________________
પરિશિષ્ટ .
૧૫૭ નિમેષને અર્થ ચાણક્યના અર્થશાસ્ત્રમાં માછલા આકારનું વનસ્પતિ– જન્ય ખાધ કર્યો છે.
આમ એક વાર શરૂ થયેલ અને પરંપરાએ વહેતે નો અર્થ સૂરિજી મહારાજે આપે છે એમ છતાં પિતાના જ અર્થને આગ્રહ ન રાખતાં એમણે અન્ય આચાર્યોના મંતવ્યની પણ નેંધ લીધી છે કે અન્ય આચાર્યો એનો વનસ્પતિ અર્થ કરે છે ને એની દલીલમાં પણ જણાવે છે કે “જ્યાં ફળને અધિકાર ચાલે છે ત્યાં વચમાં માંસમચ્છી કેવી રીતે ટપકી પડતાં હશે ? માટે એ શબ્દોનો અર્થ વનસ્પતિ– પરક જ કરવો જોઈએ.” આમ અન્ય આચાર્યોની નેંધ લઈને એમણે સંશોધનનો માર્ગ મોકળો રાખ્યો છે, કારણ કે એમણે પોતાના અર્થને આગ્રહ જ નથી રાખ્યો. તેમ જ માંસ માટે પણ સ્પષ્ટ રીતે જણાવ્યું છે કે “જાત્રાયવેક્ષાને તુ પ્રતિષ: અમુક કાળની અપેક્ષાએ તે એ પણ લેવાને પ્રતિબંધ છે. જો કે કયા કાળમાં પ્રતિબંધ છે એની સ્પષ્ટતા એમણે નથી કરી. પણ અન્ય ગ્રંથે પરથી કલ્પી શકાય છે કે (૧) ઋતુમાં વર્ષાઋતુ, (૨) જિંદગીમાં–યુવાવસ્થા, (૩) શારીરિક પરિસ્થિતિમાં–તંદુરસ્તી અને (૪) દેશની પરિસ્થિતિમાં સુકાળ. આ ચાર અવસ્થાઓમાં માંસ લેવાનો પ્રતિબંધ છે. એટલે કે એ સિવાયની પરિસ્થિતિઓમાં અર્થાત શિયાળા-ઉનાળામાં, વૃદ્ધાવસ્થા યા બાલ્યાવસ્થામાં, શારીરિક નિબળતા યા બિમારીમાં તેમ જ દુષ્કાળના સમયમાં બીજો કોઈ ઉપાય ન હોય તે એ લઈ શકાય છે.
લઈ શકાય છે એટલે કે ઉત્સર્ગ માર્ગ તરીકે લેવાની એ છૂટ નથી. પણ અપવાદ તરીકે જ ખાસ વિશેષ પરિસ્થિતિમાં જ એ લઈ શકાય.
જૈન ધર્મ એ સૂક્ષ્મ અહિંસાનો ધર્મ હેઈ જેમાં ઘર હિંસા છે એવા માંસ માટે તે સ્થાન હોઈ જ ન શકે. એટલે એ કેવળ અપવાદ દશાની જ વાત છે, જે એમણે સ્પષ્ટતાથી જણવ્યું છે. આથી એમનું કથન મારા નિબંધને અનુરૂપ મંતવ્ય પૂરું પાડે છે.
