Book Title: Jain Dharma Sar
Author(s): Sarva Seva Sangh Prakashan Rajghat Varanasi
Publisher: Sarva Seva Sangh Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001976/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-sAra ratna traya saMsAra cakra naraka-gati / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH| sarva sevA saMgha prakAzana rAjaghATa, vArANasI For Private & Personal use only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka sarva sevA saMgha prakAzana rAjaghATa, vArANasI viSaya dharma saMskaraNa nivedana prathama mudraka bhArgava bhUSaNa presa, vArANasI 23/4-74 vijJAna ne duniyA choTI banA dI, aura vaha saba mAnavoM ko najadIka lAnA cAhatA hai| aisI hAlata meM mAnava-samAja saMpradAyoM meM baMTA rahe, yaha kaise calegA? hameM eka-dUsare ko ThIka se samajhanA hogaa| eka-dUsare kA guNagrahaNa karanA hogaa| ___ataH Aja sarvadharma-samanvaya kI AvazyakatA utpanna huI hai| isalie gauNa-mukhya-vivekapUrvaka dharmagraMthoM se kucha vacanoM kA cayana karanA hogaa| sAra-sAra le liyA jAya, asAra chor3a diyA jAya, jaise ki hama saMtare ke chilake ko chor3a dete haiM, usake andara kA sAra grahaNa kara lete haiN| isI uddezya se maiMne 'gItA' ke bAre meM apane vicAra 'gItApravacana' ke jariye logoM ke sAmane peza kiye the aura 'dhammapada' kI punarracanA kI thii| bAda meM 'kurAna-sAra', 'khrista-dharma-sAra', 'RgvedasAra', 'bhAgavata-dharma-sAra', 'nAmaghoSA-sAra' Adi samAja ke sAmane prastuta kiye| maiMne bahuta daphA kahA thA ki isI taraha jaina-dharma kA sAra batAnevAlI kitAba bhI nikalanI caahie| usa vicAra ke anusAra yaha kitAba zrI jineMdra varNIjI ne taiyAra kI hai| bahuta mehanata isameM kI gayI hai| yaha AvRtti to sirpha vidvadjana ke lie hI nikAlI jA rahI hai| yaha pahale koI eka hajAra logoM ke pAsa bhejI jaaygii| unameM jaina loga bhI hoMge, aura dUsare loga bhI hoNge| ve apane-apane sujhAva deNge| phira una sabakI eka 'saMgIti' bulAyI jaaygii| saba ikaTThA baiThakara isa para cintana-manana, carcA Adi Title : Jain Dharma Sara. Publisher : Sarva Seva Sangh Prakashan Rajghat, Varanasi. Subject : Jainism For Private & Personal use only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karake isameM jo kucha pharaka karanA hai, vaha pharaka karake jaina-dharma ke anuzAsana ke anusAra aMtima rUpa dekara 400-500 vacanoM meM 'jaina-dharma-sAra' samAja ke sAmane rkheNge| bahuta mahattva kI bAta hai yaha / eka bahuta bar3A kAma ho jaaygaa| jaise hinduoM kI 'gItA' hai, bauddhoM kA 'dhammapada' hai, vaise hI jana-dharma kA sAra sabako mila jaaygaa| barasoM taka bhUdAna ke nimitta bhAratabhara meM merI padayAtrA calI, jisakA ekamAtra uddezya diloM ko jor3ane kA rahA hai| balki, merI jindagI ke kula kAma diloM ko jor3ane ke ekamAtra uddezya se prerita haiM / isa pustaka ke prakAzana meM bhI vahI preraNA hai / maiM AzA karatA hU~, paramAtmA kI kRpA se vaha saphala hogii| samarpaNa brahma-vidyA mandira, pavanAra 1-12-73 Area jisake