Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMboha paMcAsiyA mUla granthakarttA kavi gautama jI hindI bhASAnuvAda saMvoha paMcAriyA parama pUjya zramaNazreSTha, yuvAguni zrI suvidhisAgara jI mahArAja sampAdaka pUjya AryikA zrI suvidhimatI mAtAjI tathA pUjya AryikA zrI suyogamatI mAtAjI parama pUjya munizrI suvidhisAgara jI mahArAja ke 15 veM dIkSAdivasa evaM unhIM ke karakamaloM se usadina huI pAvana dIkSAoM ke avasara para AvRtti 2 prati : 5000/ WA punarprakAzana hetu sahayoga rAzi : 20ru. 100000 A 60 prakAzana 11-5 2003
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ (samarpaNa) .AA parama pUjya mama AdhyAtmika jIvana praNetA, sAdhanAmArga ke Adarza, zikharasanta, bhArata gaurava, anekAnta zruta paraMparA ke saMrakSaka, vAdIbhagaja paMcAnana, AcArya bhagavanta zrI sanmatisAgara jI mahArAja tathA mere kSullaka-ailaka dIkSAguru, mere parama - mArgadarzaka, adbhuta pratibhA ke dhanI, mahAzramaNa, jIvanazilpa ke atikuzala zilpakAra, vAtsalyanidhi AcAryakalpa zrI hemasAgara jI mahArAja ina donoM guruoM ke pAvana kara kamaloM meM prastuta kRti sAdara samarpita .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ meha paMvAsiyA do zabda svAdhyAya merA avibhAjya aMga hai aura unha bhI / maiM pariNAmavizuddhi va cAritrazuddhi ke liye svAdhyAya meM lIna rahane kA satata prayatna karatA hU~ / pacevara meM Ane ke bAda saMskRta vyAkaraNa ke jJAna ko puSTa karane kI merI bhAvanA huI / socA ki vyAkaraNasUtroM ko sIkhate samaya anuvAda karatA jAU~ tAki prAyogika jJAna kI prApti ho| isI cintana se maiMne sarala grantha kI khoja prArambha kI, yahA~ ke grantha bhaNDAra meM mujhe zrI sambodha pazcAsikAdi saMgraha nAmaka grantha milA / yaha pustaka DaoN. paM. pannAlAla jI sAhityAcArya ke dvArA anuvAdita hai tathA nAgaura se zrI digambara prAcIna grantha prakAzana samiti ke dvArA prakAzita huI hai| zrI digambara jaina prAcIna zAstra bhaNDAra meM yaha prati saMgrahIta thI / grantha meM prArambhika dazA ke saMskRta kA prayoga hai tathA mAtra 51 gAthAyeM haiN| viSaya vivecana bhI sarvasAmAnya hai / sambodhanarUpa hetu ko mana meM rakhakara granthakAra ne grantha likhA hai| ataH grantha bahuta sarala haiN| yaha dekhakara anuvAda karane kI bhAvanA balavatI huI / phalataH 14 julAI 1994 ko maiMne TIkA kA kArya Arambha kiyA / bhagavAna mahAvIra ke garbhakalyANaka ke dina prAtaHkAla AcArya gurudeva kA manaHpUrvaka smaraNa kara andhAnuvAda prArambha kiyA / dinAMka = 14-7-1194 17 gAthAoM kA anuvAda kiyaa| dinAMka 15-7-1194 kiyA 10 gAthAoM kA anuvAda 10 gAthAoM kA anuvAda kiyA I = 16-7-1994 dinAMka dinAMka = 17-7-1994 5 gAthAoM kA anuvAda kiyaa| dinAMka | 5 gAthAoM kA anuvAda - 18-7-1994 : kiyA 1 19-7-1114 1 gAthAoM kA anuvAda kiyaa| dinAMka dinAMka =20-19-9388 5 gAthAoM kA anuvAda kiyaa| = - - - - I
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Nare saMkhoha saMcAsiyA isataraha mAtra 7 dinoM meM TIkA pUrNa huii| saMskRta bhASA kA jJAna to mujhe hai nahIM, ataH merA yaha prayAsa mAtra DhIThatA hai| vidvajjanoM ke lie maiM upahAsa pAtra hU~.isameM kyA saMzaya hai ? ja to zabdakoSa kA bhaNDAra mere pAsa thA aura na anuvAda kA pUrvadartI anubhava / ataeva DhussAhasa hI huA hai, mere dvArA / - ajeka sthAnoM para truTiyA~ sAbhava hai| artha meM kamI rahanA, artha spaSTa na honA, vyAkaraNa kI zuTiyA~ rahanA Adi aneka kamiyA~ hasa zundha meM huii| hogI.ataeva vidvAnoM se nivedana haiM ki ve ise zuddha kara par3heM ! saMskRta kA alpAdhyayana mujhe karAne vAle paramapUjya mama kSullakailaka dIkSAguru,vidyAguru,AcAryakalpa 108 zrI hemasAgara jI mahArAja ke ajugraha ko maiM isa samaya bhulA nahIM pA rahA huuN| prema se, kaThoratA se, sabhI taraha se anuzAsana kara unhoMne bhASA kA hAla mure karAyA thaa| una pUjya gurudeva ke caraNoM meM bAraMbAra namo'stu / / mere mAnanIya preraNAstambha muni dIkSAguru AcArya 108 zrI sanmatisAgara jI mahArAja ko merA namo'stu / anuvAda ke kAgaja mere se lekara haThAta use grantha kA AkAra dene meM kAraNabhUta AryikAhaya (AryikA suvidhimatI, suyogamatI) ko abhIkSNa jJAnopayoga kI prApti kA AzIrvAda / unhIM ke prayAsa se yaha pustaka itanI sundararUpa meM prakAzita ho rahI hai| dravyadAtA, preraka, anumodaka, inakI bahuta bar3I nAmAvalI hai / una sabako merA AzIrvAda / prabuddha pAThakavarga isase hitamArga ko prApta kareM, basa yahI bhAvanA | AkiJcanazramaNa munisuvidhisAgara
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- IPE * saMtroha paMcAsiyA - sampAdakIya - - --... : appA so paramappA AtmA hI paramAtmA hai| kintu vaha nija aizvarya | se vimukha ho jAne ke kAraNa dara-dara kA bhikhArI bana baiThA hai| usakI zakti | maSTa nahIM huI , apitu supta huI hai / unhIM soI huI zaktiyoM ko anuprANita karane kA kAma svAdhyAya ke dvArA kiyA jAtA hai / isIliye svAdhyAyaH paramaM tapaH yaha ukti loka meM vikhyAta huI hai / svAdhyAya kA paMcama vikalpa hai dhrmopdesh| jinhoMne vAcanA,pracchanA,anuprekSA AmnAyarUpa caturvidha ravAdhyAya kI ArAdhanA kI hai, jinheM sva-para samaya kA hATa , ji . - - pramANa aura nikSepAdika kA gULa avabodha prApta hai, jo caturAnuyoga meM pAraMgata haiM, dravya - kSetra-kAla aura bhAva kA jinheM anugama haiM ve hI dhamopadeza ke adhikArI haiM / ina guNoM se viziSTa guru ke dvArA pradatta sambodhana hI saMsArocchedaka samyagdarzana kI prApti meM kAraNabhUta aise dezanAlabdhi kA nimitta banatA hai| bhagavAna mahAvIra ke jIva ko siMha kI paryAya meM amitaMjaya va amitaguNa nAmaka muniyoM ne dharmopadeza sunAyA thaa| AcArya bhagavanta zrI guNabhadra jI ne uttarapurANa ke cauhattaraveM parva meM likhA hai ki : he bhavya mRgarAja! tUne pahale tripRSTha ke bhava meM pA~coM indriyoM ke zreSTha viSayoM kA anubhava kiyA hai| tUne komala zaiyAtala para manobhilaSita striyoM ke sAtha cirakAla taka manacAhA sukhkha svacchandatApUrvaka bhogA hai| rasalA indriya ko tRpta karane vAle, saba rasoM se paripUrNa tathA amRta rasAyaja ke sAtha spardhA karane vAle divya bhojana kA upabhoga tUne kiyA hai| usI tripRSTha ke bhava meM tUje sugandhita dhUpa ke anulepanoM se. mAlAoM se, cUrNo se tathA anya suvAsaroM se cirakAla taka apanI nAka ke donoM puTa saMtuSTa kiye haiN| isa bhAva se yukta, vividha kAraNoM se saMgata, striyoM ke dvArA kiyA huA aneka prakAra kA nRtya bhI dekhA hai / isIprakAra jisake zuddha tathA dezaja bheda haiM aura jo cetana, acetana
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM donoM se utpanna hote haiM aise SaDaj Adi sAta svara tUne apane kAnoM meM bhare haiN| tIna khaNDa se suzobhita kSetra meM jo kucha utpakSa huA hai vaha saba merA hI hai isa abhimAna se utpanna hue mAnasika sukha kA bhI tUne cirakAla taka anubhava kiyA hai / isaprakAra viSaya sambandhI sukha bhogakara bhI tU saMtuSTa nahIM ho sakA aura samyagdarzana tathA pA~ca vratoM se rahita hone ke kAraNa saptama naraka meM praviSTa huA | vahIM kholate hue jala se bharI vaitaraNI nAmaka bhayakara nadI meM tujhe pApI nArakiyoM ne ghusAyA aura tujhe jabaradastI snAna karanA paDA | kabhI una nArakiyoM ne tujhe jisapara jalatI huI jvAlAoM se bhayaMkara uchala-uchalakara bar3I-bar3I gola cahAne par3a rahI thIM aise parvata para dauDAyA aura terA samasta zarIra TA~kI se chinna-bhinna ho gayA / kabhI jhADa kI bAlU garmI se tere AThoM aMga jala jAte the aura kabhI jalatI huI citA meM girA dene se terA samasta zarIra jalakara rAkha ho jAtA thaa| atyanta pracaNDa aura tapAye hue lohe ke ghanoM kI coTa se kabhI terA cUrNa kiyA jAtA thA to kabhI talavAra jaise pattoM se AcchAdita bana meM bAra - bAra ghumAyA jAtA thA / aneka prakAra ke pakSI, vanapazu aura kAla ke samAja kuttoM ke dvArA tU duHkhI kiyA jAtA thA tathA paraspara kI mArakATa evaM tAr3anA ke dvArA tujhe pir3ita kiyA jAtA thaa| duSTa Azaya vAle nArakI tujhe bar3I nirdayatA ke sAtha aneka prakAra ke bandhanameM se bAdhate the aura kAna hoTha tathA nAka Adi kATakara tujhe duHkhI karate the / pApI jArakI tujhe kabhI - kabhI aneka prakAra ke tIkSNa zUloM para caDhA dete the / isataraha tUne parataza hokara vahA~ cirakAla taka bahuta duHkha bhoge / vahA~ tUne pralApa, AkrandAja tathA ronA Adi ke zabdoM se vyartha hI dizAoM ko vyApta kara bar3I dInatA se zaraNa kI prArthanA kI parantu tujhe kahIM bhI zaraNa nahIM gilI, jisase tU atyanta duHkhI huA / apanI Ayu samApta hone para tU vahA~ se nikalakara siMha huA aura vahA~ bhI bhUkha, pyAsa, vAyu, garmI, varSA Adi kI bAdhA se atyanta duHkhI huaa| vahA~ tU prANIhisA karake mAMsa kA AhAra karatA thA isalie krUratA ke kAraNa pApa kA saMcaya kara pahale jaraka gayA / vahA~ se nikalakara phira tu siMha huA aura isa taraha krUratA kara mahAna pApa kA arjana karatA huA duHkha ke lie eka udyama kara rahA hai| are pApI ! terA ajJAna bahuta bar3hA huA hai, usI ke prabhAva se tU tattva ko nahIM jAnatA hai / isaprakAra munirAja ke vacana sunakara usa siMha ko zIghra hI jAtismaraNa ho gayA / saMsAra ke bhayaMkara duHkhoM se utpanna hue bhaya se
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ usakA samasta zarIra kAMpane lagA aura A~khoM se A~sU girane lge| mumirAja ne kahA ki he buddhimAna ! aba tU Aja se lekara saMsArarUpI | aTavI meM girAne vAle midhyAmArga se virata hokara aura AtmA kA hita karane vAle mArga meM ramaNa kara usI meM lIna rh|| jaba siMha kI A~khoM se pazcAtApa ke kAraNa azrupAta hone lagA to munirAja ne kahA : adhaprabhRti saMsAra ghorAraNya prapAtanAt / dhImanvirama durmArgAdAramApahile mane ! kSemaJceyedAptumicchAsti kAmaM lokaagrdhaamni| AptAgamapadArtheSu zraddhAM dhatsveti tdvcH|| (uttarapurANatha-74/205-206) artha :- he dhImAn ! Aja se aba tU saMsArATavI meM girAne vAle durmArga se virata ho aura AtmA kA hita karane vAle mArga meM ramaNa kara / he bhavya ! yadi terI AtmakalyANa kI icchA hai aura tU lokAna para sthira rahanA cAhatA hai to Apta, Agama aura padArthoM kI zraddhA kr| isa udabodhana ke kAraNa hI usa zera to samyaktva tathA aNuvrata grahaNa kara mahAvIra banane kA mArga prazasta kiyaa| pAtanAthapurANa meM bhagavAna pArzvanAtha ke pUrva bhavoM kA varNana karate samaya bhUdharadAsa jI ne likhA hai ki : isI samaya vana meM rahane vAlA vajaghoSa nAma kA hAthI yArAja ke samAna gussA karake ciMghAitA huA AyA / sAre saMgha meM khalabalI maca gaI. loga idhara-udhara bhAgaje lage, jisase bar3A zora hone lagA / jo bhI prANaH hAthI ke sAmane AyA, vahIM mRtyu ko prApta huA / usa hAthI ne rAste meM khar3e pyAre ghor3oM aura thake hue bailoM ko mAra DAlA tathA bhUkhe bhayabhIta hokara bhAgane vAle sabhI prANI mRtyu ko prApta hue / isa prakAra se vaha hAthI sarvanAza karatA huA tathA ciMghAilA huA muni ke sAmane jA pahu~cA / vaha bar3A hI bhayaMkara thA aura krodharUpI viSa se bharA huA thA / vahA~
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvoha paMcAsiyA pahu~ca kara vaha muni ko mArane kA prayatna karane lgaa| munirAja sudarzanameru ke samAna nizcala khar3e the aura unake hRdayasthAna para zrIvatsa kA cihna banA huA thaa| usa sundara cihna ko dekhate hI hAthI ko jAtismaraNa ho gayA / arthAt pUrva bhava kI sArI bAteM use ThIka-ThIka yAda Ane lagI / tatkAla hI vaha gajarAja pUrNa zAnta ho gayA aura usane munirAja ke zrIcaraNoM meM apanA sira rakha diyaa| taba munirAja ati madhura zabdoM meM usase kahane lage ki he gajarAja ! tUne yaha kyA kiyA ? hiMsA ke kAna bhArI pApa ke kAraNa haiM, hiMsA durgatiyoM ke duHkha detI hai| hiMsA ke kAraNa saMsAra meM ghUmanA par3atA hai| yaha apane ko aura dUsaroM ko donoM ko hI duHkha dene vAlI hai| tUne Akara ina saba jIvoM ko mAra DAlA | he gajarAja ! tujhe pApa se jarA bhI Dara na lgaa| dekha! jarA vicAra to kara ki kauna se pApa ke phalasvarUpa tUne brAhmaNa se hAthI kA zarIra pAyA ? tU pUrva janma * merA marumUrti nAma kA maMtrI thA aura maiM araviMda nAmaka rAjA thaa| tU kyoM nahIM pahicAnatA hai ? dharma se vimukha hokara ArtadhyAna se marane ke kAraNa hI tUne yaha duHkhapUrNa pazuparyAya pAI hai| he gajarAja ! aba isa ArtadhyAna ko chor3akara apane mana meM dharmabhAvanA ko dhAraNa kro| jabataka tere prANa isa zarIra meM haiM tabataka samyagdarzanapUrvaka aNuvratoM kA pAlana kro| munirAja kA aisA upadeza sunane se hAthI kA hRdaya komala ho gayA aura vaha apane kiye hue pApoM kI niMdA karane lagA / phira usa hAthI ne hRdaya meM dharmagrahaNa kI icchA se munirAja ke caraNoM meM apanA sira rakha diyaa| munirAja bhI zAntacitta hokara use satyArtha dharma kA svarUpa kahane lage / phira aravinda munirAja ne use samyaktva va vratoM ke svarUpa se sambandhita upadeza diyaa| taba hAthI ne vratoM ko grahaNa kiyaa| isaprakAra anekAneka kathAnaka prathamAnuyoga zAstra meM pAye jAte haiM. jinase yaha siddha hotA hai ki sambodhana ne bhavyoM kA mokSamArga prazasta kiyA / isa grantha kA nAma hI saMboha paMcAsiyA hai| yaha grantha saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta hone vAle saMbodhaka vacanoM se bharA huA hai / granthakartA va granthakAla isa granthakAra ne apanI nirlobha pravRtti ke kAraNa apanA nAma isa H
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgrahavAsiyA grantha meM kahIM nahIM diyA hai / TIkAkAra ne antima chanda meM kavIzvara gautama svAmI kathayati aisA vacana kahakara granthakAra kA jAma dhotita kiyA hai / kavi gautama kA kauna-sA kAla hai ? maha jAta nahIM hotA, itakA vitaraNa | hamaneM jinendra siddhAnta koSa. jaina dharma kA prAcIna itihAsa athavA bhagavAna mahAvIra aura unakI AcArya paramparA (bhAga 1 se 4) meM pAne kA prayatna kiyA kintu asamartha rhe| granthakAla bhI adhUrA hai - sAvaNamAsammikayA gAthAbaMdheNa viraiyaM sunnhN| kahiyaM samuccayatthaM payaDijjaM taM ca suhaNohaM / / TIkA :- kavIzvara gautama svAmI kathayati - mayA iyaM sambodha paJcAsikA gAthAbandhena bhavyajIvAnAM pratibodhanArthaM zrAvaNa sudI vditIyA dine kRtA / samuccayatthaM ko'rthaH ? bahavo arthA bhavanti parantu mayA saMkSepArthe kthitaa| ca punaH svAtmotpanna sukhabodha prAptyartha mayA kRtm| arthAt :- zrAvaNa sudI vditIyA ko grantha pUrNa huA kintu saMvat Adi kA varNana grantha meM na hone se anya kaba likhA gayA kahanA asaMbhava hai| isItaraha TIkAkAra kauna haiM ? TIkA kaba likhI gaI ? TIkA likhane kA sthala kauna-sA hai ? yaha saba jAleM anirNita haiN| phira bhI TIkA sarala.subodha va viSaya kA spaSTIkaraNa karane vAlI hai, yaha mAtra nizcit / varNya viSaya DAndhakAra ne maMgalAcaraNa ke mAdhyama se paMca parameSThI ko namaskAra karate hue sabase pahale eka gAthAsUtra khaa| apanI alpajJatA ko prakaTa karate hue dvitIya gAthAsUtra kA avatAra huaa| gAthA 3 se 46 taka kI gAthAoM ke mAdhyama se zanthakAra ne ziSya ko sambodhita kiyA hai /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 47.48 meM granthakAra ne jinendraprabha se yAcanA kI hai ki bhava - -bhava meM Apa mere svAmI ho, saMyamI guru kI prApti mujhe ho, sAdhI janoM kA prema mujho mile, merA samAdhimaraNa ho lathA cAroM gatiyoM kA duHkha dUra ho / gAthA 41 meM granthakAra likhate haiM ki ve hI manuSya dhanya haiM, dhanavAna haiM tathA jIvita haiM jinakA samyaktva dRr3ha haiM tathA jinazAsana meM jinakI nirantara bhakti hai| __ gAthA 50 meM grantha kA paThana va zravaNa kA phala prakaTa kiyA hai| gAthA 71 meM grantha kA samAropa karate hue laghutA pradarzana va samaya kA | varNana kiyA hai| isa taraha 51 gAthAoM meM isa grantha kA viSaya phailA huA hai| grantha kI dRSTAntazailI isa choTe se grajtha meM granthakAra ne dRSTAntazailI kA bahuta adhika prayoga | | kiyA hai| yathA :dIvamhi kare gahie paDihasi avamhi gasthi sNdeho| maNuyataNaM ca pAvi vijaha pamme Na AyaraM kunnh||7|| isa mAthA ke anusAra nara janma pAkara bhI jo dharma meM Adara nahIM karatA usakI tulanA hAtha meM dIpaka lekara kue~ meM girane vAle jaisI hai| jaha vayaNANaM vi acchI Ayasi diNamaNivajjahA saarN| taha sayalajaMtu majajhe mANusasamma puro sAraM // 8 // mukha meM netra sArabhUta hai, AkAza meM sUrya sArabhUta hai vaise jIvoM meM manuSya sArabhUta hai| mukhya jovaNa ammu kari jarahaNa dhipaI jaam| zera bahibAhu calai jimi puNarDa Na sabhai tAma // 14 // bur3hApe kI tulanA bUDhe baila se kI hai| gajakaNNadhavalalacchI jIvaM taha ambhpttlsaaricchN|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMmoha paMcAsiyA ciMtehi mUDa NiccaM dappaNa chAyavva pImANaM / / 16 / / isameM lakSmI ko hAthI ke samAna, jIvitavya ko meghapaTala ke samAna tathA priyajanoM kA prema darpaNa ke pratidigva ke samAna batAtA hai| aise aura bhI dRSTAnta isa grantha meM diye gaye haiM / viSaya kA punarAvartana eka hI viSaya ko grantha meM kaI bAra duharAyA gayA hai| jaise - Na viyalei jovvaNaM lacchI (gAthA 12) artha :- jabataka bauvana lakSmI vigalita (naSTa) nahIM hotI / jara Na dhipaI jAma | (gAthA 14) artha :- jabataka bur3hApA nahIM AtA / jovvaNalacchI khaNeNa viyalei / ( gAthA 15 ) artha :- yauvana lakSmI kSaNa meM naSTa hogii| NiccaM jovvaNa vigalai | ( gAthA 17) artha:- hamezA yauvana naSTa ho rahA hai / huA isItaraha gAthA 3 meM indrasama janmaprAptam indra ke samAna janma prApta hai| indrasambhava sarUpaM nRjanma ( gAthA 18) indra ke svarUpa ke samAna narajanma pAyA hai| kintu yaha upadeza grantha hai tathA upadeze punarukti doSo nAsti isakAraNa punarukti kSamya hai / bhASA zailI bhASA ati sarala hai| jisa ziSya kA jainAgama meM prArambhika praveza hai aisA vyakti sahaja hI ise rAmajha sakatA hai / yahA~taka ki saMskRta se anabhijJa vyakti bhI TIkA se artha samajha sakatA hai / yathA : jar3a lacchI hoi thiraM puNa rogA Na khijjaI miccU / K
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3- saMboha paMcAsiyA to jiNadhammaM kIrar3a aNAdaraM Neva kAyAM // 30 // TIkA :- he jIva ! yena dharmeNa kRtvA lakSmIH sthirA bhavati, punaH / rogAH mRtyuzca kSayaM yAnti tarhi kasmAjjinadharmaH na kriyate ? apitu kriyata iti matvA mithyAmataM na karttavyam / TIkArtha :- he jIva ! jisa dharma ko karane se lakSmI sthira hotI hai, roga va mRtyu kSatra ko prApta hote haiM, usa jinadharma ko dhAraNa kyoM nahIM karanA cAhiye ? arthAt karanA caahiye| aisA jAnakara mithyAmata na kara arthAt usakA anAdara mata kara / dhammeNa yasaH kittI dhammeNa ya hoI tihavaNe sukhaM / dhammavihUNo mUDhaya dukkhaM kiM kiM Na pAvihasi // 36 // TIkA:- he ziSya / atra saMsAre jIvasya dharmeNa kRtvA nirmalA kIrtiryazazca bhavati / punaH dharmeNa kRtvA tribhuvanamadhye mahatsukhaM prApyate / punaH dharmeNa kRtvA svarga - mokSAdikaM sukhaM prApyate caturgatiSu / TIkArtha :- he ziSya / isa saMsAra meM dharma karane se jIva kIrti va yaza ko prApta hotA hai| dharma ke kAraNa triloka meM mahAsukha milatA hai| dharma se svargamokSa kI prApti hotI hai| cAroM gatiyoM meM sukha milatA hai / dhammaM karehi pUyahi jiNavara thui karer3a jiNacaraNe / sacca gharehi hiyae jaM icchai taM samAvaDae / / 45 / / TIkA:- he jIva / yadi tvaM manovAJchita phalamicchasi tarhi jinadharma nirmalaM kuru | lokamUDhatAM muktvA mithyAtvaM tyaktvA devAdhidevaM jJAtvA jinadharma kuru / punaH jinArcanaM kuru / vittAnusAra: jinendrasya guNAn jJAtvA jinArcanaM kuru / punaH gadya-padyAtmikAM stutiM kuru / cha ? jinendracaraNe / satyavacanaM jinamArga svahRdaye dharehi dhara / punaH samyaktvena saha vdAdazavratAni pAlaya / kasmAt ? yataH ihAmutra ca bhogAH svayameva vinAyAsena tvaM prApnoSi / TIkArtha :- he jIvA yadi tU manovAMchita phala cAhatA hai to nirmala jinadharma dhAra le / lokamUr3hatA ko chor3akara, mithyAtva ko tyAgakara, devAdhideva ko jAnakara jinadharma kr| jinArcanA kara / jinendra ke guNoM ko dhana ke
