________________
૧૨૧
ઉપસંહાર રાતે અનિદ્રામાં જ વીતાવવી પડે છે. ચોવીસે કલાક એ જ વિચારે – એનું જ વાચન અને એનું જ પારાયણ થતું રહેતું હોઈ આજના આ રેશન અને યુદ્ધના વાતાવરણમાં મારી કસમયની વાત ઘણીવાર હાંસી, અણગમ, તિરસ્કાર અને અપમાનો તથા નિરાશાઓને જ નોતરી બેસે છે. પણ ધૂન છૂટતી નથી. સંકલ્પ તૂટતો નથી. વિશ્વાસ ડગતો નથી. મને સમજવા આ મારી મનઃસ્થિતિનું ચિત્રણ આપી જણવું છું કે આપણી વિશુદ્ધ પરંપરાએ પતિતોનો ઉદ્ધાર કરી એમના દ્વારા ભારતના ઇતિહાસમાં જે ભાગ ભજવ્યો છે એ કેવળ આપણી જ નહિ પણ ભારતના ઈતિહાસની એક ગૌરવપ્રદ મંગલ ગાથા છે.*
* ટીપ્પણ: દયા-કરુણા, બ્રહ્મચર્ય, માનવસમાનતા તથા જીવનશુદ્ધિ સાથે સાધનશુદ્ધિને આગ્રહ વગેરે બાબતમાં મહાવીરને બુદ્ધનો અને બુદ્ધને મહાવીરને સાથ હતો. પણ માંસાહાર મર્યાદિત સ્વરૂપે અપનાવી લઈ બુદ્ધની કરુણું કંઈક ઝંખવાઈ છે. તેમ જ સ્ત્રી જાતિને ભિક્ષુણી બનાવવામાં હિચકિચાટ અનુભવી માનવસમાનતાના પ્રશ્નને પણ એટલા પૂરતી મેળપ સાંપડી છે. જો કે ઊંચનીચના ભેદભાવને મિટાવવા - બુધે બીજાઓથી ખૂબ જ ઊંચાઈ પ્રાપ્ત કરી છે.
પણુ અહિંસા, ત્યાગ, તપશ્ચર્યા, નર-નારી સમાનતા, નિરામિષાહારિતા, રાત્રિભોજન ત્યાગ ઉપરાંત બીજાઓના વિચારોને પણ સમજવાની અનેકાંતવાદી ઉદારતા જેવા તની બાબતમાં જૈન ધર્મે જે ઊંચાઈ પ્રાપ્ત કરી છે એટલી ઊંચાઈએ જગતનો કેઈપણ ધર્મ હજુ સુધી પહોંચી શક્યો નથી.
પણ એ તો સમગ્ર ભારતવ્યાપી પ્રચાર કરવાનું અને લેકમાનસમાં એને સ્થિર રૂપ આપવાનું કાર્ય તો એ કાળના શ્રમણું નિગ્રંથાએ જ કર્યું હોઈ એ આપણે જ નહીં પણ ભારતના ઈતિહાસનો પણ એક ગૌરવગાથાનો વિષય છે. આજે પણ ભારતમાં ત્યાગ તપનો જે આદર દેખાય છે, માંસાહાર પ્રત્યે પાપવૃત્તિ સમજાય છે
