________________
ઉપસંહાર
૧૧
વગેરે આક્રમણકારાથી દેશ પર આĖતા પર આફત ઊતરતી હતી. ઉપરથી સિકંદર સેલ્યુકસ તથા મગધના આંતરવિગ્રહાથી પ્રજા હેરાન પરેશાન બની ગઈ હતી. આથી “ લાકા પોતપાતાની ચીજો લઈને વાહનામાં કે પગે ચાલીને આમતેમ ભાગવા માંડતા. આવી પરિસ્થિતિમાં ભિક્ષુઓને ભિક્ષા પણ મળતી નહી” (ભ. બુદ્ધ, પાનુ ૩૧૧) જોકે પરદેશી ધાડાંઓને હાંકી કાઢવા ઠીક ઠીક પ્રયત્ના થતા રહેતા હતા. પણ એકને તગડે ત્યાં દશ-દશ ટાળીએ ઊતરી આવતી. એવા એ આક્રમણકારી કાળ હતા. રસ્તાએ સહિસલામત નહોતા. ખેડૂત ભયભીત હતા. થેાડુ ધણું એ વાવતા તે ઊભા પાક એ આક્રમણખાર લૂટારાએ લણી જતા. ઉપરથી અનાવૃષ્ટિ, મારફાડ અને લૂંટફાટને કારણે દેશ બરબાદ થઈ રહ્યો હતા. ભીષણ દુષ્કાળેા ઊતર્યાં કરતા હતા. પરિણામે માનવ માનવ મટી દાનવ બની જતા. લૂંટ, ચારી કે મારફાડ કરીને પણ પેટ ભરવા એ ઝાવાં મારા. ઝાડ, વનસ્પતિ, પશુ– પંખી કે માણસ સુદ્ધાંતે પણ એ છેડતા નહીં. આમ જ્યાં જીવન ટકાવવું જ કાણુ થઈ પડ્યું હતું. ત્યાં ધમ કે આચારવિધિએની તે વાત જ શી કરવાની હાય? એની પિંજણ કરનારા ત્યારે હૈયાસના વૈદિયા જ ગણાતા હશે, કારણ કે ભૂખ્યું પેટ ધમને પણ સ્વાહા કરી જાય છે.
આવી કઠિન પરિસ્થિતિમાં ધમ અને શાસ્ત્રાને બચાવી લેવા શિરને સલામત રાખવાની પહેલી જરૂર હતી. આ કારણે એ કાળના એવા મુનિઓના આચાર અંગે કઇક ક્ષતિઓ ચાલતી હેાય તે એમને શા દોષ કાઢી શકાય ? એથી એમની ટીકા નહીં પણ એમને માટે તે આંસુ જ વહાવવાના હેાય. એથી જે આજની દૃષ્ટિએ એમને માપી એમનામાં દોષ જોવાના પ્રયત્ન કરે છે એવા -જડસુ લેાકેા માટે શુ કહેવુ ? પથારીમાંથી ઊઠતાં વેંત જ જેમની પાસે ચાહ–દૂધ અને પાંઉ બિસ્કિટ હાજર થાય છે, એ એમની વેદના કે એ કાળની પરિસ્થિતિ કચાંથી સમજી શકે ? કારણ કે ભરેલું