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdaura caMcAsiyA | anusAra(zakti ke anusAra) jinAnA kara / indriyAdika sukhoM kI vAMchA chor3akara jinArcanA kara / madya-padyamaya stuti kara pAribhASika zabdoM kI bharamAra grantha meM na hokara sarala zailI kA prayoga | rAjya meM huA hai| hindI TIkAkAra . parama pUjya ArAdhya gurudeva 108 zrI suvidhisAgara jI mahArAja ne | TIkA ke mAdhyama se anekoM bhavyoM para sahajatayA anugraha kiyA hai| TIkA meM bhAvArtha ke dvArA munizrI ne vastu kA vyathita varNana kiyA hai / bAraha bhAvana' mokSagAha kaihAlA kArtikeyAnapeTA, dvAtriMzatikA. samAdhibhakti, suvidhi gItamAlikA inakA mAdhyama lekara bhAvArtha ko pramANika banAne kA prayatna unakA rahA hai / abataka yaha grantha prasiddha na ho pAyA thA, kyoMki isakI kevala 1000, pratiyA~ nikalI thI, aisA pratIta hotA hai / yadyapi suvidhi jJAna candrikA gandha prakAzana samiti ke dvArA isakI prathama AvRtti ke mAdhyama se 1000 prati hI prakAzita haI thiiN| phira bhI muni zrI ke AzIrvAda se abhI 9000 pratiyoM kA prakAzana ho rahA hai / munizrI kI sAhitya sAdhanA va cAritra ArAdhanA isItaraha bar3hatI raheM yahI kaamjaa| grantha ke anta meM dhAnatarAyakRta hindI anuvAda pAThakoM kI suvidhA ke lie prakAzita kiyA gayA hai / pratyakSApratyakSa meM aneka logoM kA sahayogA isa kRti ke prakAzana meM huA hai| una sabako AzIrvAda / pAThaka loga isa kRti kA lAbha lekara saMsAra se vairAgya phala ko prApta kareM yahI kaamnaa| vidvadarga se nivedana hai ki ve apanA amUlya samaya isa kRti ke paThana meM lagAkara hamArI truTiyA~ hameM jJAta karAne kA kaSTa kareM tAki AgAmI saMskaraNa meM saMzodhita rUpa se prakAzita ho / AryikA vaya suvidhimatI mAtAjI tathA suyogamatI mAtAjI
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ boTAMna anuvAdaka kA paricaya auraMgAbAda zahara dhArmika aura sAmAjika dRSTi se aneka santoM, vicArakoM tathA sudhArakoM kA janmakSetra yA kAryakSetra rahA haiN| isI zahara meM 19 - 3 -1971 ko rAtrikAlIna andhakAra meM tamasa se caMdra karane vAle jayakumAra nAmaka pUrNacandra kA janma huA / zrImAn indaracanda jI pApar3IvAla aura mAtA kaMcanabAI kI A~khoM kA tArA yaha sapUta ekadina vizvavandya zramaNezvara ke pada para AsIna ho jAyegA yaha zAyada kisI ne socA taka nahIM hogaa| jayakumAra bacapana se hI vidyAvyAsaMgI, parizramI parAkramI, suhAsyavadanI. prajJApuMja, vinayI aura dRDhapratijJa the| kisI bhI kArya ko prAraMbha karake pUrNatva taka le jAnA unake svabhAva meM hI thA / dayA aura sahayoga unake guNAlaMkAra the| bar3oM kI vijaya karanA gharantu apanI bAta spaSTa zabdoM meM vyakta karanA to unakI vizeSatA thii| bhaya bhI unake nAma se bhaya khAtA thA / vinodapriyatA aura ajAtazatrutA unako prApta huA sRSTipradatta upahAra hI thaa| jo paristhitiyoM se do hAtha karanA nahIM jAnatA ho vaha kabhI mahAna nahIM bana sktaa| saMgharSa hI utkarSa kA bIja hai| janma ke uparAnta tIsare hI dina ApakI A~khoM meM nAsura nAmaka roga huaa| abataka usakI chaha bAra zalyacikitsA ho cukI hai| bacapana se ApakI kamara kharAba hai, phalataH pA~ca varSaparyanta Apa baiTha nahIM pAte the / yadyapi anekoM upacAra kiye gaye. parantu Aja bhI uparyukta ye do aMga kamajora avasthA meM haiM / jayakumAra ne pA~cavIM kakSA taka kA adhyayana auraMgAbAda meM hI kiyaa| tatpazcAt tIna varSoM taka kA adhyayana unhoMne bAlabrahmAcaryAzrama - bAhubalI (kumbhoja) meM kiyaa| zikSA ke antima do varSa punaH auraMgAbAda meM hI vyatIta huye : Apane laukikadRSTi se mAtra dasavIM kakSA taka hI adhyayana kiyA hai, parantu ApakI adhyayanazIlatA ne sAre saMsAra ke sAre upamAnoM ko pIche chor3a diyA hai| Apa nijI adhyayana ke sAtha-sAtha apanI bahana vijayA va bhAI bharatakumAra ko bhI par3hAyA karate the| Apa ghara meM advitIya (prathama) the lo buddhi meM bhI aditIya the / N
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ T } saMmoha vaicAsiyA ati bAlapana se hI Apako dhArmika saMskAroM se vibhUSita kiyA gayA thaa| Apane Ayu ke dasaveM varSa meM hI parama pUjya AcArya zrI samantabhadra jI mahArAja se zudrajalatyAga, rAtribhojanatyAga, kandamUlatyAga aura paccIsa varSa kA hone taka brahmacArI rahane kA niyama liyaa| jaba Apa dUsarI kakSA meM paDhate the, tabhI se Apane cAya kA tyAga kara diyA thaa| ApakA tyAga itanA sahaja thA ki dUsaroM ko kabhI kaSTa nahIM huaa| Apa kisI vastu kA tyAga karate the to usake badale meM anya vastu kI cAhanA bhI nahIM karate the / - Apa guru kA anveSaNa kara rahe the| mahArASTra prAnta ke zelU nAmaka gA~va meM Apane parama pUjya AcAryakalpa zrI hemasAgara jI mahArAja ke darzana kiye / unakI caryA evaM jJAna se abhibhUta hokara Apane unake caraNoM meM zrIphala bheMTa kiyA evaM apane vicAroM se unheM avagata kraayaa| unakI anunA se hI jayakumAra ne dasavIM taka kI zikSA prApta kI / 28-4-86 ko ghara kA AjIvana tyAga karake caritranAyaka ne gurucaraNoM kI zaraNa ko varaNa kiyA / jalagA~va jile ke nerI nAmaka gA~va meM Apane AjIvana brahmacarya vrata dhAraNa kiyaa| rAgiyoM ke raMga-biraMge vastroM ko tyAga kara Apane zvetavastra paridhAna kiye| vaha akSayatRtIyA kA pAvana divasa thaa| gurudeva ne Apako jainendrakumAra yaha navIna nAma pradAna kiyaa| guru kA anugamana karate hue Apa atizaya kSetra kacanera jI pahu~ce / ASADha zuklA aSTamI ke dina Apane cintAmaNi pArzvanAtha prabhu ke samakSa guru ke dvArA saptama pratibhAvrata dhAraNa kiyaa| Apa gurudeva ke caraNoM meM adhyayanarata ho gaye / 13-3- 87 ko Apane kSullaka dIkSA dhAraNa kii| janmabhUmi se kevala 55 ki.mI. dUrI para sthita ziUra nAmaka gA~va meM yaha samAroha sampanna huaa| gurudeva ne ApakA nAma ravIndrasAgara rakhA / 1987 kA varSAyoga nyAyaDoMgarI (ji. nAzika) meM huA / varSAyoga ke tatkAla bAda 23-10-1987 ko Apane | ailaka dIkSA svIkAra kI / gurudeva ne Apako rUpendrasAgara isa nAma se alaMkRta kiyaa| Apane guru ke sAtha siddhakSetra mAMgItuMgI ke darzana kiye tathA sonaja (mAlegA~va) se Apane alaga vicaraNa karanA prAraMbha kiyA 1 vihAra karate-karate Apa apane dAdAguru paramapUjya AcArya zrI sanmati sAgara jI mahArAja ke caraNoM meM phuNce| atizaya kSetra DecA (ji. DUMgarapUra) 0
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgoha paMcAsiyA meM Apane dAdAguru ke karakamaloM se 11-5-1981 ko munidIkSA grahaNa kI I munidIkSA kA prathama cAturmAsa gurudeva ke sAtha sAka ke alA vihAra kiyA / AtmasAdhanA ApakA dhyeya thA to sArA samAja prabodhita ho yaha ApakI icchA thI / ina donoM lakSyoM ko siddha karate hue Apane aneka gA~voM aura zaharoM ko apanI caraNaraja se pavitra kiyaa| ApakI pravacanazailI bejor3a hai| Apake pravacana meM kevala oja hI nahIM, apitu sAtha meM Agama kI dhArApravAhikatA bhI hai| viSaya kI sarvAMginatA. dRSTAnta kI sahajatA aura zailI meM nayavivakSA kA honA Apake pravacanoM kA vaiziSTya hai / pravacanazailI kI taraha hI ApakI adhyApanazailI anupama hai pratyeka cAturmAsa meM Apa navayuvakoM ko dhArmika zikSaNa karAte haiM / phijulakharcIpanA Apako rucikara nahIM hai tathA samaya kI pAbandI meM Apa Adarza udAharaNa haiM / / Apa aneka vizeSatAoM se sampanna haiM aura aneka sadaguNoM ke samAdhAra bhI ApakI samasta vizeSatAoM ko viloka kara dUradRSTivAna gurudeva je 1915 meM Apako AcAryapada pradAna kiyaa| padoM ke prati nirAsakta rahate hue Apane gurudeva se nivedana kiyA ki he gurudeva ! Apa mujha para prasanna haiM to AcAryapada nahIM apitu apane do pada (caraNayugala ) pradAna kIjiye tAki cAritrapatha para gamana karate hue maiM kabhI thakAvaTa kA anubhava na karUM / bAlayogI, zabdazilpI jaise kitane hI padoM ko Apane grahaNa nahIM kiyA / ApakI ruci prAcIna zAstroM kI surakSA meM hai| Apa jahA~ bhI jAte haiM, vahA~ ke hastalikhita pANDulipiyoM ke granthAgAra kA avalokana avazya karate haiM / aprakAzita granthoM kA prakAzana karAnA ApakA dhyeya hai| abataka saMgha se vegasAra, davvasaMggaha Adi granthoM kA prakAzana ho cukA hai jo ki mAtra pANDulipi meM hI upalabdha the| mithyAtvaniSedha, zrIpurANa, vrataphalam, sAmAyika pATha, nimittazAstram Adi grantha bhI prakAzanAdhIna haiM / paricaya ke lekhana taka Apa 2 muni, 7 AryikA eka kSullaka evaM evaM eka kSullikA dIkSA de cuke haiN| abataka Apake sAnidhya meM 1 muni va 5 AryikAoM kI sallekhanA ho cukI hai| itane apAra vaibhava ke dhanI hokara bhI Apako ahaMkAra sparza taka na kara paayaa| ApakI caryA sahaja hai aura ApakI P T
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sacauha ghaMzAsiyA carcA mArmika hai| choTe-se-choTA aura bar3e se bar3A-Apake lie saba samAna hai| ApakI spaSTavAditA aura saralatA hI aisA vazIkaraNa mantra hai ki zrAvakavarga Apake pAsa khiMcA calA AtA hai| Apake kAraNa jainoM kA dharmadhvaja gartayukta hokara laharA rahA hai - vaha aisA hI laharAtA raheM, ApakI dharmasAdhanA va jJAnasAdhanA dina (guNI aura rAta cauguNI bar3hatI raheM, ApakA ziSya-parivAra dinoM-dina vikasita hotA rahe, Apako svAsthya-aizvarya kI prApti hoM, Apake dvArA nita-navIna granthoM kA anuvAda hokara prakAzana hotA raheM, ApakA nAma sAdhakaziSyoM ke lie AdA baneM, ApakA yaza digdiganta meM phailatA raheM tathA Apa dIrghAyuSI banakara nirantara AdhyAtmika pragati karate raheM yahI maMgala kAmanA /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA ! pRSThakrama krama viSaya AdyamaMgala pratijJA manuSyajanma kI durlabhatA manuSyatva kI viphalatA punaH manuSyatva kI prApti durlabha hai. dharma ko dhAraNa karane kI preraNA dharma kA AcaraNa na karane vAloM kI nindA manuSyajanma kI zreSThatA dharma kI durlabhatA mokSa kA upAya viSaya viSadhara hai dharma kA Adara karo punaH dharma kA Adara karane kI preraNA yauvanAvasthA meM dharma karanA cAhiye jIvana kI kSaNabhaMguratA samyak cintana kI preraNA saMsAra kI anityatA samyak vicAra kI AvazyakatA mRtyu avazya hogI mRtyu kI avazyaMbhAvitA mantratantrAdi mRtyu se nahIM bacA sakate naraka meM apAra duHkha hai garbhavAsa aura bAlyAvasthA ke duHkha | yauvanAvasthA ke duHkha
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ] saMsAra ke duHkha buDhApe kA duHkha pApa kA phala pramAdI kI nindA paratIra ko prApta karane kA upAya jainadharma kI AvazyakatA dharma ko dhAraNa karane kI preraNA AraMbha kA tyAga karo karmoM kA phala dharma kA phala ajJAnI ko sambodhana dharmAdharma kA phala dharma se laukika sukha panaH dharma kA laukika phala dharma kA svarUpa dharma, guru aura deva kA lakSaNa saMsAra meM vyartha kyA hai ? dravya kA lAbha kyoM nahIM hotA ? zubhAzubha phala kRtakarma kA phala avazya milatA hai jaisI karanI vaisI bharanI icchita phalaprApti kA upAya merI bhAvanA jinendraprArthanA dhanya kauna ? granthapaThana kA phala grantha kA upasaMhAra hindo padyAnuvAda zlokAnukramaNikA | hamAre upalabdha prakAzana
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 zrI kavIzvara gautamasvAminA viracitA saMboha paMcAsiyA saMbIha paMcAsiyA AyamaMgala NamiUNa arahacaraNaM vaMde puNa siddha tihuyaNe sAraM / Airiya uvajjhAyA sAhU vaMdAmi tiviheNa // | 1 || anvayArtha : : (arahacaraNaM) arihantoM ke caraNoM meM (NamiUNa) namaskAra karake (puNa) punaH (tihuNe) trailokya meM (sAraM ) zreSTharUpa (siddha) siddhoM ko (vaMde ) namaskAra karatA hU~ (aura) (tiviheNa) tIna prakAra ke parameSThI (Airiya) AcArya (uvajjhAyA ) upAdhyAya tathA (sAhU) sAdhuoM ko (vaMdAmi ) maiM namaskAra karatA hU~ / saMskRta TIkA : I arhatAM caraNakamalaM namAmi kathambhUtAnAmarhatAm ? SaTcatvAriMzadguNai rmaNDitAnAm / punaH paramasiddhAnAM guNAnnamAmi / kiMviziSTAnAm ? aSTaguNa virAjamAnAnAm / punaH kiMviziSTAnAm ? tribhuvaneSu trailokyeSu, sAraM sArIbhUtAnAm / punaH niraJjana karmakalaGkarahitAnAm / punaH trividha nirgranthAnAM gurUNAM praNamAmi / kIdRzAH trividhanirgranthAH ? SaTtriMzadguNairmaNDitA AcAryAH, punaH paJcaviMzati guNairmaNDitA upAdhyAyAH punaraSTAviMzati guNairmaNDitAH sAdhavaH / kasmai namAmi ? mokSAya / - TIkArtha : maiM arihanta parameSThI ke caraNakamaloM meM namaskAra karatA huuN| kaise haiM ve arihanta parameSThI ? ve chiyAlIsa guNoM se maNDita haiN| phira maiM parama siddhoM ke 01
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Postaauno kAvAsiyA guNoM ko namaskAra karatA hU~ ! siddhoM meM kyA vizeSatA hai ? ve ATha guNoM se sahita haiN| punaH ve kisa vizeSatA se yukta haiM ? tIna bhuvana meM arthAt trailokya meM sArabhUta arthAt zreSTha haiM evaM ve niraMjana haiM arthAt sabhI karmoM ke kalaMka se rahita haiM / phira maiM tInoM nirgrantha guruoM ko jamaskAra karatA huuN| ve tIjaprakAra ke nirgrantha guru ke haiM. chattIsa gujoM se yukta AcArya, paccIsa guNoM se yukta upAdhyAya tathA aThAIsa guNoM se maNDita sAdhu parameSThI haiN| namaskAra kyoM karatA hU~ ? mokSa ke liye / bhAvArtha : __grantha ke Arambha meM maMgalAcaraNa karanA ArSa kI paripATI hai / / nAstikatA kA parihAra, AstikatA kA udyotana, vighna kA nivAraNa athavA puNya kA prakAza karane ke lie maMgalAcaraNa kiyA jAtA hai| yahA~ maMthakAra ne pA~ca parameSThiyoM ko namaskAra kiyA hai| jinhoMne cAra ghAtiyA karmoM kA vinAza kiyA hai. unheM arihanta kahate haiN| isa janma ke atizaya, dasa kevalajJAna ke atizaya, caudaha devakRta atizaya, ATha prAtihArya aura cAra ananta catuSTaya, ye chiyAlIsa mUlaguNa arihanta prabhu ke hote haiN| jinhoMne karmakalaMka kA nAza kiyA hai, jo trailokya meM zreSTha haiM, unheM siddha kahate haiN| samyaktva, jJAna, darzana, vIrya, sUkSmatva, avagAhanatva, agurulaghutva tathA avyAbAdhatva ina ATha mUlaguNoM se siddha parameSThI maNDita haiN| jo pA~ca AcAroM kA pAlana karate haiM va karAte haiM ve AcArya haiN| unake dasa dharma, bAraha tapa, chaha Avazyaka, pA~ca AcAra va tIna gupti aise chattIsa mulagaNa hote haiN| jo svayaM par3hate haiM va ziSyoM ko jJAnAdhyayana karAte haiM ve upAdhyAya parameSThI haiN| ve gyAraha aMga va caudaha pUrva aise paccIsa guNoM ke dhAraka haiN| jo AtmA kI sAdhanA karate haiM ve sAdhu haiM / unake pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, pA~ca indriyanirodha, chaha Avazyaka va sAta zeSa guNa isaprakAra adhAIsa mUlaguNa hote haiN| pA~coM hI parameSThI saMsAra meM maMgala karane vAle haiM tathA paramasthAna meM virAjita haiN| ataH unheM paramaguru kahA hai| mokSa ko prApta karanA pratyeka bhavyajIva kA carama lakSya hai| usI lakSya kI siddhi ke lie granthakAra ne vijayapUrvaka uparyukta pA~ca paramaguruoM ko namaskAra kiyA hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMmoha sNgrsiyaa| pratijJA jai akkharaM Na jANAmi No jANAmi chaMdalakkhaNaMkavvaM / tahavi hu asAramaiNA saMbohapaMcAsiyA bhaNiyA ||2 // anvayArtha: (ja) yadyapi maiM (avakharaM ) akSaroM ko (Na jANAmi) nahIM jAnatA huuN| (chaMda) chanda (lakkhaNaM) lakSaNa (kavvaM ) kAvya ko (NI jANAmi) nahIM jAnatA hU~ / (tahavi hu) tathApi (asAramaiNA) alpabuddhi ke dvArA maiMne (saMboha paMcAsiyA) sambodha paMcAsikA (bhaNiyA) kahI hai| saMskRta TIkA : kaviH kathayati kim ? ahamakSaraM na jAnAmi ca punaH chando vyAkaraNakAvyatakaliGgArAdi na jAnAmi / tathApyahaM tucchabuddhayA kRtvA sambodha paJcAsikAM racayAmi / | TIkArtha: kavi kahate haiN| kyA kahate haiM ? yadyapi maiM akSaroM ko nahIM jAnatA huuN| aura chanda, vyAkaraNa, kAvya, tarka tathA alaMkAroM ko bhI nahIM jAnatA hU~ tathApi apanI tucchabuddhi ke dvArA maiMne saMbodha paMcAsikA kI racanA kI hai| bhAvArtha : mahApuruSa 'apane ahaMkAra kA visarjana karate haiN| ataeva ve apane guNoM ko tuccha samajhate haiM va uttama guNoM kI prApti meM tatpara rahate haiM / kavi ne bhI alaMkAra apanI alpajJatA vyakta karate hue likhA hai ki maiM akSara, tarka, chanda, aura vyAkaraNAdi ke jJAna se hIna hU~ / mAtra alpabuddhi kA sahayoga lekara maiMne isa grantha kI racanA kI hai| isakA yaha artha nahIM hai ki granthakarttA jJAnahIna haiN| apitu isase unakI nirahaMkAritA hI spaSTa hotI hai / isa chanda ke dvArA granthakarttA ne na kevala apanI alpakSatA hI prakaTa kI hai apitu maiM pUrvAcAryoM ke anusAra isa kRti kA praNayana kara rahA hU~, isameM merA apanA mantavya kahIM bhI nahIM hai yaha bAta bhI spaSTa kI hai| 03
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ HosohA aMjAsiyA manuSya janma kI durlabhatA jai kahava mANusattaM laddhaM mahArimuha (?) akayatthaM / rayaNAyaraparamANaM loDijjaMtaM Na pAvahasi // 3 // anvayArthaH(jaI) yadi (kahava) karanA (mANu sattaM) manuSya janma (lada) pAthA hai (mahArimuha) mahAzatru (akayatthaM) akRtArtha mata kara / (rayaNAyaraparamANaM) ratnAkara (sAgara) ke madhya meM (lohijjataM) avalokana karane para (Na pAvahasi) nahIM pA skegaa| {isa gAthA ke kucha zabda saMzayAspada hai| ataH anvayArtha ThIka sA nahIM bana pAyA hai| - anuvAdaka) saMskRta TIkA : he jIva ! atra saMsAre tvayA manuSyajanmagrAmam / kIrazaM janmaprAptam ? mUDhatvam, ajJAnatvam , akRtArtham - indrasama janmaprAptam / kimiva ? yathA ratnAkara - sAgaramadhye mahattA kaSTenAvalokite satti ratnaM prApnoti tathA saMsAramadhye'nantakAle bhramite sati nRjanmaprAptam / paraM sukhena nRjanma na prApyate, iti matvA mithyAtvaM muktvA jinadharma kuru| vidvAn jAnAti vidvAnsaM, guNI zUrasya shuurtaam| vandhyA naiva vijAnAti , gurvI prasavavedanAm // 1 // tathA coktam dharmakalpadrumasyAsya ,mUlaM samyaktvamulyaNam / jJAnaM skandho vratAnyeva, zAkhApatrANyanekazaH ||2|| yeSAM na pUjA jinapuGgavasya , na dAnazIlaM na tapo jpshc| na dharmasAraM gurusevanaM ca, gehe rathe te vRSabhAzcaranti // 3||