Aloka se yaha Alokita hai, jisakI preraNAoM se yaha otaprota hai aura jisakI zakti se yaha likhA gayA hai, usI ke kara kamaloM meM savinaya samarpita Jan Education Intematonal Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-paricaya "buddha aura mahAvIra bhAratIya AkAza ke do ujjvala ratna haiN| .... "buddha aura mahAvIra donoM karmavIra the| lekhana-vRtti unameM nahIM thii| ve nirgrantha the| koI zAstra-racanA unhoMne nahIM kii| para ve jo bolate jAte the, usImeM se zAstra banate jAte the, unakA bolanA sahaja hotA thaa| unako bikharI huI vANI kA saMgraha bhI pIche se logoM ko ekatra karanA pdd'aa|" "buddha-vANI kA eka choTA-sA saMgraha 'dhammapada' nAma se do hajAra sAla pahale ho cukA thA, jo buddha samAja meM hI nahIM, balki sArI duniyA meM bhagavadgItA ke samAna pracalita ho gayA hai|" ___dhammapada kAla-mAnya ho cukA hai / 'mahAvIra-vANI' bhI ho sakatI hai, agara jaina samAja eka vidvatpariSad ke jariye pUrI chAnabIna ke sAtha unake vacanoM kA aura unake krama kA nizcaya karake eka pramANabhUta saMgraha logoM ke sAmane rkhe| merA' (vinobA kA) jaina samAja ko yaha eka vizeSa sujhAva hai| agara isa sUcanA para amala kiyA gayA, to jaina-vicAra ke lie jo pacAsoM kitAbeM likhI jAtI haiM, unase adhika upayoga isakA hogaa|" ___"aisA apauruSeya saMgraha jaba hogA taba hogaa| para taba taka pauruSeya saMgraha vyaktigata prayatna se jo hoMge, ve bhI upayogI hoNge|" ye haiM bhArata-AtmA santa vinobA ke jainadharma ke prati kucha udgAra, jo unhoMne jainadharmake suprasiddha vidvAn paM0 vecaradAsajI kRta, 'mahAvIravANI' nAmaka pustaka kI prastAvanA meM vyakta kiye haiN| _ 'tattvArtha-mUtra' niHsandeha jaina-darzana kA eka advitIya grantha hai, parantu sUtrAtmaka hone ke kAraNa vaha bhArata kI vartamAnayugIna AtmA ko santuSTa nahIM kara pA rahA hai| prastuta grantha bAbA kI zubha bhAvanA For Private & Personal use only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura zrI rAdhAkRSNajI bajAja kI AgrahapUrNa preraNA kI pUrti ke artha eka nidarzana mAtra choTA-sA prayAsa hai| prabhu se prArthanA hai ki vaha samaya Aye jaba ki jainadharma ke sabhI sampradAyoM va upasampradAyoM ke AcArya milakara bAbA ke svapna ko sAkAra kreN| prastuta grantha Agamagata evaM AcArya-praNIta 429 gAthAoM va zlokoM kA eka saMgraha hai, jisameM saMgrahakartA ne kahIM bhI apane zabdoM kA prayoga nahIM kiyA hai| yadi viSaya ko vizada karane ke lie kahIM koI zabda- prayoga karanA par3A hai, to vaha koSThaka yA TippaNI meM de diyA gayA hai| viSaya vyAkhyA kI siddhi gAthAoM kI krama-yojanA dvArA kI gayI hai| janadarzana ke prAyaH sabhI maulika aMga va viSaya isameM A gaye haiN| saMgraha meM AdhI gAthAe~ zvetAmbara sAhitya se lI gayI haiM aura AdhI digambara sAhitya se| zvetAmbara gAthA ke sandarbha ke sAmane tulanArtha digambara gAthA kA sandarbha diyA gayA hai aura digambara gAthA ke sAmane zvetAmbara gAthA kA, tAki pAThaka isa bAta kA anumAna lagA sake ki prAyaH sabhI