવી પડી. આથી સારાં કામો કરવા છતાં પણ અપયશ જ મળ્યા કરતો. કારણ એ હતું કે ભાગ્ય આપણું પ્રતિકૂળ હતું. “કાળદેવતાને આપણા પર અનુગ્રહ નહોતે. આપણો એ પૂરે દુર્ભાગ્ય યુગ હતો. શાસ્ત્ર ભાષામાં કહીએ તે ભસ્મગ્રહની આપણું પર વક્ર દષ્ટિ હતી. આ બધાં કારણોને અંગે બંધાયેલી પરાજિત મદશાએ આપણામાં લઘુતાગ્રંથિ (Inferiority Complex) પેદા કરી છે, અને એને કારણે આવો પ્રશ્ન ઊઠતાં જ આપણે ગભરાઈ ઊઠીએ છીએ. કારણ કે શૌર્ય આપણું હણાઈ ગયું છે, હિંમત આપણી તૂટી ગઈ છે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર પણ તે દિ નો દિવસ રાતઃ હવે આપણું માઠા દિવસો ચાલ્યા ગયા છે. દુર્ભાગ્ય યુગ હવે પૂરો થાય છે. જે કાળદેવતા ગઈ કાલ સુધી પ્રતિકૂળ હતું તે હવે આજે આપણને અનુકૂળ બની સાથ આપવા તત્પર બન્યું છે. જે એમ ન હોત તે ૨૦૦૦ વર્ષથી ગહન સમસ્યારૂપ બનેલે આ પ્રશ્ન આટલી સરળતાથી અને તે પણ ખાસ પ્રબલ પ્રયત્ન વિના સફળતાના દ્વાર સુધી ન પહોંચી શક્યો હોત.
છેલ્લાં ૩૦ વર્ષ સુધી આ પ્રશ્ન આપણને ખૂબ જ તંગ કર્યા હતા. એ અંગે કુસ્તી અંગે પણ ખૂબ ખેલાતા રહ્યા હતા. અને આપણું મૂંઝવણને પણ કઈ પાર નહોતો, કારણ કે આપણે ત્યારે મંથન કાલમાં હતા, પ્રસવની પીડામાં હતા. પણ એથી હવે એને પરિણામે જ આજે આપણે માખણ ઊતારી શક્યા છીએ.
આથી હું નિરાશ થયેલા–નિસ્તેજ–નિવી બનેલા સાધમી બંધુઓને ભારપૂર્વક કહું છું કે “ઊઠો, જાગો અને હિંમતપૂર્વક દઢ સંકલ્પ સાથે એક નવે નાદ સમગ્ર વાતાવરણમાં ગૂંજતો કરી દો, અને વિશ્વાસ રાખો કે પડતી પછી ચડતી, નિરાશા પછી આશા અને પરાજય પછી વિજ્ય નિઃશંક આવ્યા જ કરે છે.
જે જોવાની દૃષ્ટિ સાંપડે તે સ્પષ્ટપણે જોઈ શકાય છે કે નવયુગની ઉષા આપણને હવે’ તાજગી આપી જગાડી રહી છે. અને આપણે અંધકાર યુગ હવે પૂરે થાય છે. આજ સુધી આપણે ખૂબ સહ્યું, આપત્તિઓ ઊઠાવી, નિરાશાઓ ભોગવી અને ઝંઝાવાતમાંથી પસાર થયા. પણ હવે આપણું ભાગ્યને ભાનુ ઊગી રહ્યો છે. એથી ખૂણે ખૂણેથી નિરાશાઓ—કાયરતાઓને ખંખેરી નાખી ઊઠો. જાગે અને ભવ્ય ભૂતકાળથી પણુ ગૌરવવંતું ભવિષ્ય ઘડવાનો સંકલ્પ કરી બેઠા થાઓ.