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ SOAMAmarodi sohacAniyAdes | TIkArtha : he jIva ! isa saMsAra meM tujhe manuSyabhava prApta huA hai / kaisA janma prApta huA hai ? indra ke samAna janma milA hai| mUr3hatA se tU ise akRtArtha mata kara / kaise ? jaise ratnAkara (sAgara ) meM dekhane para bar3e kaSTa se ratna kI prApti hotI [ hai vaise hI saMsAra meM anantakAla bhramaNa karane ke bAda manuSyajanma prApta hotA hai| saralatA se manuSyajanma prApta nahIM hotA, aisA jAnakara tathA mithyAtva ko chor3akara tU jainadharma ko dhAraNa kara / kahA bhI hai - vidvAna jAnAti-- aryAtaH - vidvAna vilhAja ko jAnatA hai, ThANIpuruSa vIra kI zUravIratA ko jAnatA hai| vandhyA strI ko prasavavedanA kI bhArI pIr3A kA kabhI anubhava hI nahIM hotaa| aura bhI kahA hai - dharmakalpadruma--- arthAt :- isa dharmarUpI kalpavRkSa kI jar3a zreSTha sampradarzana hai| jJAna usakA skandha hai va vrata hI usa vRkSa kI nAlAprakAra kI zAkhA va patte haiN| tathA - yeSAM na pUjA--- arthAt :- jinameM jinendra bhagavAna kI pUjA nahIM hai, dAna nahIM hai, zIla nahIM hai, tapa nahIM hai, japa nahIM hai, sArabhUta dharma nahIM hai aura murusevA nahIM hai, ve gRha rUpI ratha ke baila bana kara ghUmate haiN| bhAvArtha : jaise atyanta puruSArtha karane para samudra se ratnoM kI prApti hotI haiM usI prakAra aneka bhavoM ke saMcita puNyakarmodaya ke udaya se manuSyabhava prApta huA hai| ataeva he jIta ! tuma ise vyartha mata khoo| dharma ko dhAraNa karake usa jIvana ko saphala banAnA cAhiye / anAyAsa kisI nidhi kA lAbha hone para manuSya usase mahAla lAbha prApta karanA cAhatA hai, vahI prayatna use manuSyabhava kI prApti hone para karanA caahiye|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyatva kI viphalatA lahiUNa maNuyajammaM jo hAraya visayarAyaparisatto / muiUNa amiyarasaM giNhahi visamaM visaM ghoraM // 4 // anvayArtha :(maNuyajamma) manuSya bhava ko (lahiU Na) prApta karake (jo) jo koI (visayarAya) viSayarAma kI (parisatto) Asakti meM (hAsya) gavA~tA hai (vaha) (amiyarasaM) amRtarasa ko (muhaUNa) choikara (ghoraM) ghora (visama visaM) viSama viSa ko (giNhahi) grahaNa karatA hai| saMskRta TIkA : he ziSya ! atra saMsAre yo jIvaH narajIvanaM prApya viSayarAgAdikaM kRtvA gamayati, sa jIvaH kIdRzo jJAtavyaH ? tena manuSyeNa pIyUSaM muktvA hAlAhalaM viSaM pItamiti bhaavH| TIkArtha : he ziSya | isa saMsAra meM jo jIva manuSyajanma ko prApta karake. use | viSayoM kI Asakti meM vyatIta karatA hai. vaha manuSya kaisA hai ? mAnoM vaha manuSya pIyUSa (amRta) ko chor3akara halAhala (viSa) ko pItA hai| bhAvArtha : manuSyajanma ati puNyodaya se prApta hotA hai| kintu jo mUrkha usa janma meM nara se nArAyaNa banaje kA puruSArtha karane kI apekSA viSayabhogoM meM hI apane jIvana ko gavA~tA hai, vaha mUrkha amRta ko chor3akara tIvra garala(jahara) pI rahA hai - aisA samajhanA caahiye| manuSyaparyAya amRta kI taraha hI amUlya aura duSprApya hai / use prApta karane ke uparAnta jo usakA samIcIna lAbha nahIM uThAtA vaha buddhihIna usa lakaDahAre kI taraha aDAnI hai. jise rAjA ke dvArA upahAra meM candana kA vana prApta huA . use candana kA mUlya jJAta nahIM thA / usane sAre candana ke vRkSa kATakara koyale banA liye aura koyale becane kA vyApAra praraMbha kiyaa|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ punaH manuSyatva kI prApti durlabha hai appesihasi ayANaya mANusajammaM ca NipphalaM mUDha / pacchattAve karahasi mANusajammaM Na pAvahasi / / 5 / / anvayArtha :(mULa) he mUrkha ! (mANusajamma) manuSya janma ko (appesihasi) prApta karake (ayANaya) ajJAna se (NipphalaM) niSphala mata kara / anyathA (parachattAve) pazcAtApa (karahasi) karegA (ca) aura (parantu) (mANusajamma) manuSya janma ko (Na pAvahasi) nahIM paayegaa| saMskRta TIkA : re mULa jIva ! bahirAtman ! tvaM bahuvAraM nRjanma na prapnoSi, iti matvA nRjanma niSphalaM mA kuch| ayogyakarma kRtvA nRjanma vRthA mA kuch| yadi jinadharmeNa vinAjilamArgeNa vinA nRjanma niSphalaM karoSi, tarhi ihAmutra ca pazcAtAeM karoSi, kariSyasi / punaH manuSyajanma na prApayasi / TIkArtha : re mUDha ! re bahirAtman jIva ! tU aneka bAra majuSyajanma ko prApta nahIM kara sakegA, aisA jAnakara narajanma ko niSphala mata karo 1 ayogya karmoM ke dvArA isa bhava ko vRthA mata banAo / yadi jainadharma ke binA, jainamArga ke binA tuma narajanma ko naSTa kara doge taba isaloka aura paraloka meM pazcAtApa karane | para bhI pujaH manuSyajanma ko nahIM pA sakoge / bhAvArtha :-- manuSyajanma bAra-bAra nahIM milatA / saMsAra meM manuSyaparyAya kI prApti atyanta durlabha hai / ataeva kavi dayAbhAva se ApUrita hokara jIva ko sambodhita karate haiM ki he jIva ! tuma isa bhava ko vyartha meM mata gavaoNo / yadi yaha avasara hAthoM se nikala gayA to phira pachatAne ke bAda bhI tuma isa paryAya ko punaH prApta nahIM kara sakoge / jainadharma kI zaraNa liye binA jIvana jIne para isaloka aura paraloka meM pachatAnA pdd'egaa|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ sopacAsiyA ___dharma ko dhAraNa karane kI preraNA dukkhehi maNuyajammaM saMpajai mUDha attha sNsaare| iu jANiUNa giNhaha kiMcivi thovaM ca saMbalayaM // 6 // anvayArthaH(mUDha) he mUrkha ! (attha) isa (saMsAre) saMsAra meM (dukkhe hi) kaSTa se (maNu yajamma) manuSya bhava kI (saMpajjai) prApti hotI hai (iu) aisA (jANiUNa) jAnakara (kiMcivi) kucha bhI (saMbalayaM) sambalarUpa (ca) aura (thovaM) kucha (givharu) grahaNa kara / saMskRta TIkA : re mULa jIva! atra saMsAre tvayA mahatA duHkhena-atikaNTena nRjanmaprAptam , parantu janma prApya tvayA kiMcida grahaNIyam / kiM grahaNIyam ? dharmasAraM gRhItavyam / aho bhavya ! yathA kazcitpuruSaH pathi mArge grAmAntaraM gacchansan saMvalena vinA sukhI na bhvti| TIkArtha : he mUrkha jIva ! isa saMsAra meM tUne mahAna duHkha se atikaSTa se manuSyabhava ko prApta kiyA hai parantu manuSyajanma ko prApta karake tumheM kucha grahaNa karanA cAhiye / kyA bAhaNa karanA cAhiye ? sArabhUta dharma ko vAhaNa karanA cAhiye / he bhavya ! jaise koI puruSa anya gA~va ko jAte huye mArga meM kucha sambala (pAtheya) ke binA sukhI nahIM ho sktaa| bhAvArtha : granthakAra dRSTAntazailI kA upayoga karate hue bhavyajIvoM ko samajhAte haiM ki jaise koI pathika mArga meM pAtheya(rAste ke lie bhojana)le jAtA hai to vaha suratI hotA hai| vaise hI jIva yadi isa jIvana meM dharma ko dhAraNa karatA hai to vaha parabhava meM bhI sukhI hotA hai| ataeva he jIva ! tuma isa mahAkaThina manuSyabhava ko pAkara jainadharma ko dhAraNa karo / dharma sukha kA niyAmaka hetu hai| hetu kabhI apane kArya kA vighAtaka nahIM hotA hai| yadi tuma zAzvata sukha kI kAmanA karate ho to tumheM avazya hI dharmAcaraNa karanA cAhiye /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * *saMtrauha saMcAziyA dharma kA AvaraNa na karane vAloM kI nindA dIvamhi kare gahie paDimi avaDamiha Nanthi paMdeho / maNuyattaNaM ca pAvi vi jai dhamme Na AyaraM kuNaha // 7 // anvayArtha:(jai) yadi (maNuyattaNaM) manuSyatana ko (pAvi vi) pAkara bhI (tuma) (dhamme) dharma kA (AyaraM) AcaraNa (Na kuNaha) nahIM karate ho to (dIvamhi) dIpaka ko (kare) hAtha meM (gahie) lekara (avaDamhi) tue~ meM (paDihasi) gira rahe ho (isameM kucha bhI) (saMdeho) saMzaya (tthi) nahIM hai| saMskRta TIkA : aho ziSya ! atra saMsAre sa jIvaH dIpaM svakIyakaraNa gRhItvA kUpe patati, nAsti sandehaH / sa kIDazo jIvaH ? yena jIvena durlabha manuSyajanma prApyApi jina dharmo na kRtaH / are mohijIva ! yadi tvaM jinadharmoparyAdaraM na karoSi, tarhi tvayA durlabha janma hAritam / kaiH kRtvA ? viSayAsaktaH / tRSNAzAbhyAM sakAzAt janma haaritm| TIkArtha : he ziSya ! jo durlabha manuSyabhava pAkara bhI jainadharma dhAraNa nahIM karatA hai vaha jIva kisake samAna hai ? isa saMsAra meM vaha jIva dIpaka ko apane hAtha meM lekara kueM meM giratA hai, isameM koI saMdeha nahIM hai| are mohI jIva ! yadi tuma jainadharma kA Adara nahIM karate ho to tumane manuSyabhava yU~ hI naSTa kara diyA hai| kisa kAraNa se ? diSayoM kI Asakti se, AzA aura tRSNA ke dvArA tumhArA manuSyajanma haraNa kiyA jaayegaa| bhAvArtha: jo jIva manuSyabhava ko pAkara bhI jainadharma ko dhAraNa nahIM karatA hai, vaha dIpaka ko hAtha meM lekara kue~ meM girane vAle manuSya kI taraha mUrkha hai| ataeva he mohI! tU viSayoM meM Asakta hokara apane jIvana ko ja gavA~ / dharmAcaraNa ke dvArA isa bhava ko saphala banA / yadi yaha bhava vinaSTa ho gayA to usakI punaH prApti honA atikaThina hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ reate yojanAmAthi taran manuSyajanma kI zreSThatA jaha vayaNANaM vi acchI Ayasi diNamaNivajjahA sAraM / __ taha sayalajaMtu majjhe mANusajammaM puro sAraM ||8|| anvayArthaH(jaha) jisaprakAra (vayaNANaM vi) mukha meM bhI (acchI)akSa(A~kha) (jahA) jaise (Ayasi) AkAza meM (hiNamaNitata) sUrya (sAraM sArabhUta hai, zobhita hai / (taha) usIprakAra (sayalajaMtu ) samasta jIvoM(majjhe) meM (mANusajamma) manuSyajanma (puro) sabase (sAraM) zreSTha hai| saMskRta TIkA :___bho ziSya ! atra saMsAre yathA cakSuSA kRtvAnanaM mukhaM zobhate / punaH sUryeNa kRtvAkAzamaNDalaM zobhate tathA tenaiva prakAreNa sakala jantUnAM madhye SaTkAya prANinAM | madhye janma saMsAra sArIbhUtaM shobhte| he jIva! indrasamajanma viSayamohAndhavazAta kAmAt hAryate? TIkArtha : bho ziSya ! isa saMsAra meM jisaprakAra cakSusahita mukha zobhA detA hai aura sUrya se AkAzamaNDala zobhA detA hai, usIprakAra SaTkAyika jIvoM meM manuSya janma sArabhUta hai / he jIva ! indra ke samAna manuSyajanma ko viSayoM meM mohAndha hokara tuma kyoM gavA~te ho ? bhAvArtha: mukha ho kintu netrahIna, AkAzamaNDala sUrya se zUnya ho to zobhA nahIM pAtA, kyoM ki mukha meM netra va AkAza meM sUrya zreSTha hai| vaise hI pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAzika, vAyukAyika, vanaspatikAyika va usakAyika ina SaTkAyika jIvoM meM manuSya sarvazreSTha hai kyoMki manuSyaparyAya se hI svarga aura mokSa ke uttamottama sukha prApta kiye jA sakate haiN| granthakartA karuNApUrvaka samajhA rahe haiM ki he jIva ! tU usa sarvazreSTha | manuSyabhava ko vyartha mata gavA~ /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kI durlabhatA jai lahai vi maNuyattaM sahiyaM taha uttameNa gottenn| arahakulaM vimalaM ya No ciMtA arahadhammammi ||9|| | anvayArtha:| (aha) yadi (maNuyattaM) manuSyabhava meM (uttameNa) uttama (gotteNa) gotra se (sahiya) sahita (vimalaM) nirmala (arahakulaM ya) utama kula kI (lahaha vi) prApti bhI ho to bhI (arahadhammammi) arihanta ke dharma kA (No ciMtA) cintatana nahIM hotaa| saMskRta TIkA : bhobhavya! atra saMsAre'munA jIvena yadyanantakAlaparyantaM nigodAdiSu caturgatiH | bhramitvA mahatA kaSTena durlabhamanayaM nRjanma prApyate, tarhi uttamamAryakhaNDaM na praapyte| kadAciduttamamAryarakhaNDa prApyate taryuttamaM gotraM na prApyate / yadyuttamaM gotraM prApyate tahi | yogyaM kula na prApyate / punaH yadyuttamaM kulaM prApyate tarhi bhAvasahitalakSmIH na praapyte| kadAcit lakSmIbhAvaH prApyate tadyuttamaM pAtraM na prApyate / punaH Arogyatva - miSTasaMyogazca na prApyate / tadapi prApyate cettarhi cirAyuH na prApyate / kakSAvidamI sarve mahataH puNyodayAt prAptAH tarhitAM guNAnAM cintanaM, vyavahAranizcaya jinadharmasya ca cintanaM na prApyate / kiMvat ? yathArnizaM navayauvanAtrIyutropari mohI jIvo yatate tadadahatAM guNAnAM vintanaM na praapnoti| TIkArtha: he bhavya ! isa saMsAra meM isa jIva ko anantakAlaparyanta nigodAdi catuti meM bhramaNa karate hue yadi atikaSTa se anavyaMbhUta (bahumUlya)manuSya janma prApta hotA hai taba bhI uttama AryakhaNDa kI prApti nahIM hotI / kadAcit uttama AryakhaNDa kI prApti ho bhI jAye to uttama gotra kI prApti nahIM hotii| yadi uttama gotra meM bhI vaha samutpana ho jAye to bhI use aha (yogya) kUla (jainakula) prApta nahIM hotA / punazca yadi uttama kula bhI prApta ho jAye to bhAvasahita lakSmI kI prApti nahIM hotI / kadAcit lakSmI kI prApti bhI ho
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bocAsiyA jAve to uttamapAtra nahIM milate haiN| Arogyatva va iSTasaMyogatva upalabdha nahIM hotA hai / yaha prApta ho jAye phira bhI cirAyu nahIM miltii| kadAcit uparyukta bAteM mahatpuNyodaya se prApta bhI ho jAye to bhI arhantaprabhu ke guNoM kA cintavana, vyavahAra aura nizcayarUpa jinadharma kA cintavana prApta nahIM hotaa| zaMkA :- kisake samAna ? samAdhAna :- jaise yaha jIva dinarAta navayauvajasaMpanna strI va putrAdi para mohI hotA huA mahAna udyamI hotA hai, vaise hI arhanta ke guNoM kA cintana yaha prApta kyoM nahIM karatA ? arthAt karanA cAhiye / bhAvArtha:paNDitapravara daulatarAma jI ne likhA hai ki kAla ananta nigoda mhaar| bItyo ekendriya tana dhaar|| (havAlA :- 1/4) isa jIva kA anantakAla nimodaparyAya meM hI vyatIta ho gyaa| vahA~ se anya paMca sthAvaroM meM utpanna hokara bahukAla bIta gayA / isa jIva ne bar3e hI zubhodaya se trasa paryAya prApta kI kintu amAnavaza svAtmakalyANa se vaMcita rhaa| caturgati meM isa jIva ne atIva kaSToM ko sahana kiyA / (caturgati meM isa jIva ne jo duHkha pAye usakI jAnakArI hetu par3hiye -kaida meM pha~sI hai AtmA nAma kI munizrI dvArA likhita laghu kRti - sampAdaka) bhAgyodaya se manuSyabhava prApta ho jAye, sAtha hI prabala puNyodaya ke nimitta se AryakhaNDa, uttamamotra, jainakula, lakSmIsampamatA, satpAtra, Arogya, iSTasaMyogIpanA aura cirAyu kI prApta ho jAye to bhI jinendra ke guNoM kA cintavana prApta nahIM hotA / tAtparya yaha hai ki manuSyabhava aura AryakhaNDAdi kI prApti hone ke uparAnta bhI dharma karane kI bhAvanA kA honA atizaya durlabha hai| AtmakalyANa ke icchaka jIvoM ko prApta saMyogoM kA samucita lAbha lenA caahiye|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Iradat saMbolIvAsiyA mokSa kA upAya iya jANiu Niyacitte dhammaM jiNabhAsiyaM ca kAyavvaM / jaha bhava dukkhasamudde suheNa saMtAraNaM lahahaM // 10 // anvayArtha:(iya) aiSA (jANita) laganakara (jiNAbhAsiyaM ca) jinendrapraNIta (dhamma) dharma ko (Niyacitte) nija citta meM (kAyaThava) dhAraNa karo (jaha) jisase (bhava dukkhasamudde) ava - ava ke duHkha sTragara se (suheNa) sukha se (saMtAraNaM) tairakara (lahahaM) (mokSa ko ) NatA hai| saMskRta TIkA : he ziSya! evamamunAprakAreNa svacitte jJAtvA jinabhASito dazavidho dharma rAcayA krtvyH| yena jinadharmeNa kRtvA bhavasaMsAraHkhasamudraM sukhena tI mokssHsNpraapyte| TIkArthaH he ziSya ! apane mana meM isaprakAra jAnakara jinendradeva ke dvArA bhASita isa prakAra ke dharma meM ruci karanA cAhiye tAki jainadharma ko dhAraNa karane se saMsAra ke duHkhasAgara se pAra hokara mokSa prApta ho sake / bhAvArtha: pUrva gAthA meM kahA gayA thA ki isa jIva ko manuSyabhata, AryakhaNDa, uttamagotra, jainakula, lakSmIsampannatA, satpAtralAbha, Arogya. iSTasaMyogIpanA aura cirAyu Adi nimittoM kI prApti atyanta durlabhatA se hotI hai / aisA jAnakara jIva ko jinendradeva ke dvArA kahe huye uttama kSamAdi dazavidha dharma ko dhAraNa karanA cAhiye / krodha nahIM karanA kSamAdharma hai| madabhAva ko dhAraNa karanA mAIvadharma hai / RjubhAva ko dhAraNa karanA Arjavadharma hai| lobha kA abhAva zaucadharma hai| hita-mita aura priyavacana ko bolanA satyadharma hai / indriyoM kA nirodha evaM prANiyoM para dayA karanA saMyamadharma hai| icchA kA nirodha karanA lapadharma hai| caturtidha dAna denA tyAnadharma hai| sampUrNa parizahoM kA tyAga AkiMcanyadharma hai aura AtmasvabhAva meM ramaNa karanA brahmacarya dharma hai| isI dharma ke dvArA jIva bhavarasamudra se pAra hotA hai|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ manohAvAzizA ka viSaya viSadhara hai visayabhuyaMgama Dasiyo micchAmoheNa mohiyo jiivo| kammaviseNa ya dhAriu paDihasi Naraye Na saMdeho // 11 // anvayArtha:(visaya)viSyarUpI (bhuyaMgama) viSadhara (Dasiyo) Dasane para (micchAmoheNa)!! mizyAmoha se (jIvI) jIva (mIhiyo) mahiMdA hotA hai / (kammaviseNa ya) karmarupI viSa ko (dhAriu) dhAraNa karake vaha (Naraye) jaraka meM (paDihasi) par3egA (Na saMdehoM) isameM saMdeha nahIM hai| saMskRta TIkA :-- re mohI jIva ! tvamatra saMsAramadhye'nantAnantakAlaparyante paJcendriyANAM viSayaireva bhujaGgamaiH daSTaH / puna AzA-tRSNA-zAbhiH tisRbhiH zAkijIbhistvaM grstH| punaH mithyAtva-moha-mada-kaSAyaireva madyapAlerunmatto jaatH| punaH karmabhireva | hAlAhalaviSayaistvaM dhaaritH| ityAdibhivRttAntaiH jIva! tvaM yoranarake patiSyasi / nAsti sndehH| TIkArtha: remohI jIva ! tumheM isa saMsAra meM anantAjanta kAlaparyanta paMcendriyoM ke viSayarUpI bhujaMgoM ne isA hai / punaH tuma AzA. tRSThA aura zaMkArupI tIna zAkiniyoM se dAsta hue ho| punaH tuma mithyAtva, moha. mar3ha ina kaSAyoM ke madyapAna karane se unmatta ho cuke ho / punaH karmoM ke mahAna viSa ko tumane dhAraNa kiyA hai / ityAdi kAraNoM se he jIva ! tuma ghora naraka meM jAoge, isameM koI saMdeha nahIM hai| bhAvArtha: paMcendriya ke viSaya sarpa ke samAna haiM, jo jIva ko bhava-bhada meM daMza (Dasate) karate Aye haiN| AzA, tRSNA va zaMkAsapI zAkiniyoM se yaha jIva svarUpAnabhijJa huA hai| yaha mUDhAtmA karmoM kA viSa pI rahA hai / ataeva isameM koI saMzaya hI zeSa nahIM raha jAtA hai ki inake kAraNa yaha jIva naraka meM na jAyegA arthAt nizcit hI naraka meM jaayegaa|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMtoha plAsiyA dharma kA Adara karo jAma Na dUkai maraNaM jAma Na viyalei jovvaNaM lacchI / jAma Na dhippai roI tA dhamme AyaraM kuNahi // 12 // anvayArtha : (jAma) jabataka (maraNaM) maraNa (Na) nahIM (khUkaDa) prApta hotA hai (jovvaNaM) yauvanarUpI ( lacchI) lakSmI (Na viyalei) naSTa nahIM hotI (roI) roga ( dhippar3a ) ghera nahIM lete (tA) tabataka (dhamme) dharma kA (AyaraM ) AcaraNa (kuNahi) kara / saMskRta TIkA : he jIva ! yAvad bhavataH bharaNaM na Dhaukate / punaH yAvadyauvanaM lakSmIH vilayaM na t puna: yAvattIvrarogaiH : na grastaH, tAvatkAlaparyantaM jinadharmopari tvayAdaraH yAti kartavyaH : / TIkArtha : he jIva ! maraNa jabataka Apako nahIM dekhatA hai, punaH yauvanarUpI lakSmI jabataka naSTa nahIM ho jAtI tathA jabataka Apa rogoM se grasta nahIM ho jAte tabataka Apako jainadharma kA AcaraNa karanA cAhiye / bhAvArtha: ! Ayu kA koI bharosA nahIM hai| vaha kabhI bhI naSTa ho sakatI hai| pAnI kA bulabulA aura manuSya kI Ayu kaba aSTa ho jAyegI ? kisIko bhI patA nahIM hai| ataeva jabataka jIvana haiM, manuSya ko pratyeka kSaNa kA upayoga nija kalyANa meM kara lenA cAhiye / yauvana pahAr3I para bahane vAlA aisA jharanA hai ki usakA patana avazyaMbhAvI hai| vaha hara kSaNa bur3hApe kA avalokana kara rahA hai| zarIra rogoM kA dhara haiN| isa zarIra meM kula milAkara pA~ca karoDa aDasaTha lAkha ninyAnaveM hajAra pA~ca sau caurAsI (46819584) roga hote haiN| ataH kabhI bhI roMgoM kI utpatti ho sakatI haiN| jabataka avasara hai tabataka dharmAcaraNa karake svakalyANa karanA yahI bhavyajIvoM kA karttavya hai / 15
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbIra paMcAliyA reat ___ punaH dharma kA Adara karane kI preraNA jAma Na paDikhalaI gaI jAma Na dUkei akkhaNaM timiraM / jAma Na buddhi viNAsai tA dhamme AyaraM kuNahi // 13 // anvayArtha :(jAma) jabataka (gaI) gati (paDikhalaI) nahIM naSTa hotI (jAma) jabataka (avakhaNaM) A~khoM ko (timira) andhakAra (Na ThUke i) nahIM vyApta karatA (buddhi) buddhi kA (viNAsaha) vinAza (Na) nahIM hotA tabbataka (dhamme) dharma kA (AyaraM) AcaraNa (kuNahi) kr| saMskRta TIkA : he jIva yAvattava zarIragatirna bhavanA / punaH yAvattava netrayoH viSaye timirANi na Dhokaren / punaH yAvattava buddhiH vikalatAM na yAti / tAvatyAlaparyantaM tvayA jinadharmoparyAtaraH hi nizcayena karnAH / TIkArtha : he jIva / jabataka terA zarIra jaSTa nahIM hotA, punaH jabataka tere netra viSayAndhakAra se banda nahIM ho jAte, punaH jabataka terI buddhi vikalatA ko prApta nahIM hotI, tabataka tere dvArA jainadharma kA Adara kiyA jAnA cAhiye, yahI terA nizcaya se kartavya hai| bhAvArtha : kucha bahirAtmA jIvoM kA yaha mata hotA hai ki jabataka yauvanalakSmI kAyama hai tabataka bhogAdikoM kA saukhyalAbha prApta karanA cAhiye / jaba vRddhAvasthA AyegI taba dharma kA anuSThAna karanA ucita hai / aise zarIravAdiyoM ke mata kA khaNDana karate hue kAnyakartA ne isa gAthA ke mAdhyama se yauvanAvasthA meM hI dharma karane kI preraNA dI hai| kavi kahate haiM ki vRddhAvasthA kA Agamana isa jIvana meM hogA hI aisA koI niyata nahIM hai / ataH jabataka zarIra kI avasthiti hai, netra apanA kArya karane meM pUrNa sakSama haiM, buddhi avikala hai, tabataka isa jIva ko dharmAcaraNa karanA cAhiye / yahI pratyeka jIva kA parama kartavya hai /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Neeta saMjIha paMzAsiyA tam yauvanAvasthA meM dharma karanA cAhiye mUDhaya jovaNa dhammu kari jarai Na ghipaI jAma | thera bahillahu calai jimi puNauM Na sakkai tAma // 14 // anvayArtha :(mUDhaya) he mUr3ha ! (jAma) jabataka (jarai) buDhApA (dhipaI) dheratA (Na) nahIM hai tabataka (jogANI sauvana meM samma) kA kari) ko (dhera) bUr3hA (bahillahu) baila (jimi) jaise (calai Na) nahIM cala pAtA hai| (puNauM) phira uThane meM (Na sakkai tAma) zakya nahIM ho paataa| saMskRta TIkA : re mUDhajIva! tvaM yauvanAvasthAyAM jinadharma kucha / punaH yAvat tvaM jarayA na yastaH tAvagjijadharma kurA / pRddhatve'zaktatvena dharmakaraNAyAsamartho bhaviSyasi / ka iva ? yathA vRddhaH balIvarda calanAdikriyAyAsakSamo bhUtvA patati pazcAt patitvAnantaraM punarapi utthAtuM na zaknoti / tandat jJAtvA, he bhramaNazIla jIva ! yauvanAvasthAyAM jinadharma kukh| TIkArtha : re mUrkha jIva ! tuma yauvanAvasthA meM jinadharma kro| jabataka tuma buDhApe se grasta nahIM hote tabataka tuma dharma kro| bur3hApe meM azaktatA se tuma dharma karane meM asamartha ho jaaoge| zaMkA :- kisake samAja ? samAdhAna :- jaisai bUDhA baila calanAdi kriyA meM asakSama hokara gira jAtA hai, phira girane para vaha uTha nahIM sakatA hai, vaise ...... I he bhramaNazIla jIva ! yauvanAvasthA meM jinadharma karo / bhAvArtha : yadi bUdA baila azaktatA ke kAraNa jamIna para gira jAye to punaH vaha uTha nahIM sakatA vaise jarAvasthA meM dharmakarma meM AdamI asakSama ho jAtA hai, ataeva yuvAvasthA meM hI jIva ko dharmAcaraNa karanA caahiye|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Priorite saMzoha pacAsiyA jIvana kI kSaNabhaMguratA jIvaM khaNeNa maraNaM jovvaNalacchI khaNeNa viyalei / khaNi saMjou viogo saMsAre re suhaM katto / / 15 / / anvayArtha :(khaNeNa) bhara meM (maraNaM) maraNa hotA hai / (jovvaNalacchI) yauvajalakSmI | (viyalei) naSTa hotI hai / (khaNi) kSaNabhara meM (saMjou) saMyoga se (viogo) viyoga hotA hai / (re jIvaM) re jIva ! (saMsAre) saMsAra meM (suha) sukha (kattI) kahA~ hai ? arthAt saMsAra meM sukha nahIM hai| saMskRta TIkA : re viSayalampaTa mUDha jIva ! atra saMsAre sukhaM kathaM bhavati ? api tu na / kutaH ? yataH kAraNAstra saMsAre'sya jIvasya kSaNamAtraM vinazvaraM jIvitavyaM syAt / punaH kSaNamAtreNa maraNaM bhavati / punaH yauvanalakSmIH kSaNamAtreNa vilayaM yAti / punaH padAtunaH saMyogo bhavati tadAtunaH kSaNamAtreNa viyogo bhavati / tataH kAraNAdatra saMsAre mukhaM naasti| TIkArtha : re vigharAlampaTa mUr3ha jIva ! isa saMsAra meM sukha kaise ho sakatA hai ? nhiiN| ho sakatA / kyoM nahIM ho sakatA hai ? kyoMki isa saMsgara meM isa jIva kA aNabhara kA hI (vinazvara) jIvana hai| phira kSaNabhara meM maraNa ho jAtA hai| punaH yauvanalakSmI bhI kSaNa meM naSTa hotI hai| jisa vastu kA saMyoga hotA hai. usa vastu kA kSaNabhara meM hI viyoga hotA hai| isa kAraNa se isa saMsAra meM sukha nahIM hai| / bhAvArtha : saMsAra kI samasta vastuyeM asAra va asthAyI haiN| ataeva isa saMsAra meM surakha kaise ho sakatA hai ? sukha AtmA kA guNa hai| anAkula AtmapariNati ko hI sukha kahA jAtA hai| Atmatattva ke bodha se aparicita mUDhAtmA bAhAvastuoM meM hI sukhkha kI kalpanA karatA hai / zAzvata sukha kI prApti ke lie AtmA ko paradravya nirapekSa hokara nija antastattva meM ramaNa karatA caahiye||
