________________
દ્રવ્યાર્થિકનય, પર્યાયાર્થિકનય, નિશ્ચયનય, વ્યવહારનયઃ
આ અગિયાર ગણધરો જન્મથી બ્રાહ્મણના સંસ્કાર લઈને આવ્યા છે, છતાં પણ પ્રભાવિત થયા તેમાં કારણ અનેકાન્તવાદ જ છે.
સુધર્માસ્વામીને શંકા હતી કે માણસમાંથી માણસ, પશુમાંથી પશુ, તેમ દેવ મરીને દેવ જ થાય. આ શંકા પાછળ તેઓ વિચારતા હતા કે “જેમ આંબામાંથી આંબો જ થાય, તેમાંથી કાંઈ લીંબોળી ન થાય; કારેલામાંથી કારેલાં જ ઊગવાનાં, ઘઉંમાંથી ઘઉં જ ઊગવાના જેવું જેનું બીજ તેવું તેનું ઉત્પાદન હોય છે, અને આ બધી વાત સમસ્ત સૃષ્ટિમાં પ્રત્યક્ષ છે, દરેકના જન્મની પ્રક્રિયા જોઇએ છીએ; માટે માણસ મરીને પશુ થાય તે સિદ્ધાંત લાગુ પડઓં નથી. પાછું આ પ્રમાણે વેદવાક્ય પણ મળે છે કે “પશુ મરીને પશુ થાય, માણસ મરીને માણસ થાય.” અત્યારે પણ આવું માનનારા ઘણા છે. અને સાથે એમ પણ વેદવાક્ય મળે છે કે, “જો ઘોર પાપ કરે તો માણસ મરીને નરકે જાય.” આ તો કોન્ટ્રાડિક્ટ(વિરોધી વાક્ય) થયું.” તેમની પાસે પ્રતિભા-વિદ્વત્તા ઘણી છે, પણ તેમને આ સ્ટેટમેન્ટ બેસતું નથી. ' '
ત્યારે પ્રભુએ કહ્યું કે જો માણસ મરીને માણસ જ થાય, પશુ મરીને પશુ જ થાય તો શું મનુષ્ય બનવાનો ઇજારો મનુષ્યોનો જ છે? જો માણસ મરીને માણસ જ થાય તો તેમને પાપનો ડર રહેવાનો? તેમને તો મજા પડી જાય. પછી તો તમારે કીડી, મંકોડા આદિ જેવા શુદ્ર ભવોમાં જવાનું જ નહિ ને?
સભા:- તો તો અમને હિંમત આવી જાય.
સાહેબજીઃ- કુદરતમાં તમે જમાનતા, અને તેઓ બધા કેમ અણમાનીતા છે? સમસ્ત જીવસૃષ્ટિને ત્રાસ માણસ જ આપે છે. અત્યારે તો માણસને હેવાન કહેવાય તેમ છે. હા, કૂતરાની વફાદારી માટે શંકા ન થાય, પણ માણસની વફાદારી માટે શંકા થાય તેમ છે. કેમ કે તમે બધાએ વિકાસ ઘણો સાધ્યો છે ને ! તેથી તમારી ક્વોલીટી બદલાઈ ગઈ. તમે માણસ બન્યા એટલે બીજી જીવસૃષ્ટિ પર ગમે તેટલો કાળો કેર વર્તાવો તો પણ તમે માણસ જ બનવાના ને? પણ એ વાત કુદરતના ન્યાયમાં બંધબેસતી નથી.
પ્રભુએ કહ્યું કે “માણસ મરીને માણસ જ થાય” આ વિધાન નિશ્ચયનયથી છે, અને બીજે ઠેકાણે વેદોમાં જે લખ્યું કે “માણસ મરીને બીજી યોનિમાં જાય”તે વ્યવહારનયથી લખ્યું છે. માટે દરેક નય યોગ્ય રીતે જોડવાના છે. નિશ્ચયનયને આંતરિક દૃષ્ટિ છે; વ્યવહારનયને બાહ્ય દૃષ્ટિ છે. નિશ્ચયનય તમને પૂછશે કે તમે અંદરથી માણસ છો કે ફક્ત બહારથી જ તમારો
*
*
*
*
*
*
*
*
*
* *
* એલ
& દ
જ
#
#
# # #
# # # # # અનેકાંતવાદ