ગઈ કાલ સુધી આપણને નાસ્તિક–પાખંડી માની આપણું ધર્મશાસ્ત્રને અડવામાં પાપ મનાતું. આજે દેશ કે પરદેશમાં જૈન
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતિમ નિવેદન '
૧૬૭ સાહિત્યની માગણું થઈ રહી છે. આજ સુધી અહિંસાને કારણે દેશને નિવય–ગુલામ બનાવવાનો આપણું પર આરોપ હતો. ધૃણુ પણ હતી. પણ અહિંસાની શક્તિથી દેશ આઝાદ થયો હોઈ આજે દુનિયા “અહિંસાને અભ્યાસ કરવા લાગી છે. તપ-ત્યાગ અંગે પણ આપણી હાંસી ઉડાડવામાં આવી રહી હતી. આજે એનું મહત્વ જગતના ડાહ્યા માણસો સમજવા લાગ્યા છે. અનેકાંતવાદ અંગે પણ કંઈ ઓછા વૈવાદિક આક્રમણ નથી થયા. પણ આજે બીજાઓના દષ્ટિબિંદુને સમજવાની ઉદારતા જગવ્યાપી બનવા લાગી છે. આમ અહિંસા–ત્યાગ–તપ અને વૈચારિક ઉદારતાના જ મહાવીરી સિદ્ધાંત જગમાન્ય થવા લાગ્યા છે.
આથી યુગ હવે આપણી તરફદારી કરી રહ્યો છે ત્યારે હું મારા ધર્મ બાંધવોને પ્રાર્થના કરું છું કે આપણા પૂર્વજોએ કેઈ બૂરું કામ નથી ક્યું પણ બીજાઓને બુરાઈઓમાંથી છોડાવવાનું જ કામ કર્યું છે. એથી એ વિચારને આગળ કરીને એવું વાતાવરણ જમાવો કે ખોટા આપ મૂકવાની કોઈની હિંમત જ ન ચાલે. તેમ જ જેઓ આરેપ લગાડી ચૂક્યા છે એમનો અવાજ પણ બોદો બની જાય. પ્રતિકાર કરવાને આ જ એક માત્ર સારે રસ્તે છે. પણ એ ત્યારે જ બને કે
જ્યારે આપણે ગુરુભાવ (Superiority Complex)થી પ્રેરિત બની જાગી ઊઠીએ, અને ફરી વીર્ય પ્રગટાવી તેજસ્વી અને પ્રભાવશાળી બની રહીએ. પણ એ માટે આપણે દઢ સંકલ્પ પેદા કરે પડશે, અને શાસનગૌરવની અસ્મિતાને પણ પૂરી માત્રામાં પ્રગટાવવી પડશે. ____ अक बात और भी कहनी पडती है कि मदिर-मूर्तिपूजा-उत्सव -महोत्सवादि कार्यक्रमों का हेतु जीवन को विशुद्ध बनानेके लिये हैं, चेतना को जगानेके लिये हैं-ज्ञान और शक्ति को प्राप्त करने के लिये है परंतु जब धर्म उसीमे ही समाप्त हो जाता है तब हमारी गति रुक जाती है-विकास स्थगित हो जाता है।
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર
हमें तो धर्म का सारे विश्व में प्रचार करना हैं और इसके लिये साहित्यका प्रचार भी नये ढंगसे करना है और तूटते हुअ समाजो भी खडा करना है— सशक्त बनाना है; और तब ही धर्म में एक नया तेज - नया जोश प्रगटेगा । बाकी सिर्फ पूजा - महोत्सवों से न कोई धर्म टिकता है— न उसका प्रभाव फैलता है ।
अंतिम विजय की आशा :
इसलिये जो घर्म की प्रभावना करनी हो, भगवान महावीर के अमर संदेश को जग प्रचारित करना हो तो हमें ज्ञान बढाना होगा, शक्ति बढानी होगी, चारित्र बढाना होगा और संकल्पको भी बढाना होगा । और तब ही भय, शर्म, कायरता और लघुभाव जैसी - समाजमें फैली हुई कमजोरियाँ नष्ट होगी और तब ही हमारा प्रभाव बढता रहेगा । आज तो सिर्फ दिल की यही भावना है परंतु जब यही भावना एक दिन साकार बनेगी तब छाये हुए अंधार बादल हटकर नयी रोशनी हमें उज्ज्वल बनायेगी और तब ही हमारा विजय प्रस्थान फिरसे शुरू होगा और महावीरके शासनकी धर्मपताका एक दिन समग्र विश्व में लहराने लग जायगी ।