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ r e ate transtar samyak cintana kI preraNA gajakaNNacavalalacchI jIvaM taha abbhpttlsaaricchN| ciMtehi mUDha NiccaM dappaNa chAyavva pImANaM // 16 // anvayArtha :(gajakaNNa) gajakavit (cavala) caMcala (lacchI) lakSmI hai : (taha) tathA (abhapaTalasAricche) anapaTa lavat (jIva) jIvana hai / (pImANaM) prema (dappaNa) darpaNa ke (chAyavya) pratibimba ke samAna hai| (mUDha) he mUrkha ! (nnisN)| hamezA aisA(ciMtehi) citA kr| saMskRta TIkA : re jIva ! atra saMgare tAjakarNavat capalA lakSmIriti vijJAnIhi / punaH jIvitavyamabhapraTalavajAnIhi / re mUrkha ! nityaM nirantaramevAnityaM tvayA cintanIyam / kimida ? yathA darpaNamadhye mukhamavalokanAtkSaNenAdRzyaM bhavati, tatatpremasnehAdika jeym| TIkArtha : re jIva ! isa saMsAra meM hAthI ke kAna kI taraha lachamI bhI caMcala hai aisA / tuma jAno / punaH jatina abhapaTala ke samAna hai aisA tuma jAjo / re mUrkha ! tumhe anityatA kA nirantara cintana karanA caahiye| zaMkA :- prema kisake samAja hai ? samAdhAna :- jaise hANi meM mukha dekhane para kSaNa meM vaha pratibimba adRzya hotA | hai, vaise hI prema-snehAdikoM ko jAnanA cAhiye / bhAvArtha : darpaNa meM koI puruSa apane mukha kA avalokaja kara rahA hai| darpaNa se dUra haTale hI pratibimna bhI adRzya ho jAtA hai, tabdat sAmane snehAdika kA pradarzana karane vAle parijana pITha dikhate hI prema ko bhUla jAte haiN| | jIvana meghapaTala ke samAna aNika hai / dhanalakSmI kuMjara ke zrotrendriya ke samAja caMcala hai| atAiva bhavyajIvoM ko sadA sarvadA saMsAra kI anityatA kA cintana karanA caahiye|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsAra kI anityatA NiccaM khijjai AU NicvaM dUkei AsaNaM timiraM / NiccaM jovvaNa vigalai kiM Na muNahi erisaM loi / / 17 // anvayArtha :(NiccaM) nitya (AU) Ayu (khijjaha) kSaya ho rahI hai / (timirN)| andhakAra (AsaNaM) pAsa meM (dUkeDa) A rahA hai| (joThavaNa) yauvana (viglh)| naSTa ho rahA hai / (erisaM) aisA (loha) dekhakara (kiM) kyoM (Na) nahIM (muNahi) vicAra karatA hai? saMskRta TIkA : he ziSya! aba bhave'sya jIvasya nirantaramAyuH galati / punaH nirantaramAsannaM nikaTaM timiramajyakAraH prApyate / punaH nityaM nirantaraM yauvanaM vilayaM yAti / re jIva ! atra saMsAre IzamanityatvaM kathaM na vicAryate ? TIkArtha : he ziSya ! isa saMsAra meM isa jIva kI nirantara Ayu kSINa ho rahI hai, punaH satata andhakAra nikaTatA ko prApta ho rahA hai / yauvana hamezA vilaya ko prApta ho rahA hai| re jIva ! isa saMsAra ke aise anityatva kA vicAra tuma kyoM nahIM karate | ho? bhAvArtha : pUrvabaddha Ayukarma ke udaya se manuSya vartamAna meM Ayukarma ke niSekoM ko bhoga rahA hai| Ayukarma ke niSeka niyata haiN| pratisamaya ve jiSeka udaya meM Akara jhaDa rahe haiM / arthAt Ayu kA nAza pratisamaya ho rahA hai| mRtyu kA andhakAra satata pAsa meM A rahA hai| yauvana bhI cIrasthAyI kahA~ hai ? vaha bhI pratisamaya DhalatA jA rahA hai / arthAt yauvana kala Ane vAle buDhApe kA saMketa de rahA hai / ataeva bhavyajIvoM ko apane mana meM anityatA kA cintana karake | vairAgya bhAvoM ko dRr3ha kara lenA caahiye|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ It saMbIrapaMjAniyA. com samyaka vicAra kI AvazyakatA lacchI Na hu dei payaM thakkai Niya puggalaM ca vaNNaM ca / pariyaNu bali viNu jovai ki NabhuNahi parisaM loe||18|| anvayArtha :lacchI) lakSmI apane (thAha) sthAna se (payaM) eka pada (hu) bhI (Na) nahIM (Da) calatI hai / (Niya) apalA (puggalaM ca) pudgalamaya zarIra, (vaNNaM ca) usakA varNa aura (pariyaNu) parijana (bali) tyAga, balidAna (viNu) binA (jIvai) jIvita rahatA hai / (erisaM) aisA (loe) loga (kiM) kyoM (Na) nahIM (muNahi) divAra karate haiM ? | saMskRta TIkA : re jIva ! atra saMsAre eSAM mohinAM prANinAM maraNakAle lakSmIH jIvena saha ekapadaM na dadAti / punaH pudgalamayaM zarIramapi tatra sthiti na karoti, jIvena sahana | clti| ___ evamutprekSate - yataH pudgalamayaM zarIraM kathayati / kim ? ahaM pudgalamayaM zarIraM hutAzanamadhye prajyalAmi, kASThAninabhakSaNaM karomi parantu anela jIvena saha na gcchaami| karamAt ? durjanasvabhAvAt / punaH varNamAbharaNAdikaM jIvena saha na gcchti| punaH parijanaH kuTumbAdika | sarva pudgalasya na dRzyate / re jIva! indrasambhavasvarUpaM nRjAma kathaM na jAnAsi tvam ? TIkArtha : re jIva ! isa saMsAra meM isa mohI prANI ke maraNakAla meM lakSmI jIva ke sAtha eka paga bhI nahIM calatI / punaH pudagalamaya zarIra bhI vahA~ sthiti nahIM karatA hai| arthAt vaha jIva ke sAtha jahIM calatA hai| yahA~ utprekSA karate haiM ki vaha pudgala zarIra jIva se kahatA hai / kyA kahatA hai ? maiM puDhgalamaya zarIra agni meM jala jAUMgA, kASTha aura agni kA | maiM bhakSaNa karUMgA, kintu isa jIva ke sAtha nahIM jAUMgA | vaha aisA kyoM kahatA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ sayauharUbaMgAsiyA hai ? durjana kA svabhAva aisA hI hotA hai| punaH zarIra ke darNa aura AbhUSaNAdika bhI gharabhava meM jIva ke sAtha nahIM jaate| punaH saba kuTumbIjaja bhI pudgala ke sAtha nahIM dikhte| re jIva ! isa najanma ko tU indra ke samAna kyoM nahIM jAnatA hai ? bhAvArtha: isa gAthA meM ekatvabhAvanA kA varNana kiyA gayA hai| yaha jIva anAdikAla se para ko zaraNa mAnakara nija se dUrAnudUra jA rahA hai| ke saMgrahAya dAnasanna ho raha hai ki use apanA paricaya hI yAda nahIM raha pAyA hai| mere saMkaTakAla meM mere parijana aura merA vaibhava hI mere lie zaraNabhUta hai aisI bhamapUrNa mAnyatA ko mana meM dhAraNa kara jIva unhIM ke saMkalana meM saMlagna hai| parabhava meM jIva ke sAtha kauna-kauna jAtA hai ? koI bhI nhiiN| kavi maMgatarAya jI ne kitanA spaSTa likhA hai ki kamalA calata na paiMDa jAya maraghaTa taka privaaraa| . apane apane sukha ko roveM pitA putra daaraa|| (bAraha bhAvanA-1) arthAt :- jaba yaha zarIra naSTa ho jAtA hai taba lakSmI jahA~ rakhI thI, vahIM raha | jAtI hai / vaha eka kadama bhI Age nahIM aatii| parivAra smazAna taka hI sAtha | nibhAtA hai| pitA, putra aura strI Adi parijana apane-apane sukha ke lie hI | rUdana kiyA karate haiN| granthakartA utprekSA karate haiM ki zarIra agni meM bhasma ho jAne ko taiyAra rahatA hai kintu vaha jIva ke sAtha nahIM jaataa| vaha kahatA hai ki maiM agni meM bhasma hone ke lie taiyAra hU~. maiM lakar3iyoM kA bhakSaNa karane ke lie taiyAra hU~ parantu jIva ke sAtha parabhava meM nahIM cluuNgaa| jina AbhUSaNoM ko prANoM se bhI adhika pyAra karate haiM, ve bhI sAtha nahIM jAte / jIva anyabhava meM akelA hI gamana karatA hai / usake sAtha usake dvArA upArjita kiye gaye zubhAzubha karma hI jAte haiN| isa jvalanta satya kA paricaya prApta karake pratyeka jIva ko mamatva kA parihAra karanA cAhiye /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgraha paMcAsiyA mRtyu avazya hogI jaha pavisahi pAyAlaM vajjahi desammi aisudUrammi / vasahi mahovahi rAjye taha kAlu Na vaMcaNaM jAr3a !! 19 // anvayArthaH (jaTha) yadi (pAyAlaM) pAtAla meM ( pavisahi) praveza kare (aDasummi) atyanta sudUravartI (desammi) deza meM ( vajjahi) jAe (mahovahi majjhe ) mahAsAgara meM (basahi) vAsa kare (taha) to bhI (kAlu) kAla ko (vaMcaNaM) dhokhA (Na) nahIM (jAba) diyA jA sktaa| saMskRta TIkA : re jIva ! atra saMsAramadhye tvaM kAlabhayavazAt kadAcit pAtAle gacchasi tarhi kAlAnmukto na bhavasi athavAtidUradezaM vrajasi, mahAsAgaramadhye vA vasasi tathApi kAlastvAM na muceti / tathA coktam - Arohasi girizikharaM samudramullaMghya yAsi pAtAlam / tatrApi vizati kAlo na sahAyako vartate te'nyaH // TIkArtha: re jIva ! tU isa saMsAra meM kAla ke bhaya ke kAraNa kadAcit pAtAla meM bhI jAyegA, taba bhI kAla se nahIM chUTa sakatA athavA atidUravartI pradeza meM bhI rahegA, sAgara meM bhI rahegA to bhI kAla tujhe nahIM chor3egA / kahA bhI haiM - Arohasi girizikharaM - - arthAt :- bhale hI tuma girizikhara para car3ha jAo, samudra ko ullaMghakara pAtAla meM cale jAo, vahA~ bhI kAla kA praveza ho jAtA hai| mRtyu ke samaya koI anya sahAyaka nahIM hotA / bhAvArtha: - mRtyu se bacane ke lie kie gaye sAre upAya vyartha ho jAte haiN| saMsAra kA anta karake hI mRtyu se baca sakate haiN| 23
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMboha paMcAsiyA mRtyu kI avazyaMbhAvitA ikakhai suralaMbo rakhai sii vigahamahaNau / to vi Na chUTai jIvo pAyaMgo jahavi dIvammi ||20|| anvayArtha: (ja) yadi isa jIva kI (surasaMdhI) devasamUha ( tiyasavaha) brahma aura viSNu (vimahamahaNI) candra aura sUrya (rakhakhai) rakSA kare (to vi) phira bhI (jIvo) jIva (mRtyu se) (Na chUTai) baca nahIM sakatA bhale hI vaha (dIvammi) dIpAntaroM meM (jahavi) jAye to bhI vaha mRtyu ko (pAyaMgI ) prApta karegA / saMskRta TIkA : he jIva ! atra saMsAre kAlabhayavazAt yadi jIvaM surasamUho'pi rakSati, surendro'pi rakSati, brahma nArAyaNAvapi rakSataH, punaH candraH sUryaH rakSati, punaH yadi caNDikA kSetrapAla kuladevyaH rakSanti, punaH svajana parivAraH rakSati, punaH zvasurapakSI yadi rakSati, punaH anyaH ko'pi rakSati tarhi ete sarve svakAryaM kAlamukhAt kiM na rakSanti ? tasmAtkAraNAdimaM jIvaM kAlabhayavazAt na ko'pi rakSati / punaH kadAcidayaM jIvaH kAlabhayavazAdasaMkhya dIpAntare gacchati, tarhi na ko'pi rakSati / uktadha - tathA ca putrA dArA narANAM svajanakulajanA bandhuvargAH priyA vA mAtA bhrAtA pitA vA svasurakulajanA bhavyabhogAbhiyuktAH / vidyArUpaM kSamADhyaM bahuguNanilayaM yauvanenAttadarpaM sarve te mRtyukAle jahati hi puruSaM dharma ekaH sahAyaH // Adityasya gatAgatairaharahaM saMkSIyate jIvitam / vyApArairbahukarma bhAranirataiH kAlo'pi na jJAyate / dRSTvA janmajarAparItamaraNaM trAso'pi notpadyate / pItvA mohamayIM pramAdamadirAmunmattabhUtaM jagat // 24
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjohAvAsiyA TIkArtha : he jIva | isa saMsAra meM kAla ke bhaya se jIva kA rakSaNa surasamUha bhI nahIM | | kara sakatA, devendra bhI nahIM kara sakatA, brahmA-nArAyaNa bhI nahIM kara sakate, candra-sUrya bhI nahIM kara sakate, caNDikA kSetrapAlAdi, kuladevI-devatA bhI | nahIM kara sakate / punaH svajana, zvasurapakSa ke loga rakSaNa karane meM samartha nahIM haiM / adhika kyA ? anya koI bhI isakI rakSA nahIM kara sakate / yadi ve isa jIva ko kAla se bacA sakate the to ve phira svayaM apanA rakSaNa kyoM nahIM kara lete? isakAraNa se isa jIva ko kAla se koI nahIM bacA sktaa| kadAcit yadi isa bhaya se jIva asaMkhya dIpAntaroM meM jAve to bhI usakI rakSA koI nahIM kara sakatA hai| kahA bhI hai - putrA dvArA narANAM --- arthAt : putra, strI, svajana, bandhuvarga, mitra, mAtA, pitA, bhAI, zvasurapakSIya loga isa jIva ko marate samaya choDa dete haiN| cAhe bhavya bhogoM se yukta ho, vidyA se sahita ho, kSamA se paripUrNa ho, bahuguNoM kA bhaNDAra ho, yauvana ke darpa se ApUrita ho, maraNa ke samaya meM koI sahAyaka nahIM hotA hai| eka dharma hI mRtyu ke bAda jIva ke sAtha jAtA hai / vahIM eka sahAyaka hai| aura bhI kahA hai - Adityasya gatAgatairaharahaM --- arthAt : sUrya ke gamanAgamana se nitya Ayu kA kSaya ho rahA hai| vividha vyApAra meM rata hone se isa jIva ko yaha bhI mAlUma nahIM par3atA ki kitanA kAla vyatIta ho gayA hai ? janma. jarA, maraNa se grasta jIvoM ko dekhakara use bhaya utpanna hotA nahIM hai / lagatA hai ki yaha jaga moharUpI madirA ko pIkara ke unmatta ho rahA hai| bhAvArtha : marate samaya isa jIva ko koI nahIM bacA sktaa| likhA bhI hai -
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMyauha aMcAmiyA dala bala devI devatA, mAta pitA privaar| maratI viriyA~ jIva ko, koI na rAkhana hAra / / mantratatrAdi mRtyu se nahIM bacA sakate Nau maMte Nau taMte osaha maNi kaNayabhUmigodANaM / No jIvahasi ayANaya jaM jANihi taM kuNi jAsU // 21 // | anvayArtha :(ayANaya) he azAjI ! (maMte) mantra se (taMte) tantra se (osaha) auSadha (maNi) maNi (kaNaya) svarNa (bhUmi) bhUmi aura (godANaM) godAna se (nno)| nahIM (jIvahasi) jI sakekA (jaM) aisA (jANihi) jAmakara (jAsU) jisa kArya se chuTegA (taM) umpa kArya ko ta kuNi) kr| saMskRta TIkA : he ziSya ! atra saMsAre jIvo'yaM kAlabhayavazAnmannatajvAdibhiH na rkssyte| / punarauSadhamapi na rakSati / punaH suvarNadAnaM, godAnaM, bhUmidAna, vastradAnamityAdikeSu pracuradAneSu datteSvapi na ko'pi jIvamimaM yamamukhAda rakSati / teSu datteSvapi jIvo na jIvatIti bhaavH| tatroktam - na mantramauSadhaM-tantraM na mAtAbhrAtarau pitaa| na rakSati kAlamukhAt yatkRtaM taddhi bhujyate // [ TIkArtha : he ziSya ! isa saMsAra meM kAla ke bhaya se isa jIva kI rakSA mantratatrAdika bhI nahIM karate, auSadhiyA~ bhI isakI rakSA nahIM karatIM / punaH svarNadvAna, godAna, bhUmidAna, vastradAna ityAddhika pracura dAna karane se bhI TAma ke mukha se koI baccA nahIM sktaa| dAna dekara bhI jIva jIvita nahIM rahatA, yaha isa gAthA kA bhAva hai| kahA bhI hai - 26
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! : saMvAha paMcAsiyA na mantramauSadhaM tantraM arthAt : kAla ke mukha se isa jIva ko mantra tantra, auSadhi, mAtA, bhAI, pitA Adi koI bhI nahIM bacA sktaa| isa jIva ne jo kucha kiyA hai, usakA phala kase bhoganA hI par3atA hai| bhAvArtha : mRtyu jIvana kI anivArya ghaTanA hai| jIvana ke pahale kSaNa se hI jIva kI yAtrA prAraMbha kara detA hai mRtyu - jainAgama meM mRtyu ke satraha bheda kiye gaye haiM / unameM eka bheda hai| AvIcimaraNa / pratikSaNa Ayu kA eka-eka niSeka udaya meM Akara khira jAtA hai| yaha jIva kI pratipala hone vAlI mRtyu hI hai| isI ko AvIcimaraNa kahA gayA hai / pratipala mRtyu kA dhyAna rahane para jIva pApa kara hI nahIM sakatA / isIlie pratisamaya mRtyu kI anivAryatA kA cintana kiyA jAnA cAhiye / kyA isa jIva ko koI mRtyu se bacA sakatA hai ? nahIM / AcArya zrI valkera jI likhate haiM ki hayagayarahaNarabalavAhaNANi maMtosadhANi vijjaao| maccubhayassa Na saraNaM NigaDI NIdI ya NIyA ya // (mUlAcAra :- 697 ) arthAt : ghor3A, hAthI, ratha, manuSya, bala, vAhana, mantra, auSadhi, vidyA, mAyA, aura bandhuvarga se mRtyu ke bhaya se rakSaka nahIM hai / nIti ajJAnacetA loga mRtyu se bacane ke lie mRtyuMjaya Adi mantroM kA. vividha tantroM kA prayoga karate haiM parantu ve mantra-tantra unheM mRtyu se nahIM bacA skte| kisI bhI taraha kI auSadhi jIva ko mRtyu ke mukha se nahIM bacA sakatI hai| saMsAra meM aisI koI maNi nahIM hai, jo isa jIva ko mRtyu ke jAla se bacA ske| kucha ajJAnI jIva mRtyu se bacane ke lie suvarNa kA dAna, bhUmi kA dAna aura gAya Adi kA dAna karate haiM, parantu kisI bhI prakAra kA dAna jIva 27
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ isaparama HoNsaupacAsiyA ko mRtyu se bacAne meM sakSama nahIM hai| isa parama satya ko jAnakara pratyeka jIva kA kartavya hai ki vaha jinadharma kI zaraNa ko prApta kara leveM tAki AtmasvarUpa ko upalabdha karake mRtyu para sadA-sadA ke lie vijaya prApta kiyA jA ske| naraka meM apAra duHkha haiM jai saMsamarasi ayANaya Naraye jaM jaM ca asuhamaNubhaviyaM / achau utA aNaMtiya bhattaM pi Na ruccae tucchaM // 22 // anvayArtha :(ayANaya) he akSAjI ! (jai) yadi (Naraye) laraka meM (jaM jaM ca) jo jo (aNatiya) ananta (asuhamaNubhaviyaM) azubha anubhava (achau) huA hai| usakA tU (saMsamarasi) smaraNa karegA (utA) vaisA (smaraNa para ho to tujhe)| (tucchaM) thor3A-sA (bhattaM pi) bhojana bhI (Na) nahIM (ruccae) bhaayegaa| saMskRta TIkA : re ajJAnin ! he bahirAtman jIva ! yadi tvaM narakAdiduHkhasvarUpaM vicArayasi tahi tvayA narakaraya duHkhamanantavArAnanubhUtaM bhuktm| punaH yadi teSAM nArakANAmazubhaM duHkhaM tvayA svacitte rassiyate tarhi bhavate lavamA bhojanaM na rocte| TIkArtha : re aDAnI ! he bahirAtmaj jIva ! yadi tU jarakAdi duHkhoM ke svarUpa kA vicAra karegA to ananta bAra tUne jarakoM meM duHratoM kA anubhava kiyA hai / una narakoM ke azubha DhuHkhoM kA apane mana meM smaraNa karegA to tujho kaNamAtra bhI bhojana rucikara nahIM hogA / bhAvArtha : naraka meM ananta daHkha haiM unakA varNana kara pAnA chadmasthajIvoM ke lie saMbhava nahIM hai / una duHkhoM ko isa jIva ne apaje mithyAtvAdi vibhAvoM ke kAraNa anantabAra bhogA hai|| (naraka ke duHkhoM kI adhika jAnakArI hetu eka bAra avazya par3hiye muni zrI ke dvArA likhita kaida meM phaMsI hai AtmA nAmaka laghu kRti - saMpAdaka)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Neaula ghAsiyA naraka meM sahe gaye duHkha kA smaraNa hone mAtra se hI jI ko oja nahIM rucatA / jaba smaraNamAtra se itanA duHkha hotA hai taba bhogane vAloM kI kyA dazA hogI ? jIva ko naraka meM le jAne vAle kukarma upArjita nahIM karane caahiye| garbhavAsa aura bAlyAvasthA ke duHkha gabhaMte iNa dukkhaM sahiyaM dussahaM Narayassa suvisesaM / bAlattaNeNa sahiyaM taM sayalaM loyapaccakkhaM // 23 // anvayArtha :(ganbhate) garbha meM (iNa) jo (dussaha) durasaha (dupakha) duHkha (sahiyaM) sahe haiM ve (Nasyasya) naraka se (suvisesa) suvizeSa haiM / (bAlattaNeNa) bAlyAvasthA | meM jo duHkha (sahiyaM) sahe haiM (taM) ve (sayalaM) saba (loya) logoM ke liye (paccavakhaM) pratyakSa haiN| saMskRta TIkA : / re jIva ! asminasaMsAramadhye tvayA garbhavAse kIrazaM duHkhaM bhuktam ? zrRNu | kadhayAmi / tadgarbha narakaduHkhAdadhikaM duHkhaM bhuktam / uktaJca : sUI aggavaNAissa rujjamANassa goyamA / jAvai jaMto No duHkhaM gambhe aguNaM tahA / / iti matvA garbhavAsotpannaM duHkhaM narakasya ca duHkhamekasazaM neyam / punastvayA | bAlAvasthAyAM narakasarazaM duHkhaM bhuktam / tadduHkhaM sarve-lokA jJAnanti / TIkArtha : re jIva / isa saMsAra meM tumane garbhavAsa meM jo duHkha bhoge unheM tuma suno, maiM usakA kathana kara rahA huuN| tumane garbha meM jaraka ke duHkhoM se bhI adhika duHkha | bhogA hai| kahA bhI hai - sUI aggavaNAissa --
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Part sabauharUcAsiyA arthAt : suI ke agrabhAga se chede jAne se jo duHkha isa jIva ko hotA hai, usase || ATha gunA adhika duHrama garbha meM hotA hai| aisA jAnakara garbhavAsa ke duHkhoM ko naraka ke sadRzya lAno / phira bAlyAvasthA meM bhI naraka ke duHkhoM ke samAja duHkha ko tumane bhogA hai, una duHkhoM ko sabhI loga jAnate haiN| bhAvArtha : garbhastha avasthA meM tathA janma ke samaya meM jIvoM ko atIva vedanA sahana karanI par3atI hai| mAtA ke udara meM adhomukha rahanA, mAtA ke vdArA khAye | gaye anna ke rasa kA sevana karanA aura aMgopAMgoM ko saMkucita karake rahanA jaise aneka prakAra ke duHkha garbha meM sahane par3ate haiN| una donoM avasthAoM ke duHkhoM kA varNana karate samaya paNDitapravara zrI | daulatarAma jI khile haiM di .. jananI udara vasyo navamAsa, aMga saMkucata~ pAI traas| nikasata je dukha pAye ghora, tinako kahata na Avai ora / / (chahar3hAlA :- 1/12) arthAt :- mAtA ke garbha meM yaha jIva nau mAha taka rahA / vahA~ use aMgoM ko saMkucana karake rahanA par3atA hai| usa kAraNa se jIva ne bahuta duHkha prApta kiye| garbha se bAhara nikalate samaya isa jIva ne jo mahAna duHkha prApta kiye | haiM, unakA varNana nahIM kiyA jA sakatA hai| naraka meM jitanA duHkha isa jIva ko hotA hai utanA duHkha yaha jIva garbhAvasthA meM bhogatA hai| bAlyAvasthA ke daHkha to sarvapratyakSa haiN| kAryAkArya ke jJAna se hIna hokara jo kukRtya isa jIva ne kiye haiM, unakA darzana ugthavA smaraNa bhI manuSya ke lie vairAgya kA kAraNa bana jAtA hai / AcArya zrI amitagati jI likhate haiM ki bAle yadi kRtaM ko'pi kRtyaM saMsmarati svayam / tadAtmanyapi nirvedaM yAtanyatra na kiM punH|| (maraNakaNDikA -1065)
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt :- bAlyAvasthA meM apane vdArA jo ayogya kArya kiye gaye, unakA smaraNa bhI ho jAya to manuSya ko vairAgya kI prApti ho jAtI hai phira anya ke viSaya meM kyA niveda nahIM hogA? arthAt avazya hI hogaa| bAlyAvasthA ke samas, duHlA to sa fuc2-87ii haiM : yauvanAvasthA ke duHkha kassa vi dhaNeNa rahiyaM kassa vi maNaviraha veyaNA dukkhaM / kassa vi iTTha vijogo kaha mUDhaya jovvaNe sukkhaM // 24 / / anvayArtha :(kassa vi) koI (dhaNeNa) dhana se (rahiyaM) hIna haiM, (maNa) mana (virahaveyaNA). virahavedanA se (duvakhaM) duHkhI hai,(kassa di) kisI ko (bahavijogo) iSTa kA viyoga hai / (mUDhaya) he mUDha ! (joThavaNe) yauvana meM (sukya) sukha (kh)| kahA~ hai ? arthAt kahIM bhI nhiiN| | saMskRta TIkA :| he ziSya ! asya saMsAsaya duHkhaM kathayAmi, tvaM shRnnu| kecana lokA dhanarahitAH | kAmavirahavedanAbhiH duHkhino bhavanti / kecana lokA iSTaviyogena duHkhaM bhuante| re mUDha ! atra saMsAre kathaM sukhaM bhavati ? api tu na bhavati / kethillokAtyantarAgaiH duHkhaM muante| TIkArtha : he ziSTA ! isa saMsAra ke duHkhoM ko maiM kahatA hU~. tuma suno / koI loga dhanarahita haiM, koI kAmaviraha kI vedanA se duHkhI haiM. koI iSTaviyoga ke duHkha bhoga rahe haiN| re mUr3ha ! isa saMsAra meM sukha kahA~ hai ? apitu nahIM haiN| kucha loga atyanta rAga ke kAraNa duHkha bhogate haiN| bhAvArtha : yauvanAvasthA zrI susna kA niyAmaka kAraNa nahIM hai / isa avasthA meM bhI kucha loga aneka prakAra kA puruSArtha karane ke uparAnta bhI dhana ko nahIM pAle haiN| phalataH te dhana se rahita hone ke kAraNa duHkhI haiN| kucha logoM ke pAsa atula dhana hai, parantu adhika pAne kI icchA se adhadA vAsanA kI tRpti na ho
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbora paMcAsiyA pAne ke kAraNa se utpanna huI viraha kI vedanA se duHkha uThA rahe haiN| koI loga apane iSTa kA viyoga ho jAne se duHkhI haiN| arthAt sArA saMsAra hI duHkhI hai| isa saMsAra meM koI bhI jIva sukhI nahIM hai| sukhI hone kA ekamAtra upAya AtmasvabhAvAbhimukha hokara pravRtti karanA hai| saMsAra ke duHkha kassa vi kuruvakAyaM kassa vi tiyaputta Natthi gehammi / kassa vitaNu pIramaI saMsAre re suhaM katto // 25 // anvayArtha : (kassa vi) kisI kI (kuruvakArya ) kAyA kurUpa haiN| (kassa vi) kisI ke (gehammi) ghara meM ( tiya ) strI (putta) putra ( Natthi ) nahIM hai| (kassa vi) kisI kA (taNu) zarIra (pIramaI) pIr3ita haiM / (2) are (saMsAre) saMsAra meM (suhaM) sukha ( kattI ) kahA~ hai ? kahIM bhI nahIM / ! saMskRta TIkA : | he ziSya ! kasyacit puruSasya kAyaH kurUpaH / punaH kasyacit puruSasya strI nAsti / punaH kasyacidgRhe putro nAsti / punaH kasyacidgRhe strIputradvayamapi | nAsti / punaH kazcitpuruSaH tanurogAt pIDito'sti I I he bhavyapuruSa ! atra saMsAre sukhaM kutracinnAsti / tena tvaM jinadharma kuru yena sukhaM bhavati / TIkArtha : T he ziSya / kisI puruSa kI kAyA kurUpa hai| kisI puruSa ko strI nahIM hai| kisI ke ghara meM putra nahIM hai| kisI ke ghara meM strI va putra donoM hI nahIM haiN| puruSa zarIra meM hone vAle rogoM se daHkhI hai / koI he bhavyapuruSa ! isa saMsAra meM sukha kahIM bhI nahIM hai| ataeva tuma jinadharma ko dhAraNa karo, jisase tumheM sukha hogaa| bhAvArtha : isa saMsAra meM koI bhI jIva apane Apa meM pUrNa sukhI nahIM hai| pratyeka vyakti duHkhI hai| koI tana se to koI mana se kisI ke duHkha kurUpa kAyA ke 32
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ NachtersaMbauha pracAsiyA kAraNa haiM. kisI ke duHkha strIhInatA ke haiM, kisI ke duHkha putrahInatA ke haiM, kisI ke ghara meM strI aura putra donoM bhI nahIM hai| jainadharma kA AcaraNa jisane kiyA hai, vahI jIva sukhI ho sakatA hai / / ataeva he bhavyajIvo ! dharma kI zaraNa meM apanA jIvana vyatIta kro| bur3hApe kA duHkha therattaNeNa dukkhaM sahiyaM dusahaM vi kiMvi vIsariyaM / jeNa vi visaya vimohiya kiM vi rajjaMte hi appANaM // 26 // anvayArtha :(therattaNeNa) bur3hApe meM (dusahaM vi) jo dussaha (dukkhaM) duHkha (sahiyaM) sahe | use (kiM vi) kyo (vIsArayaM) bhulA diyA (jevi) jisase (visaya) viSaya (vimohiya) mohita hotA huA (hi) jizcayataH (AppANaM ) AtmA ko| (kiM vi) kyoM (rajjaMte) raMjAyamAna karatA hai ? saMskRta TIkA : he ziSya ! punaH saMsAsaya kIdRzaM duHkham ? dherattaNeNa vRddhatvenAyaM jIvaH kareNa yaSTikA gRhItvAtiduHkhena gamanaM karoti / IdRzaM duHkham / re mUTha jIva ! tvayAnantavArAna bhuktam / taduHkhaM kathaM vismUtaH ? re mUTha ! tvaM viSayamohavazAt kathaM paropari rati karoSi ? vAtmacintanaM na karoSi ? uktaJca - aGgaM galitaM palitaM muNDaM jAtaM dazanavihInaM tuNDam / vRddho yAti gRhItvA daNDaM tadapi na muJcatyAzApiNDam / / punazcoktam - nAnAyoni vajitvA bahuvidhamasukhaM vedanAM vedayitvA saMsAre cAturaGge janimaraNayutAM dIrghakAlaM bhrmitvaa| anyonya bhakSayanti sthalajalakhacarAH kena yonISu jAtA labdhaM te mAnuSatvaM na carati sutapo vAgchate'sau varAkaH / / kati na kati na vArAn bhUpatirbhUribhUtiH /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkArtha he ziSya / isa saMsAra ke duHkha kaise haiM ? buDhApe ke kAraNa yaha jIva hAtha meM lAThI lekara atikaSTa se gamana karatA hai| aise duHkhoM kA re mUr3ha ! tUne anantabAra bhogA hai, una duHkhoM ko tUne kyoM bhulA diyA ? re mUDha ! tU viSaya moha ke vaza hokara paradravya se rati kyoM karatA hai ? svAtmaciMtana kyoM nahIM karatA ? saMtoha paMcAsiyA kati na kati na vArAnatra jAto'smi kITaH / niyatamiha na hi syAdasti saukhyaM ca duHkhaM, jagati taralarUpe kiM mudA kiM zucA vA // kahA hai aGgaM galitaM palitaM vRddha artha :- zarIra gala gayA, sira para saphedI chA gayI, mukha meM dAMta nahIM rahe, hokara lAThI lekara calane lagA, phira bhI AzA usakA pichA nahIM chor3atI / artha : : ------ aura bhI kahA hainAnAyoniM vrajitvA artha :aneka yoniyoM meM ghUmakara, bahuvidha duHkha va janma-maraNa se yukta kaSTa ko bhogakara tathA caturgatirUpa isa saMsAra meM bahuta kAlaparyanta ghUmakara caurAsI lAkha yoniyoM meM utpanna hokara, khagacara, jalacara, sthalacara paraspara kA bhASaNa kara rahe haiN| kisItaraha tujhe mAnava janma milA hai phira bhI tU viSayoM kI icchA karatA hai / tapa kyoM nahIM karatA ? Age aura kahate haiM ki - kati na kati na vArAn kitanI - kitanIbAra maiM aizvaryamAna bhUpati huA hU~ ? kitanI kitanI bAra maiM kITa huA hU~ ? isa asthira saMsAra meM sukha duHkha kA koI nizcaya nahIM hai, isalie mujhe sukha meM Ananda evaM duHkha meM rudana karane kA koI prayojana nahIM hai / 34 -
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMboyaMcAbhiyA - bhAvArtha : buDhApe meM indriyA~ zithila ho jAtI haiM, bAla sapheda ho jAte haiM, dA~toM kI paMkti vilaya ko prApta ho jAtI hai, A~khoM ko jyoti naSTa ho jAtI hai, kAnoM kI zakti vinaSTa ho jAtI hai aura buddhi luptaprAyaH hone lagatI hai| arthAt buDhApA ati kaSTadAyaka hai| aisA jAnakara yuvAvasthA meM hI hameM dharma meM pravRtti karanI caahiye| . pApa kA phala pAveNa ya uppaNNo vasiyo dukkheNa gbbhvaasmmi| piMDaM pAvaM baddhaM ajjavi pAve raIM kuNaI / / 27 / / anvayArtha :(pAveNa ya) pApa se (gabbhavAsammi) garbhavAsa meM (uppaNNo) utpanna huA (dukkheNa) duHkha se (vasiyo) vAsa karatA huA (pAvaM) pApa (piMha) piNDa (bar3ha) bAMdha rahA hai| (pAve) pApa kA (ajjavi) arjana kara (ra) rAga (kuNAI) karatA hai| saMskRta TIkA : re jIva ! azra saMsAramadhye mohaviSayavazAtpApena kRtvA tvamutpannaH / kva ? malamUtradurgandhAyabhAjane garbhAvAsamadhyayutpannaH / tatra sthAne rati kRtvA pApamayaM piNDa bddhm| tayadhunA pApopari viSayopari kathaM ratiM karoSi ? uktavya yAtA yAtA ratiM tatra,ye'pi te te'pi mrditaaH| ato lokasya daityAtmyaM, vairAgyaM kiM na jAyate? punazcoktam vairAgyAtsvasukhaM caiva, vairaagyaakuHkhnaashnm| vairAgyAtkAya Arogyam, vairAgyAnmokSajaM sukham // TIkArtha : re jIva ! isa saMsAra meM moha se va viSayoM ke vaza se pApoM ko karake tuma |
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjIra zAsiyA utpanna huye ho / kahA~ ? malamatra se durgandhita garbhavAsa meM utpanna huro ho / usa sthAna meM rAga karake pApapiNDa se bandha gaye / lo bhI pAparUpa viSayoM se rati kyoM karate ho? kahA hai - yAtA yAtA ratiM - artha :- jo-jo bhI viSayoM meM rAma karate haiM, ve-ve naSTa hue haiN| isalie saMsAra daityavat hai / jIva ko vairAgya kyoM nahIM hotA ? aura bhI kahA hai - vairAgyAtsvasukhaM caivaartha :- vairAgya se svAtmika sukha prApta hotA hai, vairAgya se duHkha kA nAza hotA hai / vairAgya se kAyA ArogyavAna banatI hai aura vairAgya se mokSa kA sukha prApta hotA hai bhAvArtha: mithyAtva va viSayarati ye do saMsAra meM bhramaNa karane ke mUla kAraNa haiN| isI kAraNa bahu duHkhadAyaka garbhavAsa meM yaha jIva utpanna hotA hai / vaha garbha malamUtrAdi se durgandhita hai / vahA~ bhI rAgAdi bhAvoM se yaha jIva pApakarmoM kA bandha karatA hai| pApoM se mukta hokara AtmaramaNa karane ke lie vairAgya kI AvazyakatA hotI hai / iSTa vastuoM meM prItirUpa rAga tathA aniSTa vastuoM meM aprItirUpa vheSa ina dojoM ke vaza huA jIva karmoM ke dvArA baha hotA hai| ataH sAdhaka kA yaha parama kartavya hai ki vaha paravastuoM ke prati apane vikalpabuddhi kA saMkoca kara leveM / paravastuoM ke prati virakti ko vairAgya kahate haiN| AcArya zrI akalaMka deva ne likhA hai - cAritramohodayAbhAve tasyopazamAt kSayAt kSayopazamAdvA zabdAdibhyo viraJjanaM virAga iti vyvsiiyte| virAgasya bhAvaH vA vairaagym| arthAt :- cAritramoha ke udaya kA abhAva hone para athavA usake upazama, kSaya athavA kSiyopazama ke kAraNa zabdAdi paMcendriyoM ke viSayoM se virakta honA virAga hai| /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ NotesanohadyAsiyA virAga kA bhAva yA karma vairAgya kahalAtA hai| vairAgya samvadi kA bhUSA hai| rAjya samyak cAritra kA paricAyaka hai| vairAgya sAdhanA kA prANa hai| vairAgya AtmAnveSaNa kA prazasta mahArAjamArga hai / vairAgya ke binA jIva saMsAra se pAra nahIM ho sakatA / yahI eka aisI nAva hai| ki jo jIva ke samasta guNarUpI ratnoM ko mokSa ke mahala taka pahu~cAtI hai| ataH jIvoM ko vairAgya kI parama zaraNa grahaNa karanI caahiye| pramAdI kI nindA ucchiNNA kiM Nu jarA NaTThA rogA palAiyA miccU / yeNa ya mUDha Nicitto atyahi NiccaM samAsito visyN||28|| anvayArtha :(mULa) he mUrkha ! (kiM Nu) kyA terA (jarA) buDhApA (ucchiNNA) naSTa huA ? | (rogA) roga (NahA) naSTa huye ? (miccU ) mRtyu (palAiyA) palAyana kara gayI ? (yeNa ya) jisase tU (Nicitto) nizcinta hokara (Nica) satata (atthati) dravyoM meM aura (visayaM) viSayoM meM (samAsito) rama rahA hai| saMskRta TIkA :-- re jIva ! yAvatvaM jarayA na yastaH yAvattava samIpe jarA nAgatA tAvat sarve | rogamRtyavAdayo nAzaM gatAH santi / tasmAtkAraNAtvaM re jIva ! nishcinto'bhvH|| tvaM yAvatjarayA na veSTitastAvatpadyendriyANAM viSayAnmuktvA svAtmanaH kArya krtvym| TIkArtha : he jIva ! jabataka tuma jarA se zasta nahIM ho jAte ho. tumhAre samIpa meM jabataka buDhApA nahIM AtA tabataka saba roga va mRtyu Adi nAza ko prApta hote haiN| (tere pAsa nahIM AtI) usakAraNa se he jIva / nizcinta mata ho / jabataka buDhApA tumheM na pakar3a le, taba taka tuma paMcendriyoM ke viSayoM ko chor3akara AtmakalyANa kA kArya kara lo| bhAvArtha: abhI buDhApA nahIM AyA, roga nahIM huye, to mRtyu bhI nahIM hogI aisI
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbojapacAsiyA bhAnta dhAraNA ko mana meM dhAraNa kara jIva ko nizcinta nahIM honA cAhiye / azubhakarma kA kaba udaya AyegA ? koI patA nahIM / jaba bhI ve udaya meM AyeMge, jIva rogAdika ke dvArA sta ho j.3| Ayuka ha.para alyu nizcit dvAra khaTakhaTAyegI / ataeva he jIva ! tuma gAphila mata hoo / mRtyu, roga vA jarAvasthA tumheM kaSTa de, usase pahale hI tuma AtmA kA kalyANa kara lo| paratIra ko prApta karane kA upAya bhIma bhavovahi paDiyo jhaMkoliya dukkha paavlhriihiN| avalaMbiya jiNadhamme AsaNNaM karahi paratIraM / / 29 // anvayArtha :(bhIma) bhayaMkara (bhavovahi) saMsAra sAgara meM (paDiyo) par3akara (dukkha) duHkha rUpa (pAvalaharIhiM) pApa lahariyoM ke dvArA tuma (jhaMkoliya) jhAMkolita ho rahe ho / (jiNadhamme) jainadharma kA (avalaMbiya) avalambana karo (paratIraM) paratIra ko (AsaNNaM) nikaTa (karahi) kara lo| saMskRta TIkA : rejIva ! tvaM saMsArasAgaramadhye patitaH san pApalaharIbhiH jhaGkolitazca san | muharvAraMvAraMparibhramaNaM karoSi iti matvA jinadharmamevAvalambaya / hemUDha ! tvaM viSayAsakto mA bhava / mokSarUpaM paratIraM nikaTaM kuru / TIkArthaH rejIva ! tuma saMsArasAgara meM girakara pAparUpI laharoM ke dvArA skolita hokara bAra-bAra paribhramaNa kara rahe ho| aisA jAnakara tuma jainadharma kA avalambana kro| he mUDha ! tuma viSayAsakta mata hoo| mokSarUpI parataTa ko tuma apane nikaTa kara lo| bhAvArtha : saMsAra sAgara ke samAna hai / saMsAra ke mahAsAgara meM pApoM kI lahareM uchala rahI haiM, viSayAsakta jIva una laharoM meM jhUlatA huA masta ho rahA hai,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgraha paMcAsiyA rogarUpI mahAmatsya isa saMsAra sAgara meM basate haiM, buDhApe kA bhayaMkara tUphAna | isa sAgara meM pratikSaNa AtA hai, bhogoM ke bhaMvara meM ulajhA huA yaha mUda cetana anAdikAla se ananta duHkhoM ko sadaiva sahana karatA A rahA hai| granthakarttA kavi kahate haiM ki he bhavya tuma viSayAsakti ko taja kara svAnubhUti kI upalabdhi karane hetu jainadharma kA AcaraNa kro| jainadharma kA AcaraNa hI tumheM mokSa kI prApti karAne meM samartha hai| jainadharma kI AvazyakatA jai lacchI hoi thiraM puNa rogA Na khijjaI miccU / to jiNadhammaM kIrai aNAdaraM Neva kAyavvaM // 30 // anvayArtha : (ja) jisase ( lacchI) lakSmI (thiraM) sthira (hoi ) hotI haiM (puNa) aura (rogA) roga (Na) nahIM hote (miccU) mRtyu (khijjaI) naSTa hotI hai (to) usa ( jiNadhammaM ) jainadharma ko (kIraha) AcaraNa karo (aNAdaraM ) anAdara (ba) nahIM (kAyavvaM ) karanA cAhiye / saMskRta TIkA : he jIva ! yena dharmeNa kRtvA lakSmIH sthirA bhavati, punaH rogAH mRtyuzca kSayaM yAnti tarhi kasmAjjina dharmaH na kriyate ? apitu kriyate / iti matvA mithyAmataM na kartavyam / TIkArtha : he jIva ! jisa dharma ke karane se lakSmI sthira hotI hai. roga va mRtyu kSaya ko prApta hote haiM. usa jinadharma ko dhAraNa kyoM nahIM karanA cAhiye ? arthAt karanA caahiye| aisA jAnakara tuma mithyAmata ko dhAraNa mata karo / bhAvArtha : vidhivat dharma ko dhAraNa karane se laukika aura pAralaukika sukha prApta hote haiN| kahA bhI hai ki dharma karata saMsAra sukha, dharma karata nirvANa | dharma paMtha sAdhe binA, nara tiryaMca samAna // 39
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMmoha paMdyAniyA dharma se manuSya ko isaloka meM cakravartI, nArAyaNa aura balabhadAddhi kI vibhUti prApta hotI hai to paraloka meM indra aura ahamindrAdika kI vibhUti prApta hotI hai / isa taraha dharma asuroM kA dAtA hai ! ke kAraNa hI jIva zAzvata sukha ke Alayasvarupa mokSa ko prApta karatA hai| ataeva dharma kA satata Adara karanA cAhiye / jo jIva dharma karatA hai, usakA hI jIvana sArthaka bana jAtA hai| dharma ke binA manuSTya tirAMca ke samAna hai| dharma ko dhAraNa karane kI preraNA jai icchai paraloyaM millahiM mohaM ca cayahiM prkoh| visayasuhaM vajjijihaM aNuhavahi jiNoiyaM dhammaM // 31|| anvayArtha :(ja) yadi (paraloyaM) paraloka (millahi) milane kI (icchai) icchA karate ho (to) (mohaM) moha (ca) aura (parakoha) para ke prati krodha (cayahi) chor3a ko (viSayasuha) viSayasukha kA (vajjijiha) tyAga kara (jiNoiyaM) jinendra kathita (dhamma) dharma kA (aNuhavaThi) anubhava kro| saMskRta TIkA : he jIva ! yadi tvaM paralokaM mokSapadamicchasi tahi tvaM mohAndhakAra dUrI kuru / punaH paJcendriyANAM saptaviMzativiSayANAM sukhaM much| punaH paJcavidha midhyAtvaM muktvA jinadharma kuch| TIkArthaH he jIva ! yadi tuma paraloka arthAt mokSapada prApta karane kI icchA karate ho to tuma mohAndhakAra ko dUra karo, paMcendriyoM ke sattAIsa viSayoM ko chor3a do / pA~ca prakAra ke mithyAtva ko chor3akara jainadharma ko dhAraNa kro| bhAvArtha: AtmA ke bAhya cihna ko indriya kahate haiM / indriyoM ke pA~ca bheda haiN| sparzanendriya ke ATha, rasanendriya ke pA~ca, dhANendriya ke do, cakSurindriya ke pA~ca aura karNendriya ke sAta ina sabako milAne para pA~ca indriyoM ke sattAIsa | viSaya hote haiM / tattva ke prati azraddhAja ko mithyAtva kahate haiM / mithyAtva ke
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabIha paMcAsiyA viparIta midhyAtva saMzaya mithyAtva pA~ca bheda haiN| yathA eka vinaya mithyAtva va ajJAna mithyAtva | mithyAtva va viSayoM ke prati rAgabhAva se donoM bhAva AtmA ko apane svarUpa se dUrAnudUra kara dete haiN| isase jIva paMcaparivartanarUpa saMsAra meM paribhramaNa karake ananta duHkhoM ko bhogate haiN| inakA tyAga karake dharma meM mana ko lagAne se AtmA kA kalyANa hotA hai / AraMbha kA tyAga karo muisa viviha AraMbha AraMbhe hoi jIvasaMghAro / saMdhAreNa ya pAvaM pAveNa ya NarayavAsammi // 32 // anvayArtha : (viviha AraMbha) vividha AraMbha ko (muddasu) chor3o (AraMbhe) Arambha se (jIvasaMghArI) jIvoM kA ghAta hotA hai (saMghAreNa ya) jIvaghAta karane se (pAvaM) pApa (hoi) hotA hai (pAveNa ya) aura pApa se (NarayavAsammi) naraka meM AvAsa prApta hotA hai / saMskRta TIkA : re mUrkha jIva ! tvaM pApArambhaM tyaja / kasmAt ? pApArambhAt SaTkAyajIvAnAM saMhAro bhavati, punaH prANinAM saMhArAtpApaM bhavati pazcAt pApAt narake duHsahaM duHkhaM bhuGkte / TIkArtha : re mUrkha jIva ! tuma pAparUpa AraMbha kA tyAga kro| kyoM ? pApa ke kAraNabhUta AraMbha se SaTkAyika jIvoM kA saMhAra hotA hai| una prANiyoM kA ghAta hone se pApa utpanna hotA hai| pazcAt pApa se naraka meM duHkhoM ko bhoganA par3atA hai / bhAvArtha : pRthvI kAyika jIva, jalakAyika jIva agnikAyika jIva, vAyukAyika jIva, vanaspatikAyika jIva aura trasakAyika jIva ye SaTkAyika jIva haiN| AraMbha karane se inakA ghAta hotA hai| hiMsA pApa kA 41 1