આથી ફરીને છેલ્લે ભારપૂર્વક હું મારા સાધી બંધુઓના મનમાં એ ઠસાવવા માંગુ છુ કે અહિંસાની દૃષ્ટિએ યેાગ્ય જવા આપવા છતાં આપણે આપણી વાત પંડિતાને ગળે ઉતરાવી શકતા નહાતા તે માટે કારણ એ હતું કે એક તે! મહાવીર યુગની પ્રાચીન ભાષા—કે જે એનાથી યે ઘણા પ્રાચીન કાળમાં જ્યારે ભઠ્યાભક્ષ્યને પ્રશ્ન જ ઊઢ્યો નહાતા ત્યારે માંસ અને વનસ્પતિ અને અર્થાંમાં વપરાતી ભાષામાંથી જ એ ઊતરી આવી હતી, જોકે પાછળથી ભક્ષ્યાભક્ષ્યા પ્રશ્ન ઊઠયા બાદ વનસ્પતિ અને માંસપરક અને જાતના અર્થાત સૂચવવા શબ્દોને હવે એક યા બીજા વર્ગોંમાં સ્થિર કરવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ ગઈ હતી પણ આગમાની ભાષા ત્યારે સ્થિર મની
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ ંતિમ નિવેદન
૧૬૯
ગઈ હોઈ આજની દૃષ્ટિએ માંસવાચક જ રહી ગઈ. આ ગૂંચવાડા મટાડવા સ્પષ્ટતા માટે ટીકાથા રચાયા. પણ દુષ્કાળને કારણે એ નષ્ટ થયા. અધૂરામાં પૂરું પતિત સાધકોએ ભળતા અર્ધાં કરી ખેલ બગાડ્યો અને તેમાં પણ વળી શાસહિતને નજરમાં રાખી એવાએને સમાવી લેવા—સુધારવા એમને નવા મનગમતા પાઠ આપ્યા. જેથી વળી શકાને કરી નવું બળ મળવા લાગ્યું તે આને રંગ વળી આચાયૅની ટીકામાં પણ ઊતરી આવ્યો. પછી શું બાકી રહે ? જોકે એથી એક બાજુ સૂક્ષ્મ અહિંસા ધમ અને બીજી બાજુ માંસાહાર એ એને કદી મેળ જ મળતા નહોતા, આથી આ કોયડા દિનભર દિન ગૂંચાયે જ જતા હતા. જેથી 'પરંપરાએ સૂક્ષ્મ અહિંસા પાલનના ધર્મ પર જ ભાર મૂકવો અને પડિતાએ શબ્દોને પકડી રાખ્યા. પણ ન કોઈએ આ પ્રશ્નનુ વિશ્લેષણ કર્યું, ન કોઇ એ સાધન કર્યું", ન કોઈ એ ઇતિહાસ શેાધ્યા કે ન કોઈ એ ભાષાશાસ્રની દૃષ્ટિએ ખેાજ કરી. આથી આ પ્રશ્ન મૂળમાં જ ગૂંચાયેલા હોઈ જીવનની પરમ વિશુદ્ધતા હોવા છતાં પ્રગટેલા ગૂંચવાડાથી આપણે પાતે જ સાશક હતા—મૂંઝાયેલા હતા.
પણ હવે આ પાઠાનું રહસ્ય પ્રગટ થવાથી તથા અસલી રહસ્ય હાથ લાગવાથી આપણી મૂઝવણુ મટી જશે. દીનતા અને લઘુતાની ગ્રંથિ છૂટી જશે. સારાંકતા નિર્મૂળ થશે. ભ્રમણા ભાગી જશે. ડર–શરમ પણ ચાલ્યાં જશે. એટલું જ નહીં, કરાડાની સ ંખ્યાને માંસાહારના દોષમાંથી ઉગારી લીધી હોઈ એના ગૌરવભર્યાં ઇતિહાસને કારણે આપણામાં એક પ્રકારનું ગૌરવ તેજ પ્રગટી ઊઠશે, સાથે વિજય પ્રાપ્ત કર્યાંને આત્મસાષભર્યાં ગવ પણ પેદા થશે. એથી ઉન્નત મસ્તકે અને ગૌરવભરી તેજસ્વી ભાષામાં જગતને પડકાર કરીને જૈન ધર્માંના ઉદાત્ત ષ્ટિકાણુને સમજવાનું આહવાન આપે; ભલે પછી પડિતાને આપણી વાત ગળે ઊતરે કે ન ઊતરે અને એની
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
જૈનધર્મ અને માંસાહાર રિહાર
ચિંતા કે પરવા રાખવાની પણ હવે કશી જ જરૂર નથી. માકી આપણે પોતે જ આ બધી મૂંઝવણામાંથી મુક્ત બની હવે જે નિયતા, નીડરતા અને નિઃશંકતા પ્રાપ્ત કરી હળવા બની રહ્યા છીએ એ જ આપણા એક મહાન વિજય છે.