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMtoSa paMcAsiyA Asava va baMdha karAtI hai| hiMsA vaira-virodha kI anantakAla ke lie bar3hAtI hai| hiMsA eka aisA pApa hai ki jisake sAnidhya meM saMsAra ke sAre pApa paripuSTa hote haiN| pApa jIva kA bhayaMkara zatru haiN| pApa isa jIva ko bhayaMkara zvasAgara meM ( naraka meM ) Dhakela detA hai| ataeva naraka se bhayabhIta rahane vAle bhavyajIvoM ko AraMbha kA tyAga karanA caahiye| AraMbha kA tyAga karane ke lie vividha prakAra ke vratoM kA aMgIkAra karanA Avazyaka hai ! karmoM kA phala jaM jaMtura jaMtaM pariSada jaM jaM va hivaNe royaM / taM taM pAvai jIvo puvva kiye kammadoseNa // 33 // anvayArtha : -- ( tihuvaNe) tIna bhuvana meM (jaM jaM) jo jo (duH kkhaM) duHkha (paribhava) anAdara (royaM) roga haiM ( taM taM ) ve ve (jIvo) jIva ko (puvva) pUrva (kiye) kRta (kammadIseNa) karma ke doSa se (pAvaha) prApta hote haiN| saMskRta TIkA : he ziSya ! atra saMsAre pUrvAzubhakarmodayAt yathA yathAyaM jIvo duHkhaM prApnoti tathA tathA duHkhaM bhuGkte / ca punaH pUrvAzubhodayAt bhavasukhamagnI bhAvAdayaM jIvaH caturgatiSu paribhramaNaM karoti / kaiH saha ? janmajarAmaraNarogaviyoga dAridryAdInAM duHkhaiH saha / kena ? kudevapUjJAbhAvaM kRtvA / kasmAt ? pUrvakarmodayAt / TIkArtha : he ziSya ! isa saMsAra meM pUrva azubhakarma ke udaya ke vaza jo-jo duHkha yaha jIva prApta karatA hai tathA usako bhogatA hai aura pUrva ke azubhakarmoM ke udaya se bhavasukha meM magja hokara cAroM gatiyoM meM paribhramaNa karatA hai / zaMkA kisake sAtha paribhramaNa karatA hai ? samAdhAna :- janma, jarA, mRtyu, roga, viyoga, daridratAdi ke sAtha paribhramaNa karatA hai / zaMkA :- kisa kAraNa se duHkha sahana karatA hai ? samAdhAna :- kudeva kI pUjA karane ke bhAva se yaha duHkha sahatA hai / zaMkA :- isa jIva ke aise bhAva kyo hote haiN| 42 --
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ reO saMjauha pavAsiyA samAdhAna :- pUrva karmodayavazAt aise bhAva hote haiN| bhAvArtha: jIva jaise bhAva karatA hai, uA bhAvoM ke anurUpa karma AtmA se bandha jAte haiM, AtmA ne pUrva meM azubhakarma kA upArjana kiyA thA jisake phala se hii| vaha bahuvidha duHkhoM ko prApta kara rahA hai| dharma kA phala jaM jaM dulahaM jaM jaM suMdara jaM jaM ca tihuvaNe sAraM / taM taM dhammaphaleNa va mAhINaM tihuyaNaM tassa / / 34 // anvayArtha :(jaM jaM) jo-jo (dulaha) kurlabha (jaM jaM) jo-jo (suMdara) sundara (ca) aura (jaM jaM) jo-jo (tihuvaNe) triloka meM (sAraM) sArabhUta hai (taM taM) vaha vaha (dhammaphaleNa ya) dharma ke phala se haiN| dharma se (tassa) usa jIva ke (tihuyaNaM) triloka bhI (sAhINaM) svAdhIna hote haiN| | saMskRta TIkA :--. | he jIva ! atra saMsAre'sau jIvaH dharma kRtvA mahAdurlabha vastu prApnoti / yAni | | yAni sAraM sArIbhUtavastuni tribhuvaneSu dharmodayAdayaM jIvaH prApnoti / idaM kiM jhayam? dharmasya phalaM zeyam / punarayaM jIvaH dharmodayAt svAdhInapadaM mokSapadaM prApnoti / | tathoktam - dharmataH sakalamaGgalAvalI, dharmataH sakalasaukhyasampadA / dharmataH sphurati nirmalaM yazo, dharma eva tadbho vidhIyatAm // tathA ca - vane raNe zatrujalAgnimadhye, mahArNave parvatamastake vaa| suptaM pramattaM viSamasthitaM vA, rakSanti puNyAni purAkRtAni //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkArtha : he jIva ! isa saMsAra meM yaha jIva dharma karake mahAdurlabha vastu prApta karatA hai| tribhuvana meM jo-jo sArabhUta (zreSTha) vastuyeM haiM isa jIva ko dharma ke kAraNa prApta hotI haiN| ise kyA jAno ? dharma kA phala hai aisA jAno / dharma ke kAraNa se yaha jIva svAdhIna pada yAni mokSapada ko prApta karatA hai 1 kahA bhI hai - dharmataH sakalamaGgalAvalIarthAt :- dharma se saphala bhayala kI prApti hotI hai| dharma se ho sakala saukhya kI saMpadA milatI hai| dharma se hI cAroM ora nirmala yaza phailatA hai| isaliye hai| jIva ! tumheM dharma karanA cAhiye / aura bhI kahA hai - vane raNe zatrujalAgnimadhye - arthAt :- vana meM, samarabhUmi meM, vAyu meM, jala meM, agni meM. mahAsAgara meM, parvata ke mastaka para, supta, pramAdayukta athavA viSamasthiti se yukta jIva kI rakSA pUrvakRta karma hI karate haiN| bhAvArtha : Agama kA parizIlana karane para jJAta hotA hai ki - (1) sItA ke liye banAyA gayA agnikuNDa zItala sarovara bnaa| (2) zrIpAla sAgara meM tairakara sukharUpa A gyaa| (3) somA ne mahAmantra bolakara char3e meM hAtha DAlA to sAMpa kA hAra bana gyaa| (4) aMjanA vana meM paribhramaNa kara rahI thI to vidyAdhara ne uSTApar3ha ke rUpa meM Akara use zera se bcaayaa| (5) pANData lAkha ke mahala se surakSita nikala Aye / (6) dropadI kA bharI sabhA meM cIra bar3ha gayA / (7) sudarzana kI zUlI siMhAsana bana gii| aadi-aadi| ina sabase mAlUma paDatA hai ki dharma kI acintya mahimA hai| hara saMkaTa meM yaha eka hada sambala hai| dharma AtmA ko saMtuSTi pradAna karatA hai| dharma duHkhoM ke nAza kI amogha auSadhi hai / yaha dharma amarapada pradAna karane vAlA hone se
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ HosaMbohavAsiyA paramAmRta hai / dharma ko karane ke phalasvarUpa nara se jArAyaNa athavA tItara se | tIrthakara bajane kI pAtratA prApta hotI hai / saMsAra meM aisA koI sukhkha nahIM hai ki | jise dharma na de sakatA ho| ataeva satata dharma meM mana lagAnA caahiye| ajJAnI ko sambodhana dhammeNa hoi sagaM pAveNa ya hoi nnryvaasmmi| jANato vi ayANaya Narae mA khipahi appANaM // 35 / / anvayArtha :(ayANaya) ajJAnI (dhammeNa) dharma se (sagga) svarga meM vAsa (hoha) hotA hai | (pAveNa ya) pApa se (NarayavAsammi) naraka meM vAsa hotA hai| (jANaMtI vi) aisA jAnakara bhI (appANaM) AtmA ko (apane ko) (Narae) naraka meM (maa)| mata (khipahi) ddaal| | saMskRta TIkA : he jIva ! dharmeNa kRtvA svargaphalaM prApyate, punaH pApena kRtvA narakAdika duHkhaM prApyate, punaH tridhA ratnatrayeH kRtvA svAtmacintanAtparaspasapAbhAvAt saMkalpavikalparahitamabhayAmaramokSapadaM prApyate / re mUTha jIva ! asya saMsArasya svarUpamanityaM jJAtvA nijAtmAnaM narake mA kSiyatu / kasmAt ? viSaya | mohlaampttyaat| TIkArtha : he jIva ! dharma karane se svarga phala kI prApti hotI hai| ghApa karane se jarakAdi duHkha kI prApti hotI hai / ratnatraya dhAraNa karane se, svAtmacintana ke kAraNa, parasvarUpa kA abhAva hone se, saMkalpa-vikalpa rahita akSaya-amara mokSapada prApta hotA hai / re bhUla jIva ! isa saMsAra ke anitya svarUpa ko jAnakara AtmA ko naraka meM mata DAla / kaise ? viSayamoha kI lampaTatA se| bhAvArtha : pariNAma tIna prakAra ke haiM - zubha, azubha aura zuddha / zubha pariNAmoM se svarga kI prApti hotI hai, azubha pariNAmoM se narakAdi kI mahAbhayaMkara vedanAyeM
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREsanIvAsiyA - sthA rahatI haiM. kopayoga meM sAkSAt ajara umara avinAzI mokSapada kI prApti hotI hai / jIva kA parama kartavya hai ki vaha azubhopayoga kA sarvathA tyAga kareM / zuddhopayoga kA lakhya rakhakara kArya kareM tathA jabataka usakI prApti na ho, tabataka zubhopayoga meM avasthita rahe / dharmAdharma kA phala dhammeNa yasakkittI dhammeNa ya hoi tihuvaNe sukkhaM / ghammavihUNo mUDha ya dukkhaM kiM kiM Na pAvihasi // 36 // | anvayArtha :(dhammeNa) dharma se (yasa) yaza (kittI) kIrti hotI hai| (pammeNa ya) dharma se hI (tihuvaNe) tribhuvana meM (sukkhaM) sukha (hoDa) hotA hai (dhammavihUNo) dharma vihIna (mULa ya) mUrkha (kiM kiM) kauna-kaunase (dukkha) dukha (Na paavihsi)| prApta nahIM karatA hai ? saMskRta TIkA : he ziSya ! atra saMsAre jIvAtya dharmeNa kRtvA nirmalA kIrtiryazazca bhavati, punaH dharmeNa kRtvA tribhuvanamadhye mahatsukhaM prApyate, punaH dharmeNa kRtvA svargamokSAdikaM sukhaM prApyate cturgtissu| TIkArtha : he ziSya ! isa saMsAra meM dharma karane se jIva ko kIrti va yaza prApta hotA hai| dharma ke kAraNa triloka meM mahAsukha milatA hai| dharma se svarga, mokSa kI prApti hotI hai / dharma karane se cAroM gatiyoM meM sukha milatA hai| bhAvArtha : jaise vAyu ke kAraNa phUla kA saurabha caturdika meM phaila jAtA hai, vaise dharma | ke kAraNa manuSya kA yaza cAroM ora phaila jAtA hai / aisA koI sukha saMsAra meM nahIM hai, jise dharma ke kAraNa nahIM pAyA jA sktaa| svarNa aura mokSa kI prApti bhI isI dharma ke kAraNa hotI hai, ataH pratyeka saMsArI prANI ko dharma dhAraNa karanA caahiye| jo jIva dharma se vimukha haiM, una jIvoM ke jIvana meM aneka prakAra ke duHkha praveza karate haiN| ve jIva daridrI, rogoM se vasta, kuputrAdi duSTa pArivArika
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ raisanIlajJAnirantan janoM kI prApti se yukta, iSTasAmanI kA abhAva Adi se sahita hote haiN| dharmabhAvoM ke abhAva meM pariNAmoM meM rahane vAlA tIvra saMkleza, aneka prakAra ke zArIrika aura mAnasika rogoM ko utpanna karatA hai| ataH jIva ko adharma kA parityAga karanA caahiye| dharma se laukika sukha dhammeNa ya hu~ti jayA lacchIsirimaMgalaM ca nnrtiriyaa| dhammeNa cattadehA tassa ghare pesaNaM kuNahi~ // 37 // [anvayArtha : (dhammeNa ya) dharma se (jayA) jaya (lacchI) lakSmI (siri) zrI (ca) aura | (maMgala) maMgala (huti) hote haiM / (NaratiriyA) jo nara-nArI (dhammeNa) dharma se (sattadehA) rahita hote haiM (tassa) unake (ghare) ghara meM (pesaNaM) preSaNa (kuNa) karate haiN| saMskRta TIkA :| aho jIva ! atra saMsAre'sya jIvasya jinadharmeNa kRtvA pracurA jayazrI lakSmIcazyAdikavibhUtayo bhavanti / punaH jinadharmeNa kRtvA varagajAH varAzvAzca bhavanti / punaH saMsAramadhye ye naranAryAdayaH jinadharmAdrahitAH syuH te paragRhe preSaNaM kurvanti / ye pakSaparameStinAM guNarahitAH, ye ca ratnatrayasya guNarahitA vartante narAH, te mUladhanarahitAH grAme-mAme zItAtApavarSAdInAM duHkha bhuAnAH zirasi sthApitenAtibhAreNa bhagnanIvAH santaH nIcalokaiH saha vANijyaM kRtvAsteGgate sUrya svagRhamAgatAH santaH vinA zAkAdi saMyogairatikaSTena putrakAlanAdInAM durbharodarapUraNaM kurvanti / janmaparyantaM rogaiH pIDitA bhavanti / punaratiprItAnAmiSTavastrAdInAM viyoga sahante / punaH zatasahamachidrasahitAsu truditAsu sphuTitAsu parNazAlA nivasanti / uttama bhAjanaM na bhvti| zatasahaprakhaNDavAnaM bhvti| te narA yA macchanti tatra durbhagatvaM prApnuvanti / teSAM jinadharmasya kriyAyAH kva prAptiH ? api tu na kvApi / karamAnbhavati ? kugurAkudevakuvratagrasAdAgjinadharmarahitatvAcca /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ ReanopazAsiyA uktadha adattadoSeNa bhaveddaridro, dAridrayadoSeNa karoti paapm| pApAdavazyaM narake patanti, punardaridrAH punareva paapaaH|| tathA coktam - caurebhyo na bhayaM na daNDapatanaM trAso na pRthvIpateniHzaGkha zayanaM nizApi gamanaM durgeSu mArgeSu c| dAridrayaM bahusaukhyakAri puruSA duHkhadvayaM syAtpare hyayAtAH svajanAzca yAnti vimukhA munti mitrANyapi // anyacaktim - madhupAne kutaH zaucaM mAMsabhakSI kutodyaa| kAmArthinAM kuto lajjA dhanahIne kutaH kriyA // | TIkArtha: aho jIva ! isa saMsAra meM dharma karane se jIva ko pracura jaya, lakSmI, | cakravartI Adi kI vibhUti prApta hotI hai / jinadharma se uttama ghor3e, hAthiyoM kI prApti hotI hai ! jo nara-nArI dharma se hIna haiM, ve dUsaroM ke ghara meM naukarI karate haiM / jo paMca parameSThiyoM ke guNoM se (ramaraNa se) rahita haiM aura jo ratnatraya se rahita haiM, ve nara mUladhana se rahita hokara gA~va-gA~va meM zIta, uSNa va varSAdi ke DhuHkhoM ko bhogate haiN| mAthe para rakhe hue atibhAra se bhavanagrIva hote haiM / nIca logoM ke sAtha vyApAra karake sUryAsta ke bAda ghara Akara zaMkAdi se rahita ati kaSTa se apane strI, putra kA durbharatA se udara pUrNa karate haiN| jIvanaparyanta roga sahita hote haiN| atipriya vastrAdika ke viyoga ko sahate haiM / lAkhoM chidroM se yukta TUTI-phUTI jhopar3I meM rahate haiN| unake pAsa uttama bartana nahIM hote haiN| lAkhoM chidroM vAlA vastra unake pAsa hotA hai / ve mAnava jahA~ bhI jAte haiM, vahA~ duHkhoM ko hI pAte haiN| zaMkA - unheM jinadharma kI prApti kaba hogI ? samAdhAma - nahIM hogii|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA - kyoM nahIM hogI ? samAdhAna - kuguru, kudeva, kuvrata ke prasAda se tathA jinadharma kI rahitatA se | | unheM jainadharma kI prApti nahIM hogI / kahA hai - adattadoSeNa - arthAt :- dAna na dene ke doSa se majIda iriddha hotA hai daridratA doSTa se yAta! karatA hai, pApa se naraka meM giratA hai, vahA~ se nikalakara punaH daridrI va pArI hotA hai| aura bhI kahA hai - caurebhyo na bhayaM na - arthAt :- jisameM coroM kA bhaya nahIM hai, iMDe nahIM par3ate, pRthvIpati kA trAsa | nahIM hotA, niHzaMka hokara so sakate haiM, rAtri meM durgama va kaThina mArga meM bhI gamana hotA hai, aisI daridratA bar3I sukhakArI hai| kintu isameM mAtra do duHkha haiM - (1) svajana Akara vApasa nikala jAte haiN| (2) mitra sAtha chor3a dete haiN| aura bhI kahA hai - madhupAne kutaH - arthAt :- madhupAyI meM pavitratA kahA~ se AyegI ? mAMsabhakSI meM dayA kahA~ ? kAmArthI ko lajjA kaise hogI ? dhanahIna ke dharma kriyA kaise hogI ? bhAvArtha : dAsatA eka vivazatA hai / vaha kyoM karanI par3atI hai ? isakA uttara granthakAra ne bar3e hI sundara DhaMga se diyA hai| ve likhate haiM ki jo dharmakArya se hIna hote haiM, ve bhRtya hote haiM / daridratA kA sundara vivecana TIkAkAra ne kiyA hai / garIboM kA hotA bhI kauna hai ? svajagat usake liye parAyA zahara hai| sAre duHkhoM ne milakara vicAra kiyA ki hama kahA~ raheM ? anta meM koI svajana na dikhA to ve garIba kI jhopar3I meM ghusa gaye / isaliye hI sAre duHkha garIboM ko sahane par3ate haiN| eka kavi ne likhA hai ki - he daridrate / tumheM namaskAra ho / tere prasAda se maiM sarvasiddhi ko prApta /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ +: saMbora saMcAsiyA kara cukA huuN| maiM sAre jagata ko hekha sakatA hU~ kintu mujhe duniyA~ kA koI vyakti nahIM dekha sktaa| eka daridratA hI karoDoM guNoM ko naSTa kara detI hai| yaha daridratA pUrvopArjita rApakarma se prApta hotI hai| atATa sukhecchu bhatrya ko pUrNa tanmayalA se dharma karanA caahiye| punaH dharma kA laukika phala dhammeNa Naro suhago sudaMsaNo sylloysuhjnnnno| loeNa pujjaNijjo paNAsaNo sayaladukkhANAM // 38 // anvayArtha :(pammeNa) dharma Te (Naro) mAnava (suhago) subhaga (sudaMsaNI) sundara (sayalaloya) saba loka meM (suhajaNaNoM) zubhotpAdaka (loeNa) logoM se (pujjaNijjo) pUjya (sayala dukkhANAM) sakala duHkhoM kA (paNAsaNo) nAzaka hotA hai| saMskRta TIkA : he ziSya ! punaH jinadharmeNa kiM-kiM bhavati ? punaH jinadharmeNa kRtvA | samastatrilokamadhye yatra-yatra gacchati tatra-tatra rUpeNAtimanojJaH dRzyate, kAmadevo | bhavati, punaH jinadharmeNa kRtvA svAya pareSAM cApi sukhamutpAdayati, punaH jinadharmeNa kRtvA trilokasya lokerayaM jIvaH pUjyate, punaH jinadharmeNa kRtvAyaM jIva ihAmutra va sakalasya duHkhasya vinAzako bhavati, punaH jinadharmeNa kRtvAyaM jIvo'kSayamantarahitaM ca sukhaM praapnoti| TIkArtha : he ziSya ! jinadharma se kyA-kyA hotA hai ? jinadharma ke kAraNa jIva trailokya meM jahA~-jahA~ jAtA hai. vahA~-vahA~ rupa se manoja hotA hai arthAt kAmadeva hotA hai / punaH usa dharma se sva aura para donoM ke liye sukhotpAdana hotA hai / jinadharma ke karane ke kAraNa yaha jIva loka-paraloka meM samasta duHkhoM kA vinAzaka hotA hai tathA yaha jIva dharma ke prasAda se hI akSaya -ananta surakha ko prApta karatA hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Prastasibaura vaMzAsiyA bhAvArtha : jaba dhArmika vyakti dharma karane kA phala prApta karatA hai, taba vaha sundara, nirogI, sarvajanapriya. sukha kA upabhoga karane vAlA aura duHkhoM kA vinAzaka hotA hai / vaha ihaloka aura paraloka donoM meM hI sukhI hotA hai| dharma kA svarUpa dhammo dayANa mUlaM vijjAviNayaM ca uvasamo munninnaa| taM sayala parama bIyaM kahiyaM jiNavariMdehiM // 39 // anvayArtha :(dhammo) dharma (dayANa) dayA kA (mUlaM) mUla (vijjA) vidyA (ca) aura (viNayaM) vinaya (muNiNA) muni kA (uvasamo) upazama (taM) use (sayala) sakala (parama) parama (utkRSTha, zreSTha) (bIyaM) bIja (jiNavariMde hiM) jinendradeva ne (kahiyaM) kahA hai| saMskRta TIkA : ziSya Aha - he bhagavan ! kIdRzo dharmaH ? sa Aha - dayAsahito dharmaH / hiMsArahito dharmaH, punaH dazavidhottamakSamAdilakSaNo dharmaH / nizcayavyavahAra didhAratnatrayamayo dharmaH / punaH pareSAM yatsukhaM dIyate sa dharmaH / paropakAro dharmaH / punaH kaiH dharma utpadyate ? siddhAntAdhyayanaiH / sadharmaNAM saha vinayaiH / upazamaiH kaSAya shaantbhaavH| etairAktairaSTaprakAraiH dharma utpadyate / punaH kIdRzo dharmaH ? munInAM yogyH| IzA lakSaNaM dharmasya jJAtavyam / kena kathitam ? jinendraH kathitam / TIkArtha : ziSya kahatA hai - he bhagavAna ! dharma kaisA hai ? ve kahate haiM(1) dathAsahita dharma hai arthAt hiMsArahita dharma hai / (2) uttamakSamAdi lakSaNarUpa dazavidha dharma hai| (3) nizcaya vyavahAra ye do prakAra kA ratnatrayadharma hai| (4) jo dUsaroM ko sukha de vaha dharma hai| (5) paropakAra dharma hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbocAsiyA | vaha dharma kaise utpanna hotA hai ? (1) siddhAnta kA adhyayana karane se dharma hotA hai| (2) sAdharmiyoM kA vinaya karane se dharma hotA hai| (3) kaSAyoM kA upazama karane se dharma hotA hai| uparyukta ATha prakAra se dharma kI utpatti hotI hai| zaMkA :- yaha dharma kinake yogya hai ? samAdhAna :- yaha dharma muniyoM ke yogya hai| dharma ke aise lakSaNa jAnane caahiye| zaMkA :- yaha lakSaNa kisane kaha hai ? samAdhAna :- yaha lakSaNa jinendra ke dvArA kahe gaye haiN| bhAvArtha : dharma zabda ko Agama meM aneka prakAra se paribhASita kiyA gayA hai / ve sAre lakSaNa paraspara meM pUraka haiN| eka kA kathana karane para zeSa sampUrNa lakSaNoM kA kathana svayameva hI ho jAtA hai| uparyukta TIkA meM ATha prakAra kA dharma batAyA hai - (1) ahiMsA dharma hai| (2) vinaya dharma hai| (3) paropakAra dharma hai| (4) svAdhyAya dharma hai| / (5) upazama dharma hai| (6) jo uttama sukhadAyaka hai vaha dharma hai| (7) ratnatraya dharma hai| (8) dazalakSaNa dharma hai| svAmikArtikeyAnuprekSA nAmaka grantha meM dharma ke svarUpa ko cAra vibhAgoM meM prakaTa kiyA gayA hai / yathA - dhammo vatthusahAvo khamAdi bhAvo ya dasaviho dhmmo| __ rayaNattayaM ca dhammo, jIvANaM rakkhaNaM dhmmo|| | ardhAt :- 1- vastusvabhAva ko dharma kahate haiN| 2- dazaprakAra ke kSamAdi bhAvoM ko dharma kahate haiN|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ / KartasaMDoha ghaMcAsiyA |3- ratnatraya ko dharma kahate haiN| |4- jIvoM kI rakSA ko dharma kahate haiN| saMkSepataH jo-jo AcaraNa Atmavizudi meM kAraNa banate haiM. ve-ve rUba || dharmAtaraNa haiM aisA jAnanA cAhiye / dharma, guru aura deva kA lakSaNa so dhammo jattha dayA so joI jo Na paDai saMsAre / so devo jaramaraNaharo paNAsaNo sayaladukkhANaM // 40 // | anvayArtha :(jattha) jahA~ (dayA) dayA hai (so) vaha (dhammo) dharma hai / (so) vaha (joI) yogI hai (jo) jo (saMsAre) saMsAra meM (paDaha) par3atA (Na) nahIM hai| (so)| vaha (devo) deva hai jo (jaramaraNaharo) jarA va maraNa ko harane vAlA hotA hai| aura (sayalabuvaskhANaM) jo sakala duHkhoM kA (paNAsaNo) vinAza karatA hai| saMskRta TIkA :| he ziSya ! punaratra saMsAre kIDazo dharmaH ? bhagavAjAha - yatra padakAyajIvAnAM | rakSaNaM kriyate sa dharmo bhagyo / dayA kriyate sa dharmaH, punaH yogIzvaraH kaH kathyate ? yo muniH svAtmaparayoH bhedaM jJAtvA, tatvAdikaM bhedaM jJAtvA, nizcayaratnatrayaM dhyAtyA, | punarapi saMsAre na patati / sAMsArika bhogavAJchAM na karoti sa yogIzvaraH kthyte| | punaH devaH kIdRzaH kathyate ? yo devaH janmajarAmaraNaM harati sa devaH, punaH | sakaladuHkhavinAzako devaH kathyate / aparazca kudevaH kthyte| | TIkArtha : he ziSya ! isa saMsAra meM vaha dharma kaisA hai ? bhagavAna kahate haiM ki - jahA~ | SaTkAya jIvoM kA rakSaNa kiyA jAtA hai, vaha dharma kahA jAtA hai / dayA karanA dharma hai| yogIzvara kise kahate haiM ? o muni sva-para kA bheda jAnakara, tattvAdika kA bheda jAnakara nizcayaratnatraya ko dhyAkara punaH saMsAra meM nahIM Ale haiM / sAMsArika bhogoM kI jijake tAMDA nahIM haiM, ve munirAja yogIzvara
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ AARAN zivAra' kahalAte haiM / deva kauna kahalAte haiM ? jo janma, jarA aura maraNa kA haraNa kara lete haiM. ve deva haiN| sakaladuHkhoM ke vinAzaka ko deva kahate haiN| isake atirikta saba kudeva kahalAte haiM / bhAvArtha : - ArAdhaka ko ArAdhanA karane se pahale ArAdhya, ArAdhanA meM kAraNa Adi aneka bAtoM para vicAra kara lenA caahiye| ArAdhyabhUta jo zuddhAtmA hai usameM sahakArI kAraNabhUta deva, guru aura dharma hai| inhIM tInoM ke zraddhAna ko samyagdarzana kahA hai| yathA hiMsArahie dhamme aThThAraha dosa vajjie deve / NiggaMthe prAvayaNe sadahaNaM hoI sammattaM // - (mokSapAhuDa - 10 ) artha :hiMsArahita dharma, aTThAraha doSavivarjita deva va nirgrantha pravacana para zraddhAna karane se samyaktva hotA hai / dharma kA lakSaNa kyA hai ? jo dravyahiMsA aura bhAvahiMsA se rahita ho, jo sampUrNa jIvoM kA uddhAra karatA ho vaha dharma hai| jo mAnava ko mAnava ke sAtha mAnavIya vyavahAra karane kI zikSA detA ho vaha dharma hai| jo AtmA ko saMsAra ke duHkhoM se chur3Akara zAzvata mokSasukha meM le jAkara virAjamAna kara deve vaha dharma hai | samasta udAra bhAvanAoM kA nAma dharma hai| guru kaise hote haiM ? jo AtmasAdhanA meM tallIna rahate haiM, jinakI hara 'caryA jIvajagata kA uddhAra karane vAlI hotI hai, jinakA pavitra AcaraNa vizva ke samasta jIvoM ke lie Adarza hotA hai aura jinakA samagra jIvana sva- para kalyANa meM samarpita hotA hai, ve nirgrantha tapasvI guru kahalAte haiM / deva kA lakSaNa kyA hai ? jinhoMne rAga, vdeSa, mohAdi samasta AtmazatruoM para vijaya prApta kara liyA hai, jo carAcara meM sthita sampUrNa dravyoM ko unake guNa aura paryAyoM ke sAtha yugapat jAnate haiM aura jo saMsAra ke samasta jIvoM ko mokSamArga kA patha dikhalAte haiM unheM deva kahate haiM / deva, guru aura dharma kA samIcIna lakSaNa jAnakara unapara zraddhAna karanI caahiye| ina tInoM para zraddhAna karane vAlA jIva saMsAra ke mahAsAgara meM palIta 54
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ KotosaMdyauha paMcAsiyA - nahIM hotA, saMyama kI ora usakI lagama rahatI hai , mokSa jAne ke liye usake mana meM chaTapaTAhaTa rahatI hai aura nirantara apanI nindA aura gardA karatA huA vaha jIva saMvega bhAvoM se yukta ho jAtA hai| ina samasta kAraNoM se usa jIva kA maja ArAdhanA meM dRDha hotA hai| saMsAra meM vyartha kyA hai ? kiM dhamme dayarahie saMjamarahiyeNa kiM kiya tvenn| kiM dhaNarahiye bhavaNe kiM vihave vApasINe 46 / / anvayArtha :(dayarahie) dayArahita (dhamme) dharma se (kiM) kyA ? (saMjamarahiyeNa) saMyamarahita (kiM kiya taveNa) tApa karane se (kiM) kyA ? (lA) (dhaNarahiye) dhanarahita (bhavaNe) bhavana se (kiM ?) kyA (lAbha) (dANahINeNa) dvAnahIna (vihave) vaibhava se (kiM ?) kyA ? (lAbha hai|) saMskRta TIkA :-- ziSya ! yariman dharme dayA nAsti tena dharmeNa kiM prayojanam ? yasmin tapasi | saMyamo nAsti-SaTakAyika jIva hiMsAparihAraH SaDindriya vazIkaraNaM ca nAsti tena kRtena tapasA ki prayojanam ? yasya gRhasthasya bhavane lakSmIH nAsti tasya tena bhavanena ki prayojanam ? punaH dAnapUjAdikaM vinA vibhavena lakSmyA kiM kriyate ? na kiJcit / TIkArtha : he ziSya ! jisa dharma meM dayA nahIM hai usa dharma se kyA prayojana hai ? jisa tapa meM saMyama nahIM haiM. SaTkAyika jIvoM kI hiMsA kA parihAra aura SaDindreiya vazIkaraNa nahIM hai, usa tapa se kyA prayojana hai ? jisa gRhastha ke bhavana meM lakSmI arthAta dhana nahIM hai usa bhavaja se kyA prayojana hai ? dAna, pUjA Adi kAryo ke binA lakSmI kA kyA prayojana hai ? kucha bhI nhiiN|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Hoe manohayegAsiyA--- bhAvArtha : dhammasya mUlaM dayA dharma kA mUla r3hayA hai / ataeva jisa dharma meM dayA / nahIM hai vaha dharma kAryakArI nahIM hai| saMyama ke do bheda haiM - indriyasaMyama va prANIsaMyama / pA~ca indriya va mana / ko vaza meM karanA indriyasaMyama hai / pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, banaspatikAyika va sa jIvoM kI virAdhanA na karanA prANIsaMyama | hai| donoM prakAra ke saMyama se rahita tapa vidhavA ke zrRMgAra kI bhA~ti niSprayojanIya hai| vaibhavasampanna hokara bhI jo dAna nahIM dete unakA vaibhava bakarI ke gale meN| laTake hue stamoM kI taraha haiN| AcAryoM ne kahA hai ki jisa gRharaza ke pAsa koDI nahIM vaha kaur3I kA hai va jisa yati ke pAsa kauDI bhI hai va kaur3I ke barAbara hai| arthAt gRhastha dhanahIna ho to usase kyA lAbha ? dhana to hai, kintu usakA sadupayoga nahIM hai to usa dhana meM aura miTTI meM kyA antara hai ? arthAta kucha bhI nahIM hai| sajjajacittavallabha ke anuvAda meM maiMne spaSTa kiyA hai ki - jinake pAsa pracuramAtrA meM sampadA hai. parantu usakA upayoga dharmakArya aura pAtradAna ke lie nahIM hotA hai, unake pAsa dhana kA honA yA nahIM honA samAna hI hai| pUrvakRt puNyakarma kA udaya hone para dhana kA lAbha hotA hai| dhana eka sAdhana hai / usake dvArA puNya athavA pApa kA arjana kiyA jA sakatA hai / viSayabhogoM ke lie vyaya huA dhana pApoM kA sRjaka hai aura dharmakArya tathA pAtradAna meM lagA huA dhana puNyarUpI kalpavRkSa kI vRddhi karatA hai| isa saMsAra meM dhana ko prApta karanA atyanta kaThina hai| jinake pAsa dhaja ho, unameM dAna kI bhAvanA utpanna honA usase bhI kaThina hai| dAna karane kI icchA ho aura satpAtra kA samAgama ho jAye yaha saMyoga to mahADhurlabha hai / jina jIvoM ko aise avasara prApta hote haiM aura phira bhI ve dAnadharma meM pravRtti na kareM to unakA dhaja vyartha hI hai| dhana kA sadupayoga dAna ke vdArA hotA hai / zrAvakoM ke vdArA diyA jAne vAlA dAna kevala dAtA ke hI nahIM, apitu pAtra ke bhI dharmasAdhanA meM sahayogI hotA hai kyoMki zeSa AvazyakoM ke vdArA kevala AvazyakapAlaka kA hita hotA hai parantu dAna ko prApta karane ke uparAnta lobhAdi kaSAyoM kii|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMboha paMcAsiyA mandatA ho jAne se dAtA kA hita hotA hai aura pAtra bhI apanI Avazyaka vyavasthA ko prApta karane se nirvikalpa hokara dharma-zukladhyAna karate haiN| isase pAtra kA bhI hita hotA hai| isIlie AcAryoM ne ise zrAvakoM kA sarvottama kartavya kahA hai / isalie vaibhavasampanna zrAvakoM ko dAna avazya hI denA caahiye| dravya kA lAbha kyoM nahIM hotA ? atthasya karaNAdo kIrai ahiyaM pi aimahApAvaM / attho Na hoi tahavihu puvvaM kiya kammadoseNa // 42 // anvayArtha : (atthasya ) dhana ke (karaNAdo) kAraNa se (amahApAvaM) ati mahAghApa (ahiyaM) adhika (kIraha) karatA hai (pi) phira bhI (pucchaM) pUrva (kiya kamma doseNa) meM kiye gaye karma ke doSa se (taha vi hu) use (asthI) dravya (Na) nahIM ( prApta ) (ho) holA / saMskRta TIkA -- he ziSya ! atra saMsAre'yaM jIvaH lakSmIhetordhanArthaM mahatpracuraM pApaM karoti / atIva tIvrapApaM karoti / kena ? vyApAreNa kRtvAyogyakarmaNA kRtvA / kasmAt ? prabalamohavazAt / yadyapi dhanArthamatIya tIvrapApaM karoti, tadapyayaM jIvaH dhanaM na prApnoti / yat pUrvabhavopArjitaM zubhAzubhaM karma, tasyaiva karmaNaH zubhAzubhaM phalamanena jIvena prApyate / pUrvabhavopArjitena puNyakarmaNA vinAsya jIvasya manuSyo vA vyantaro kazciddevo vA tiryagvA zubhAzubhaM sukha-duHkha na dadAti / anyaH ko'pi sukhaM duHkhaM la vA dadAti tasya jIvasya sthopArjitaM zubhAzubhaM kva tatra gatam, iti matvAjJAnino jIvA midhyAtvavazAt kudevaraktAH pAkhaNDino manuSyA evevaM vadanti / kim ? tantramantrAdi bhirauSadhiyazIkaraNakauTilyAdibhiH caNDIzItalAdibhiH pUjAbhirabhISTasiddhiH bhavati, evamasatyaM vadanti / TIkArtha : he ziSya ! isa saMsAra meM yaha jIva lakSmI ke prApti hetu bar3A pApa karatA hai / kaise ? vyApAra karake, ayogya karma karake / kyoM ? prabala bhoha ke vazAt / 57
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ho saMboha maMgasiyA yadyapi dhanArthI ati tIvra pApa karatA hai phira bhI yaha jIva dhana nahIM pAtA / jo pUrva bhava meM upArjita kiye zubhAzubha karma, usa karma se hI zubhAzubha phala kI prApti isa jIva ko hotI hai| pUrvabhavopArjita puNyakarma ke udaya ke binA isa jIva ko manuSya. vyantara vA koI deva zubhAzubha phala nahIM de sakatA / anya koI bhI sukha nahIM detA hai phira bhI isa jIva kA svopArjita zubhAzubha karma kyA vahA~ jAtA hai ? aisA mAnakara ajJAnI jIva mithyAtvavazAla kudevoM meM anurakta hotA hai / pAkhaNDIloga hI aisA kahate haiN| zaMkA - kyA kahate haiM ? samAdhAna- tantra-mantrAdika se, auSadhi-vazIkaraNa -kauTilyAdika se caNDikA, zItalAdika kI pUjA se iSTasiddhi hotI hai - aisA ve asatya kahate bhAvArtha: jIva ko pahale yaha siddhAnta dhyAna meM rakha lejA cAhiye ki jo kucha hamane zubhAzubha karma upArjita kiye haiM, unake anusAra hI phala | kI prApti hotI hai| kyoMki - boye per3a babUla ke Ama kahA~ se hoy| yadi dUsarA koI phala dene laga jAye to phira svayaM ke kiye hue karma vyartha ho jaayeNge| isa siddhAnta se anabhijJa mUr3hAtmA, caNDikA, zItalAdi deviyoM kI pUjA karane se abhiSTasiddhi hotI hai aisA mAnate haiN| mantra, tantra, kauTilya auSadhi Adi kA sahArA lekara jIva dhanavAja bananA cAhatA hai| nAnAvidha hiMsAjanaka vyApAroM ke dvArA vaha mahApApoM ko upArjita karatA hai / vaha mUda yaha nahIM jAnatA ki vaha mAtra dhana kI abhilASA kA kartA hai na ki dhana kaa| dhana kI prApti usake lie saMbhava nahIM hai / yadi zubhakarma kA udaya ho to anAyAsa dhana kI prApti hogI ! anyathA cAhe jitane prayAsa kara le, ve patthara para bIja bone ke samAna kArya kara rahe haiN| zaMkA :- devoM meM aNimAdi RddhiyA~ hotI haiN| unake vdArA ve paropakArAdi kArya kara sakate haiN| phira vedhalAdi nahIM de sakate haiM aisA kyoM kahate ho ? samAdhAna :- deva RddhiyoM ke mAdhyama se paropakAra karane meM samartha hote haiN| parantu ve una jItoM kA hita nahIM kara sakate jina jIvoM kA puNyakarma kA udaya
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Me saMgraupacAsiyA na ho / jina jIvoM kA pApakarma udaya meM hotA hai. una jIvoM kA hita karane kI | zakti kisI bhI devI yA devatA meM nahIM hotI / paranimitta kevala bAhara se sahayogI ho sakate haiM / bAhyanimitta bhI tabhI kArya kara sakate haiM, jaba uNadAja aura Abhyantara kAraNa bhI anukUla ho / isalie devatA dhanAdi nahIM de sakate aisA kahA jAtA hai| zubhAzubha phala jaM jaM vihiyaM jaM jaM suvihaM taM taM ca pAvae jiivo| aviho puNo vimUDhaya saviNe vi Na daMsaNaM dei / / 43 // | anvayArtha :(jaM jaM) jo-jo (vihiyaM) burA (ca) aura (jaM jaM) jo-jo(suvihaM) acchA hai (taM taM) vaha-vaha (jIvo) jIva (pAvae) pAtA hai (vimUDhaya) he mUDha ! (aviho) viparIta (puNo) aura (saviNe vi) svapna meM bhI (Na) nahIM (dasaNaM) dikhAI (deha) detA hai| | saMskRta TIkA : he ziSya ! atra saMsAre'nena jIvena pUrvabhave yadyat samupArjitaM karmaNA vihitaMnirmApitaM ca tattat zubhAzubhaM phalaM prApyate / iti matvA re mUTha jIva ! yadi tvayA svopArjita sakAzAt kicidInaM vRddhaM vA sukhaM duHkhaM na prApyate tarhi tvaM tRSNAzAzAdibhirmithyAtvaiH kRtvA tIvrapApakarma vRmA badhnAti / aparam, are jIva ! svopArjitameva sukhaM duHkhaM saMsAre'yaM saMsArI jIvaH prApnoti viparItaM rAtrau svapne'pi na pshyti| TIkArtha: he ziSya / isa saMsAra meM isa jIva ne pUrva bhava meM jo-jo karma upArjita liye usa karma ke zubha va azubha phala ko vaha prApta karatA hai / aisA jAnakara he mUDha jIva ! yadi tere dvArA upArjita karma meM hIja vA adhika sukha duHkha prApta nahIM hotA, phira bhI tU tRSNA, AzaMkAdi mithyAtva ke dvArA byartha hI tIvra pApakarma bAMdhatA hai / are jIva ! jina ke dvArA upArjita sukha ta dukha hI isa saMsAra meM yaha jIva prApta karatA hai ! viparItarupa phala rAtri ke svapna meM bhI nahIM dekhtaa||
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha: jaisA karegA vaisA bharegA yaha loka meM suprasiddha siddhAnta haiM / isa jIva ne jaisA karma pUrvabhava meM upArjita kiyA hai, yahA~ vaha usI ke phala ko prApta karatA hai. anya ko nahIM / AtmA ke kalyANa ko cAhane vAle bhavyajIvoM ko tRSNA. AzaMkAdi va mithyAtvAdi ke dvArA vyartha meM pApakarma ko bAMdhanA ucita nahIM hai / saMbIha paMcAsiyA kRtakarma kA phala avazya milatA hai jai gAhiyahi mayaraharaM pavvai Aruhahi jai vi loheNa / tahaya tahaM viya mANajaM vihiyaM taM samAvaie // 44 // anvayArtha : : (jaha ) yAda (matharahare) sAgara meM (gAhiyAhe) javaNAruna (pavvadda vi ) parvata para bhI (lAheNa) lobha se (Aruhahi) ArohaNa karegA (taha ya) phira bhI (taM) tU (tahaM vi ya mANajaM) tanmAtrA meM hI (vihiyaM) burA (samAvaie) pAyegA | saMskRta TIkA : are atimohI jIva ! kadAcittvaM samudramavagAhase / kena ? atyudyamena / punastvaM parvatazikhare'pyArohaNaM karoSi tadapi vihitaM svakarmopArjitaM sukhaduHkhaM tanmAtraM tvaM prApnoSi / na hInaM na cApi vRddham / TIkArtha : : are mohI jIva ! kadAcit tU samudra meM avagAhana kregaa| kaise ? ati udyama se| phira tU parvata ke zikhara para ArohaNa karegA, phira bhI tU jijopArjita sukha - duHkha usI taraha prApta karegA na hIna prApta hogA, ja adhika 1 bhAvArtha: udyamavanta puruSa ko yahA~ rAmajhAyA gayA hai ki, re mUDha / karma meM phera badala kara pAnA asaMbhava hai| tuma cAhe jitane prayatna karalo. tumheM kRtakarma kA phala bhoganA hI par3egA / zaMkA- to kyA puruSArtha karanA vyartha hai ? samAdhAna nahIM, kyoMki vaha karma ke sthiti kA apasaraNa karatA hai. 60 anubhAga
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ PossaMkhohacAsiyA ko manda karatA hai athavA karmoM kA saMkramaNa karAtA hai / yatjAcArapUrvaka kiyaa| gayA samyak puruSArtha bhAvI vipattiyoM se bacAkara jIta ko sukhI banAtA hai / / itanA hI nahIM apitu karmanirjarA ke lie puraSAya hI ekamAtra kAraNa hai / / ataeva puruSArtha karanA vyartha nahIM hai / kRtakarmoM kA phala avazya bhoganA par3atA hai, yaha bAta sAmAnya kathana hai aisA jAnanA cAhiye / utsarga kathana kI apekSA se karmo ko bhoge binA bhI maSTa kiyA jA sakatA hai| jaisI karanI vaisI bharanI iya jANaUNa hiyae aNudiNu saMtA vi mUDha appANaM / jaM vihiyaM taM labbhai jamme vi Na aNNahA hoi // 45|| anvayArtha :... (mULa) mUrkha (iya) aisaH (jANaU Na) jAnakara (hiyae) hRdaya meM (aNuviNu vi) rAta dina (appANaM) AtmA ko (saMtA) saMtApa de (mata) (jaM) jo (vihiyaM) vidhi meM hai (taM) vaha (lagabhai) milegA (jamme vi) janmabhara meM bhI (aNNahA) anyathA (Na) nahIM (hoi) hotA hai / saMskRta TIkA : re jIva! iti matvA jJAtvA svahadaye jinavacanaM nizcalaM kurure bahirAtmana! re mUDha ! aNudiNu-aharnizaM svAtmAnaM mA santApaya / ke: ? ArttauMdrAdibhiH svAtmAnaM turgati mA kSipatu / yatkiJcit vihiyaM karmopArjitaM pUrvabhavopArjitaM tatprApyate / kadAcidAjanma-janmaparyantaM pracurAzAtRSNAdibhiH pApaM mithyAtvaM karoSi tadapyanyathA na bhvti| TIkArthaH re jIva ! aisA jAnakara jija hRdaya meM jinadacana ko nizcala kro| re ! bahirAtman ! 3 mUr3ha / rAta-dina AtmA ko santApa mata de|| zaMkA- kisake dvArA ? samAdhAna- Artta-raudrAdika ke dvArA AtmA ko durgati meM mata DAla 1 jo kucha karma pUrva meM uNarjita kiyA huA hai. vahIM tujhe prApta hogaa||
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvooha paMcAsiyA kadAcit Ajanma pracura AzA va tRSNA se pApa karegA, phira bhI vaha anyathA nahIM hogA / bhAvArtha: - re jIva ! karma tujhe phala deMge hI aisA jAnakara tU nizcala ho / kyoM haka hI AtmA ko santApa de rahe ho ? tRSNA va AzA kI bahulatA ke vazAt bhale hI tU cAhe jo prayatna kara le, phira bhI tujhe kucha nahIM milatA hai ! icchita phalaprApti kA upAya dhammaM karehi pUyahi jiNavara thui karei jiNacaraNe / rAjyaM dharehi hiyae jaM icchA se sabhASaDae // 46 // anvayArtha : (dhammaM ) dharma (karehi) kara (jiNavara) jinendra kI (pUyahi) pUjA kara (jiNa caraNe) jina caraNoM kI (thui) stuti (karei) kara (hiyae) hRdaya meM ( saccaM ) satya ko (dharehi) dhAra (jaM) jo (icchai) cAhatA hai (taM) vaha (samAvaDara) milegA / saMskRta TIkA : he jIva ! yadi tvaM manovAJchitaM phalamicchasi tarhi jinadharmaM nirmalaM kuru / lokamUDhatAM muktvA midhyAtvaM tyaktvA devAdhidevaM jJAtvA jinadharma kuru, punaH jilArcanaM kuru / vittAnusAra: jinendrasya guNAn jJAtvA jinArcanaM kuru / indriyAdika sukhasya vAJchaNaM vihAya jinAca kuru, punaH gadyapadyAtmikAM stutiM kuru / kva ? jinendracaraNe / satyavacanaM jinamArga svahRdaye gharehi dhara, punaH samyaktvena saha vdAdaza vratAni pAlaya / kasmAt ? yataH ihAmutra ca bhogAH svayameva vinAyAsena tvaM prApnoSi / TIkArtha : he jIva ! yadi tU manovAMchita phala cAhatA hai to nirmala jinadharma dhAra le / lokamUr3hatA ko choDakara, mithyAtva ko tyAgakara, devAdhideva ko jAnakara jina dharma kara / jinArcanA kr| jinendra ke guNoM ko jAnakara dhana ke 'anusAra ( zakti ke anusAra) jijArcana kara / indriyAdika ke sukhoM kI vAMchA ko choDakara 62
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjauha maMcAmiyA jinArcanA kara / gadya-padyamaya stuti para / zaMkA - kahA~ ? samAdhAna - jinendra ke caraNa meN| satyavacanarupa jilamArga ko apane hRdaya meM dhAraNa kara / smyktv| sahita bAraha vratoM kA pAlana kara / zaMkA - kyoM? samAdhAna- jisase iha-paraloka ke samasta bhoga svayameva hI tU prApta kregaa|| bhAvArtha: devadarzana evaM unakA stavana muni aura zrAvaka dharma kA Avazyaka kartavya hai / devadarzana kI mahimA acintya hai / devadarzana samyagdarzana kA Adya kAraNa hai / devadarzana ke kAraNa pariNAmoM meM itanI nirmalatA A jAtI hai ki kSaNAI meM hI nidhatti aura nikAcita jaise pApakarma naSTa ho jAte haiM / jinendradeva ke darzana kara lene ke uparAnta santuSThamanA hue bhaktoM ke mana se nikalane vAle uddAroM ko prakaTa karate hue AcArya zrI guNanandi jI mahArAja likhate haiM ki adya saMsAragambhIrapArAvAraH sudustaraH / sutaro'yaM kSaNenaiva, jinendra tava drshnaat|| adya me kSAlitaM gAtraM, netre ca vimliikRte| snAto'haM dharmatIrtheSu , jinendra tava drshnaat|| arthAt :- yaha saMsArasAgara apAra , gaMbhIra aura sudustara hai| he jinendra ! Apake darzajoM se use sugamatApUrvaka tIrA jA sakatA hai| Aja merA tana pavitra ho gayA. netra nirmala ho gye| he jinendra ! Apake darzanoM se Aja maiM dharmatIrtha meM snAna kara cukA huuN| jinendraprabhu kI vandanA karane se milane vAle phala ke viSaya meM AcArya zrI pUjyapAda jI ne likhA hai ki janma-janma kRtaM pApaM, jnmkottismaarjitm| janmamRtyujarAmUlaM, hanyate jinvndnaat|| (samAdhibhakti - 1) arthAt :- koTi janma meM upArjita kiye gaye pApa jijendra ke darzana mAtra se |