એથી છેલ્લે આશા રાખું છું કે મેં પ્રગટ કરેલા આ ગૂઢ સમસ્યાના ભેદ યથાતથ્ય હોય અને તે માન્ય થવા યેાગ્ય હોય તા એ ખાસ જરૂરનુ લાગે છે કે આ સમસ્યાના ભેદ સત્ર ભિન્ન ભિન્ન ભાષાઓમાં પ્રચારિત થવા જોઈએ, અને તેા જ કરવામાં આવેલા આક્ષેપ ક્વા ખાટા હતા–વિભાગે દોરનારા હતા, સાથે જૈન ધમની કલ્યાણુ ભાવના કેવી ઉદ્દાત અને ભવ્ય હતી—એ પણ જગત જાણી શકશે.
તા. ૧–૧–૬૬
રાજેન્દ્રગૃહ ભડાર, માંડલ (જિ. અમદાવાદ).
શાહ રતિલાલ મફાભાઈ
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેખકનાં અન્ય પુસ્તકા
નામ
પ્રકાશક
(૧) ત્રિશલાનંદન મહાવીર : સસ્તું સાહિત્ય વર્ધક કાર્યાલય અમદાવાદ (પાના ૧૨૫) જૈનેતર વિદ્યાથી ઓને નજર સમક્ષ રાખી લખાયેલું પુસ્તક.
(૨) અષ્ટ મગલ : “જૈન” કાર્યાલય ભાવનગર (સૌરાષ્ટ્ર) (પાના ૧૨૦) જૈન ધર્માંની આઠ મૌલિક કથાઓ.
(૩) ભગવાન મહાવીર અને માંસાહાર : સિદ્ધહેમ સભા પાટણ (ઉ. ગુજરાત) (પાના–૧૦૮) ભગવાન મહાવીર પ્રત્યે થયેલા માંસાહારના આરેાપ અંગે ૩૪ શ્ર્લીલા દ્વારા પ્રમાણે સાથે અપાયેલા જવાબ.
(૪) મારા જીવનનાં સંસ્મરણા : જૈન યુવક સંધ—મુંબઈ (પાના ૬૫) (૫) ચમત્કાર અને વહેમા : અરવિંદ લીલચંદ શાહ, (ધૂની) માંડલ (જિ. અમદાવાદ) (પાના ૧૦૦) જેની ૧૦૦૦ પ્રતા ૪ માંસમાં જ ખપી ગઈ.
ઉપરના પાંચે પુસ્તકાની એક પણ કાપી સિલકમાં રહી નથી.
લેખકનાં અન્ય અપ્રકટ પુસ્તકા
(૬) મખવાણના ઇતિહાસ : જૂના ઝાલાવાડને અર્થાત્ માંડલ– પાટડી–વિરમગામ તથા ધ્રાંગધ્રા પ્રદેશને ૧૩૦૦ વા કડીબંધ ઇતિહાસ. પાના આશરે ૨૫૦ (૧૫–૨૦ ચિત્રા સાથે છપાઈ રહ્યો છે)
(૭) માંડલના ઇતિહાસની શૌય –રસભરી કુરબાનીની કથાઓ: શિલાલેખા ઉપરથી સ શાષિત કરેલી તેમ જ ઇતિહાસ પ્રાપ્ત કથાએ આશરે પાના ૧૦૦-૧૨૫
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
જૈનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર (૮) સોળ ગ્રામ્યસતીઓ : ગ્રામ્યજીવનની અભણ નારીઓના
ત્યાગ–બલિદાનની ૧૬ પ્રેરણાદાયી સત્ય ઘટનાઓ–પાના
આશરે ૧૦૦–૧૨૫ (૯) બાળકની સંસ્કાર કથાઓ : ભારા ૪ર વર્ષના શિક્ષક
તરીકેના જીવન દરમ્યાન–વિદ્યાથીઓના જીવનમાં બનેલી
સત્ય ઘટનાઓને ગૂંથતી કથાઓ–આશરે પાના ૫. (૧૦) બાળકની ઘડતર કથાઓ : ઉપર મુજબ જ વણેલી સત્ય
ઘટનાઓ આશરે પાના ૭૫ (૧૧) ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશ વચને : આજના યુગને
અનુરૂપ–આજની સમસ્યાઓને હલ કરે તેવા–ભગવાનના મૌલિક વિચારો વ્યક્ત કરતા ઉપદેશ વચનોને સંગ્રહ