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Free saMbolapaMcAmiyA palAyana kara jAte haiN| jaba darzanamAtra kA yaha phala hai to pUjA aura rastuti Adi kA kyA phala | hogA? jijadeta acintya mahimAvAna haiM. aisA jAnakara mumukSu ko cAhiye ki / vaha indriyasukhoM kI tucchAbhilASA ko choDakara jinAcanA kareM , jisase annAyAsa hI saba kucha mila jaayegaa| bAta to saca bhI hai ki vRkSa ke pAsa jAkara chAyA kyA mAMganA ? vaha to svayameva hI mila jAyegI / ataH pratidina / jinadarzana aura jijapUjana karanA cAhiye / merI bhAvanA saMpajjai sAmi jiNaM saMjamasahiyaM ca hou guru NiccaM / sAhammi jaNasaNeho bhavi-bhavi majjhaM sayaM pddiu||47|| anvayArtha :(avi-bhavi) bhava - ava meM (majjhaM) mujhe (sayaM) svayaM (jiNaM) jinendra (sAmi) svAmI (saMpajjA) mile (saMjamasahiyaM) saMyamasahita (guru) guru (ca) aura (sAhammi) sAdharmA (jaNa) jana kA (NiscaM) nitya (saNeho) sneha (paDiu) prApta (hou) hoo| saMskRta TIkA :___kaviH jinendrAno kathayati - he svAmin ! mama jinendraraya guNAnAM sNpdbhvtu| punaH saMyamena saha sadguroH saGgamo bhavatu / punaH sadharmaNA saha dharmAnurAgeNa sneho bhavatu / kva ? ihAmutra bhave-bhave bhvtu| TIkArtha : kavi jinendra bhagavAna ke Age kahatA hai, he svAmin ! mujhe jinendra ke guNoM kI prApti ho / saMyamasahita saGguru kA saMgama ho, sahadharmiyoM ke sAtha dharmAjurAga se sneha ho| zaMkA - taba ? samAdhAna - ihaloka meM aura paraloka meM arthAt bhava-bhava meM prApta ho|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Matce saMjIta yAsiyA-REACH bhAvArtha : kavi ne jinendraprabhu ke samakSa tIna bAtoM kI yAcanA kI hai / yathA(1) bhava-bhava meM jinendra bhagavAna hI mere svAmI ho| (2) saMyamasahita guru mujhe bhava-bhava meM mileN| | (1) dharmAnurAga ke kAraNa arthAt niHsvArtha sAdharmIsnehI mujhe bhava-bhava meN| milate rheN| / ye tIna sadaguNa hI manuSya ko isa bhava meM tathA parabhava meM Adara ke aura | saukhya ke pAtra banAte haiN| jinendraprArthanA jiNaNAha loyapujjiya maggami thovaM pi jai psnnnnosi| ___ aMte samAhimaraNaM caugaidukkhaM NivArehi // 48 // anvayArtha :(jiNaNAha) jinanAtha (loyapujjiya)lokapUjya (thovaM pi) kucha (maggami) mArga meM (jaha) yadi (pasa eNI si) Apa prasanna ho (aMte) anta meM (samAhimaraNaM) samAdhimaraNa do (tathA) (caugaidukkhaM) catuti ke duHkhoM kA (NivArehi) nivAraNa karo saMskRta TIkA :-- kaviH prArthanAM karoti, he jinanAtha ! he tridazendrAdInAM pUjya ! yadi mayAsmin | loke tvaM pUjito'si I kizcit stokamahaM yAce prArthayAmi / kiM grArthayAmi ? antakAle'vasAnakAle svAtmabhAvena saMnyAsena ratnatrayaguNaiH saha samAdhinA maraNaM bhavatu, punaH caturgatInAM duHkhaM dUrI kurA, amarapadaM dadAtu / TIkArtha : kavi prArthanA karate haiM ki he jinanAca / tridazendrapUjya / yadi mere se isa loka meM terI pUjA huI hai, taka maiM thor3I yAcajA karatA huuN| zaMkA -kyA prArthanA karatA hU~? samAdhAna :-anantakAla meM svAtmabhAvanA se yukta ratnatraya guNasahita samAdhi
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbohAcAsiyA maraNa ho / Apa mere caturgati viSayaka duHkha dUra karake amara pada do| bhAvArtha: bhakta sAMsArika kAmanAoM ko mana meM sthAna nahIM detA / usakA lakSa sadaiva pAralaukika hI hotA hai| yahA~ bhakta kadi kahate haiM ki he bhagavan ! tuma yadi merI pUjA se prasanna | ho gadhe ho to mAtra mujhe - (1) samAdhimaraNa yukta maraNa ho / (2) caturgati ke ina duHkhoM se mujhe dUra kara do arthAt mujhe amarapada (mokSa) ho| dhanya kauna ? te dhaNNA te dhaNiNo te puNa jIvaMti mANuse loe / sammattaM jAhi thiraM bhattI jiNasAsaNe NicvaM // 49 // anvayArtha :(loe) loka meM (te) ve (dhaNNA) dhanya haiM (te) ve (mANuse) manuSTA (dhaNiNI) dhalavAna haiM (puNa) aura (te) ve (jIvaMti) jIvita hai (jAhi) jina meM (thiraM) sthira (sammattaM) samyaktva aura (mirca) nitya (jiNasAsaNe) jina zAsana meM (bhattI) bhavila hai| saMskRta TIkA : he zighya! te manuSyA naranAryAdayo'tra saMsAre dhanyAH, punaH te dhanino manuSyAH jeyA, punaH te jIvanti jIvitAH santi / te ke ? ye manuSyA atra saMsAre'smin | lokamadhye mAnuSajanma prApya zrAvakakulaM ca prApya dRDhIbhUtaM sthirIbhUtaM nizcalIbhUtaM zraddhA saciM kRtvadRvidhaM samyaktvaM pAlitavantaH, pAlayanti, pAlayiSyanti ca, punaH | te narAH dhanyAH jnyaatvyaaH| punaH kIdRzAH dhanyAH ? ye narA nityaM nirantaraM jina - zAsanamadhye caturvidhasaMghamadhye, prAdhyAryikAzrAvaka zrAvikAmadhye yaH ko'pi dharmadhurandharo bhavati, tasya dhArmikAya dharmAnurAgaNa kapaTa muSatvA bhaktiM kurvanti, taM dRSTyA harSa kurvanti te dhanyA jJAtavyA, punaH jinazAsanamadhye jinendrasya guNAH | samyagdarzanajJAnacAritrANi, dazalakSaNa dharmAH, SoDazabhAvanA ityAdilakSaNA
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgoha paMcAsiyA jJAtavyA / itthaM samyaktvaM ye pAlayanti te dhanyAH jJAtavyA / TIkArtha : he ziSya ! ve nara-nArI isa saMsAra meM dhanya haiM, ve hI manuSya dhanavAna haiM. aisA jAnanA cAhiye / ve hI jIvita haiM / zaMkA- ve kauna haiM ? samAdhAna- jo manuSya isa saMsAra meM manuSyajanma ko prApta kara aura zrAvakakula ko prApta kara dRDha hokara zraddhA karake samyaktva pAlate haiM, pAla rahe haiM yA pAleMge, ve nara dhanya haiN| zaMkA- ve dhanya kaise haiM ? samAdhAna jo nara nitya nirantara jinazAsana meM muji, AryikA zrAvaka, zrAvikArUpa caturvidha saMgha meM koI dharmadhurandhara hotA hai| dhArmika kI dharmAnurAga se kapaTa tyAga kara bhakti karate haiM, unako dekhakara harSita hote haiM ve nara dhanya haiM aisA jAnanA cAhiye tathA jinazAsana meM jinendra ke samyagdarzana. guNa jJAna, cAritra, dazalakSaNa dharma, SoDaza bhAvanA, ityAdi lakSaNa vizeSarUpa se jAnane caahiye| inakA va samyaktva kA jo pAlana karate haiM ve nara dhanya haiM / dhanavAna bhI ve hI haiM kyoki unhoMne samyak sampatti prApta kara lI hai ataeva bhavya ko jinaguNoM meM apanA mana lagAnA cAhiye / bhAvArtha : - isa saMsAra meM ve hI jIva dhanya haiM - 1. jo jIva nirdoSa samyagdarzana kA pAlana karate haiN| 2. jina jIvoM kI bhakti jinazAsana meM haiN| 3. jo caturvidha saMgha meM dAna dene ke lie lAlAyita rahate haiN| 4. jinakA dharmAnurAga niSkapaTa hotA hai| 5. jo samyagdarzana, jJAna, cAritra kA anupAlana karate haiN| 6. jo dazalakSaNadharma ko avadhArita karate haiN| 7. jI SoDaSakAraNa bhAvanA Adi kA nirantara cintana karate rahate haiM / 8. jo jinendradeva ke vdArA kathita mArga kA anusaraNa karate haiN| jinake pAsa suvarNa, cAndI Adi dhAtuoM kA bhaNDAra ho, ve dhanavAna 67
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMboha paMcAsiyA / nahIM haiN| jinake pAsa hIre javAharAtoM ke ambAra ho, ve dhanavAna nahIM hai / jinake pAsa vipula sukha-suvidhAyeM upalabdha haiM, ve dhanavAna nahIM haiN| jinake pAsa trilokavyApI yazca kA bhaNDAra ho, ve dhanavAna nahIM haiN| jinhoMne apane AtmaguNoM kI sampatti prApta kara lI haiM, ve hI manuSya dhanavAna haiM kyoMki nijA ko prApta kiye binA sArA vaibhava vyartha hai kahA bhI hai ki AtmA se anurAga ho, dhanya hota nara soya / suta dArA aura saMpadA, pApI ke bhI hoya // granthapavana kA phala / jo paDhai suddhabhAve suNahi saha dehi thirakaNNaM / pAvaM tassa paNAsaha sivaloe hoi AvAsaM // 50 // anvayArtha : (jo ) jo (zuddhabhAve) zuddha bhAva se ( paDhai) par3hate haiM (suNahi) sunate haiM (saddahai ) addhA karate haiM (thirakaNNaM) sthira citta se kAna (dehi) dete haiM (tassa) unake (pAvaM) pApoM kA (paNAsaha) nAza hotA hai aura (sivalIe) mokSa meM (AvAsa) AvAsa (hoi) hotA hai| saMskRta TIkA : he ziSya ! imAM saMbodhapaJcAsikAM zuddhabhAvena ye narA paThanti, pAThyanti, zrRNvanti, zraddhAnaM kurvanti / kena ? sthiracittena / eSAM guNAn jJAtvA rUci kurvanti, teSAM narANAM samasta pApakarmANi kSayaM yAnti / pazcAtte zivaloke mothe vAsaM prApnuvanti / TIkArtha: he ziSya ! isa sambodha paMcAsikA ko zuddhabhAva se jo gara par3hate haiM. par3hAte haiM, sunate haiM. zraddhAna karate haiM / zaMkA- kisaprakAra ? 68
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Fotosabaura paMcAsiyA samAdhAna-sthira citta se / ina guNoM ko jAnakara ruci karatA hai, una manuSyoM ke samasta pApa karma kSaya ko prApta hote haiM / bAda meM ve zivaloka meM vAsa ko prApta karate haiN| bhAvArtha : grantha kA ghaTana kaise karanA cAhiye ? isa prazna kA uttara dete samaya gandhakartA kahate haiM ki gandha kA paThana zuddhabhAdoM se rAhita hokara karanA cAhiye kyoMki zuddhabhAvoM se grantha ko par3hane se prApta hone vAlA jJAna hI kevalajJAna kA bIja balatA hai / kati kahate haiM ki jo iza gandha ko par3hate-par3hAte haiM. zraddhA | karate haiM, ve loga apane pApoM kA nAza kara mokSa jAte haiN| grantha kA upasaMhAra sAvaNamAsammi kayA gAthAbaMdheNa viraiyaM suNahaM / kahiyaM samuccayatthaM payaDijjaM taM ca suhaNohaM // 51 // anvayArtha :(sAvaNamAsammi kayA) zrAvaNa mAsa meM (gAthAbaMdheNa) gAthAbandha se (virahayaM) racita (suNaha) suja (kahiyaM) kahA hai (samuccayatthaM) samuccayArtha (taM ca) usako (suhaNoha) svAtmajJAna ke lie (payaDijja) bnaayaa| saMskRta TIkA : kavIzvara gautamAvAmI kathayati - mayA iyaM saMbodhapadyAsikA gAthAbandhana | bhavyajIvAnAM pratibodhanArtha zrAvaNasudI ra dine kRtA / samuccayatthaM, ko'rthaH ? bahavo'rdhA bhavanti, parantu mayA saMkSepArthe kathitA / ca punaH svAtmotpanna sukhavodha | prAptyartha mayA kRtam / TIkArtha : ____kavIzvara gautamasvAmI kahate haiM - mere dvArA yaha saMbodha paMcAsikA mAthA | baMdha se bhavyajIvoM ke pratibodhanArtha zrAvaNa zuklA dvitIyA ko pUrNa kiyA | gayA hai| samuccaya kA kyA artha hai ?
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ PostoNbIhAyagAliyA bahuta artha haiN| kintu maiMne saMkSepa ke artha meM kahA hai aura maiMne svAtmabodha / kI prApti ke hetu yaha grantha kahA hai| bhAvArtha : granthakAra grantha pUrNa karate hue likhate haiM ki zrAvaNa zuklA dvitIyA ko ! maiMne svAtmajJAnArtha yaha grantha likhA hai| || iti saMboha pNcaasiyaa|| saMbohapaMcAsiyA paNDita dyAnatarAya jI kRta hindI kAvya OM kAra maMjhAri,paMca parama pada basata hai| tIna bhuvana meM sAra, vaMdU mana vaca kAya se|| 1 / / akSara jJAna na mohi, chaMda bheda samajoM nhiiN| budhi thorI kima hoya, bhASA akSara bAMcanI / / 2 / / Atama kaThina upAya, pAyo nara bhava kyUM tjai| rAI udadhi samAhi. phira DhUMr3ha nahIM pAiye / / 3 / / Izvara bhASyo yeha, narabhava mati khove vRthaa| phira na mile ye deha, pachatAo bahU hoygo|| 4 / / I vidhI nara bhava koya, pAya viSaya sukha syoM rmaiN| so zaTha amRta khoya, hAlAhala viSa saMcare / / 5 / / uttama kula avatAra. pAyo DhuHkha kari jagata meN| re jiya soca vicAra, kachu tosA saMga liijiye||6|| Uradha gati ko bIja, dharama na jo jIva aacre| mAnuSa yoni sahAya, kUpa paraikara dIpa le / / 7|| risa taji ke suna baina, sAra manuSa saba yauni meN| jyoM mukha Upara naina, bhAnu dipai AkAza meM / / 8 / /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ aatbIha saMgAsiyA (DhAla-chanda) re jIva re narabhava pAyA, kula jAti vimala tUM aayaa| jo jaina dharama nahIM dhArA. saba lAbha vidhai saMgahArA / / 1 / / larita tAta hiye gaha lIje. jilakathita dharama nita kiije| bhava duHkha sAgara * tiriyo, sukha soM jaukA jyU variyo / / 10 / / ati lIna viSaya hAka mArayo, bhama mohija mohita kriyo| vidhInA jaba deye ghumariyA, taba naraka bhUmi tUM pariyA / / 11 / / ye nara kara dharama agAU, jabaloM dhana jauvana AyU / jabalauM nahIM roma satAve, tohi kAla na Avaja pAve / / 1.2 / / yeha tere Asana jainA, jabaloM terI dRSTi phire naa| jabaloM terI budhi savAI, kara dharama agAUre bhaaii|| 13 / / ausa jala jyoM jauvana jai haiM, kari dharama jarA puni ehaiN| jyoM bUr3hA balada thaka haiM, kachu kAraja na kara sake haiM / / 14 / / ye kSaNa saMyoga viyogA kSiNa jIvana kSaNa mRta rogaa| kSaNa meM dhana yauvana jA haiM. kehi vidhi jaga meM ja rahe haiN|| 1 / / aMbara ghana jItaba jehA, gaja karaNa capala dhana yehaa| tanu darpaNa chAyA jAnoM, ye bAta bhale ura Ano / / 16 / / ahi jama lIje nita Ava, kyoM nahIM dharama sunIje / nayana timira nitya hAna, Asana yauvana chIje / / 17 / / kamalA cala ye na paiMDa, mukha DhAMka privaaraa| deha thakai bahu poSa, kyoM na lakhai saMsArA / / 18 / / china nahIM choDe kAla, jyo pAtAla sidhaaraa| yo mana mAMhi vicAra, jaga saMsAra asArA / / 11 / / gaNasura rAkhe tohi, rArakai udadhi mathaiyA / to una chor3e kAla, dIpa pataMga ju pariyA / / 20 / / ghara gar3ha so mAdAna, maNi auSadha saba yoM hii|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbIha paMcAsiyA maMtra yaMtra kari taMtra, kAla miTai nahIM kyoM hI // 21 // naraka adhika duHkha bhUri, jo tUM jIva saMhAre / tina dukhana nahiM pAra, yAteM pApa niravAre // 22 // cetana garbha maMjhAri, naraka adhika duHkha pAyo / bAlapaNA ko kheda, saba jana paragaTa gAyo ||23|| china meM dhana kA soca, china meM biraha satAve / china meM iSTaviyoga, taruNaka bala sukha pAve ||24|| (DhAla) jarA parNe duHkha je sahyA mana bhAI re, so kyUM bhUlyo tohi / caita mana bhAI re, je kuviSayana syoM lagyo mana bhAI re, Atama hita nahIM hoya caita mana bhAI re ||25|| jhUTha pApa kari upajyo (mana) garbha vasyo basi pAya (ceta.) / sAta dhAta laha pApa taiM (mana) ajahUM pApa rati Aya (ceta.) // 26 // nahIM jarA gar3ha Aye haiM (mana.) kahAM gayI jama yakSa ( ceta. ) / jyoM na citta tUM harayo ( mana. ) eha saba parigraha tyAga ( ceta. ) ||27|| Tuka sukha ko bhavadadhi parayo, pApa lahari duHkha deya / pakare dharama jihAja jo, sukha soM pAra kareya || 28 // ThIka rahe dhana sAsatI, hoya na roga na kAla / jaba laga dharama na chAMDi hai, koTi kaTai agha jAla ||21|| Darapata jo paraloka taiM, cAhata zivasukha sAra / krodha lobha viSaya tajo dharma kathita jinadhAra ||30|| DhIla na kara AraMbha tajo Arambha meM jIvaghAta / jIvaghAta teM agha bar3heM, agha teM naraka nipAta // 31 // naraka Adi tihuM loka meM, jyoM para bhava duHkha rAsi / so saba pUraba pApa haiM, jIva saha bahu bhAsa // 32 // 1 " 72
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! da sarvoha paeNcAsiyA (DhAla vIra jiNaMda kI) - tihuM jaga meM sura Adi de jI, zivasukha durlabha sAra / sundaratA mama bhAvanA jI, so de dharma apAra / / re bhAI tUM aba dharma saMbhAri // 33 // thiratA jasa sukha dharma syoM jI, pAva ratana bhaMDAra dharma binA prANI lahai jI, duHkha nAnA prakAra | re bhAI taM aba dharma saMbhAri // 34 // ' - dAna dharama taiM sura lahai jI, naraka lahaiM kari pApa / iha vidhI jANara kyUM paDai jI, naraka viSai tUM Apa // re bhAI tUM aba dharma saMbhAri // 37 // dharama karata zobhA lahai jI, haya gaya ratha saba sAja / prAsuka dAna prabhAva syoM jI ghara AveM munirAja // re bhAI tUM aba dharma saMbhAri // 36 // navala subhaga mana mohanA jI, pUjanIka jaga mAMhi / rUpa madhura vaca dharama syoM jI, dukha kyoM vyApai tAMhi // re bhAI tUM aba dharma saMbhAri // 37 // paramAratha yaha paMca hai jI, muni ko samatA sAra / vinaya mUla vidyA taNa jI, dharama dayA siradAra || re bhAI tUM aba dharma saMbhAri / / 38 / / phira suNi karuNA dharama syoM jI, guru kahiye niragrantha / deva aThAraha doSa bijAM jI, yeha zraddhA ziva paMtha // re bhAI tUM aba dharma saMbhAri // 31 // bina dhana ghara zobhA nahIM jI, dAna binA dhana jeha / jaise viSayI tApasI jI, dharama dayA bina teha || re bhAI tUM aba dharma saMbhAri ||40|| 73
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ RANAsaDIha paMcAsiMyA (dohA) bhoMdUM dhana hita aba karai, agha nai dhana nahIM hoy| dharama karata dhana pAiye, mana vaca jANo soya / / 41 || mati jiya soca kiMcinu, honahAra so hoii| jo akSara vidhinA lakhai, tAhi na meTai koI / / 4 / / yaha bakavAta bahuta karo, paiThe sAgara mAMhi / zikhara cadai basi saubha ke, adhiko pAve nAMhi / / 43 / / rAta divasa ciMtA citA, mAMhi jala mati jIva / jo diyo so pAiyo, adhiko lahe na kadIva / / 44|| lAgi dharama jina pUjiye, sAMca kahoM saba koy| citta prabhU carana lagAiye, to manavAMchita hoya / / 4 / / ve guru hovo mama saMyamI, daiva jaina ho saar| sAdharamI saMgati milo, jabaloM bhava avtaar||46|| zivamAraga jina bhAsiyo, kiMcit jANe koy| aMta samAhimaraNa kare, to caugaI duHkha kSaya hoy||47|| ghaTi doya samyaka guNa gahai, jinavANI ruci jAsa | sau dhanya so dhanavAna hai, jaga meM jIvana tAsa 148 / / zraddhA hiradai jo karai, par3he suNe de kAna / pApa karama saba jAsikaiM, pAveM pada nirvANa 189 / / hita so artha banAiyo, sugaru bihArIdAsa / sataraha sai aThAvane badi terasa kAtika mAsa / / 5 / / bjAna vAna jainI basai, base Agare maahii| Atama jJAnI bahu mile, mUrakha koU nAhi / / 1 / / kSaya upazama bala meM kahyo, dyAnata akSara yeh| dekhi saMbodhi paMcAsikA, budhajana zuddha kareha / / 72 / / 74
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. saMgraha pragrAsiyA zlokAnukramaNikA gAthArdha a atthassa karaNAdo appesihasi ayANaya i iya jANiu Niyacitte iya jANaUNa hiyae u ucchiSNA kiM Nu jarA ka kassa vi kurUvakArya kassa vi dhaNeNarahie. kiM dhamme dayarahiyaM ga rAjakaNNacavalalacchI 9. 10. gabbhaMta iNa dukkhaM ja 11. jar3a akkharaM paNa jANAmi 12. jar3a icchai paraloyaM 13. jai kahaba mANusattaM 14. jai gAhiyahi mayaraharaM 15. jai rakkhar3a surasaMgho gAthA krama 42 i 10 65 28 * * 24 41 16 23 2 31 3 44 20 75 pRSTha krama yb 7 13 61 pha 32 31 n 19 29 3 20 60 24
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ PosabIha paMcAsiyA jai laccho hor3a thira jai lahai vi maNuyattaM jar3a saMsamarasi ayANaya jaha pavisahi pAyAlaM jaha vayaNANaM vi acchI | jAma Na dUkar3a maraNaM jAma Na paDikhalaI gaI jigaNAha loyapujjiya jIvaM khaNeNa maraNaM jo paDhai suddhabhAve 26. jaM jaM dukkhaM jaM jaM | jaM jaM dulahaM jaM jaM 28. lihiyaM gaM umaMte NautaMte NamiUNa arahacaraNaM NiccaM khijjai AU tedhaNNA te dhaNiNo therattaNeNa dukkhaM sahiyaM | dIvamhi kare gahie 35. | dukkhehi maNuyajamma ||36. dhammeNa Naro suhago
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ FacAsaMboha pavAsiyA 37. | dhammeNa yasakkito dhammeNa ya huMti jayA | kAmemA hoI sA dhammo dayANa mUlaM 41. dhammaM karehi pUhi | pAveNa ya uppaNNo | bhIma bhayovahi paDio muisu viviha AraMbha mUDhaya jovvaNa dhamma la lacchI Na hu dei payaM | lahiUNa maNuyajamma visayabhuyaMgama Dasio | sAvaNamAsammi kayA | sodhammo jattha dayA | saMpajjai sAmi jiNaM
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra. 1. ra 2. 4. chu 6. 19. 8. 9. 10. 11. kra. 1. 2. 4. 25 6. 7. 8. 9 saMtoha paMcAsiyA hamAre upalabdha prakAzana. TIkAgrantha ratnamAlA pramANaprameyakAlikA saMboha paMcAsiyA DhavvasaMggaha vegasAra kaSAyajaya bhAvanA sajjanacittavallabha jJAnAMkuza vairAgyamaNimAlA | sAmAyika pATha yogasAra vidhAna sAhitya kalyANa mandira vidhAna bhaktAmara vidhAna ravivrata vidhAna zeTatIja vrata vidhAna jinaguNasampatti vrata vidhAna zrutaskandha vidhAna sugandhadazamI vrata vidhAna nirduHkha saptamI vrata vidhAna ratnatraya vrata vidhAna 78 mUlya 25 ru. 21 ru. 20 ru. 30ru. 15 ru. 10ru. 1127. 30ru. 15 ru. 15 ru. 30 ru. mUlya 17. 20 ru. 15 ru. 11ru. 20 ru. 15 ru. 10ru. 10ru. 20 ru.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvoha paMcAbhisA pravacana sAhitya mUlya dharma aura saMskRti kaida meM pha~sI hai AtamA e be-lagAma ke ghodd'e| sAvadhAna smaraNazakti kA vizvAsa kaise kareM? 75 ru. 20 ru. | krIr3A sAhitya AdhyAtmika krIDAlaya jJAnanidhi krIDAlaya sammati kIr3Alaya jJAnArjana krIr3A mandira 50 ru. 50ru. 352. 35ru. | muktaka sAhitya mUlya suvidhi muktaka maNimAlA oDio kaiseTa mUlya 10 ru 50 ru. stotryAThapuMja - 1 {90 minaTa) stotrapAThapuMja - 2 (90 minaTa) kAvyakuMja (60 minaTa) gIta guMjana (70 minaTa) 90 ru. bharatakumAra indaracanda pApar3IvAla prApti siDako, ena-9, e - 115/47/4 zivanerI sthAna kaoNlonI, auraMgAbAda (mahArASTra 431003) (0240) 381061