–પાના ૨૫ (૧૨) ભગવાન મહાવીરની ઉપદેશ ધારા : પુના તત્ત્વજ્ઞાન
વિદ્યાપીઠ યોજિત સ્પર્ધામાં ૨૨૭ લેખકોમાં પ્રથમ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત નિબંધઆશરે પાના ૨૦ (જે તત્ત્વજ્ઞાન વિદ્યાપીઠ
–પુના નજીકમાં પ્રસિદ્ધ કરશે) (૧૩) જૈન ધર્મની ગૌરવ ગાથાઓ : આજ સુધી રહેલી કેટલીક
અપ્રગટ કથાઓ પાના ૧૨૦ થી ૧૩૦ (૧૪) જૈનધર્મની બલિદાન કથાઓ : આ જાતની કથાઓ આજ
સુધી લખાઈ જ નથી પાના ૧૨૦ થી ૧૩૦ (૧૫) જૈનધર્મની ક્રાંતિકથાઓ : જૈન સંપ્રદાયે પકવેલા ક્રાંતિકારી
- ઓની અદ્ભુત કહાનીઓ પાના ૧૨૦ થી ૧૩૦ (૧૬) ભગવાન મહાવીર અને તેમના અંતેવાસીઓ: ભગવાનના
સળંગ ચરિત્ર કથાઓ દ્વારા ગૂંથી લેવામાં આવેલું છે. પાના ૧૨૦ થી ૧૩૦ આ પુસ્તક-વિજ્યજી જૈનગ્રંથમાળા–ભાવનગર તરફથી
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેખકનાં અન્ય પુસ્તકે
૧૭૩. પ્રસિદ્ધ કરવા જાણીતા સાહિત્યકાર શ્રી જયભિખુએ
રાખી લીધું છે. (૧૭) બાલ મહાવીર કાંડ : ૪૫૬ હિંદી કાવ્યો સાથે ગુજરાતીમાં–
ભગવાનના બાળજીવનની ૪૪ કથાઓ ભગવાનના ઉત્તરોત્તર જીવન વિકાસને અનુરૂપ ઘટનાઓથી ગૂંથી લેવામાં આવી છે. આ કેઈ શાસ્ત્રીય ચારિત્ર નથી પણ એક ભક્તની દષ્ટિએ લખાયેલું ભગવાનના ૨૦ વર્ષ
સુધીનું જ ચરિત્ર છે. પાના ૨૨૫ થી ૨૫૦ (૧૮) જેનધર્મ અને માંસાહાર પરિહાર) : ને હિંદી અનુવાદ. (૧૯) જૈનધર્મ અને સંઘ : ૩૫૦ થી ૩૭૫ પાનાને આ ગ્રંથ .
મારા અધ્યનના નિચોડરૂપ છે. ભગવાનનું જીવન, જૈન, તત્ત્વજ્ઞાન–જૈન ધર્મના મૌલિક સિદ્ધાંતો પર લખાયેલા ૪૪ પ્રકરણો, જૈન ધર્મનો ઈતિહાસ, આચારવિચાર, માન્યતાઓ, મંદિર, ઉપાશ્રય, ગ, ફિરકાઓ, સામાજિક વર્તમાન પરિસ્થિતિનો ખ્યાલ ઉપરાંત જગતમાં ચાલતા ૪૦ જેટલા ધર્મો તથા મહાન ચિંતકના વિચારોની રૂપરેખા સાથે અનેક વિષયો તથા માહિતીઓથી ભરપુર આ એક જ ગ્રંથ એક સામાન્ય જૈનેતર વાંચી જૈન ધમ–સમાજ તથા આચારવિચાર વિષે પૂર્ણ ખ્યાલ, મેળવી શકશે. ઉપરાંત એ તુલનાત્મક દૃષ્ટિથી લખાયેલું
હાઈ પાઠયપુસ્તક તરીકે પણ એ ચાલી શકે તેમ છે. તા. ક. જેમ જેમ આર્થિક અનુકૂળતાઓ સાંપડતી જશે યા કઈ
સાહિત્ય સંસ્થા સહાય કરશે તેમ તેમ એ પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કરવાની આશા રાખું છું. સાથે “ભગવાન મહાવીરની જાતક કથાઓ' તથા સત્યનારાયણની કથાની જેમ મંગલ કથા પણ લખવા ઈચ્છું છું. પણ એ સંયોગો–સહાય અને શારીરિક સ્વાસ્થ પર આધારિત છે.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
_