dArzanika va dhArmika viSayoM meM donoM sampradAya ekamata haiN| jo kucha thor3A-bahuta vyAvahArika matabheda hai, vaha 'AmnAya' nAmaka antima adhikAra meM de diyA gayA hai| prayatna kiyA gayA hai ki gAthAe~ prAcIna granthoM se lI jAye aura prAkRta kI hI hoM, parantu viSaya ke pravAha ko aTUTa rakhane ke lie kahIMkahIM, jahA~ upayukta gAthAeM upalabdha nahIM ho sakI haiM, vahA~ arvAcIna granthoM se kucha saMskRta ke zloka bhI grahaNa kara liye gaye hai| bhUmi kA 'jana' nAma se bhale hI isa darzana kI Adi rahI ho, parantu zramaNa saMskRti ke nAma se yaha akSaya va anAdyananta hai| yuga-yuga meM mahApuruSa isa bhamaNDala ke vividha pradezoM meM avatAra dhAraNa karate Aye haiM, aura karate rheNge| bhagavAn mahAvIra bhI unameM se eka the| tIrtha (bhavasAgara kA tIra) pravartaka hone ke kAraNa ye sabhI tIrthaMkara kahalAte haiN| dezakAla kI AvazyakatAnusAra sabhI prAyaH eka hI upadeza dete haiN| itanA vizeSa hai ki svayaM pUrNakAma hote hue bhI unameM se koI Aja taka na to pUrNa kA pratipAdana kara sakA hai aura na kara skegaa| deza tathA kAla kI AvazyakatA ke anusAra sabhI apane-apane dRSTikoNa se usake kisI eka-Adha aMga ko hI pradhAna karake kahate Aye haiM aura kahate rheNge| yadi pUrNa ke sundara darzana karane haiM to sabakA saMgrahIta sAra samakSa rakhanA hogA, jo na hogA hindU, na musalamAna, na vedAnta na bauddha, na jain| vaha hogA 'satya'-kevala satya / _ 'jana' nAma se prasiddha isa darzana kA tAttvika pratipAdana bhI vAstava meM eka dRSTikoNa hI hai, pUrNa nhiiN| dharma ke nAma para hiMsApravRtti vAle usa yuga meM bhagavAn mahAvIra ne samaSTitattva kI carcA meM par3anA adhika ucita na smjhaa| isIse unakA yaha darzana vyaSTigata sattAoM taka sImita rahA / isake antargata unhoMne chaha jAti ke sattAbhUta dravyoM kI sthApanA kI--jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza va kAla / 'jIva' zabda yahA~ kevala dehadhArI prANI kA nahIM balki svasaMvedya usa antarcetanA kA vAcaka hai jo pratyeka deha meM avasthita hai| isake atirikta jitanA kucha bhI vAhyAbhyantara prapaMca dikhAI detA hai, vaha saba 'pudgala' kahalAtA hai| ye do hI dravya vyavahArya hone se pradhAna haiM, zeSa inakI vRtti ke adRSTa hetu mAtra haiN| For Private & Personal use only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samudita kiye binA usakA darzana sambhava nhiiN| sarvadharma samabhAva kI yaha paramojjvala bhAvanA hI jaina darzana ke vizAla va udAra hRdaya kI dyotaka hai| prAyaH sabhI darzanoM va dharmoM ne yadyapi yathAvakAza kisI na kisI rUpa meM isa dRSTi ko svIkAra kiyA hai, parantu sAMgopAMga siddhAMta athavA praNAlI ke rUpa meM ise prastuta karane kA zreya kevala jaina-darzana ko hI prApta hai, jisake kAraNa yaha sadA gauravAnvita hotA rhegaa| vyakti saralatA se apane tAttvika jIvana kA adhyayana karake heyopAdeya kA yathArtha viveka jAgRta kara sake, isa uddezya se nava tattvoM ke rUpa meM jIvana kA sundara vizleSaNa prastuta kiyA gayA hai| jIva aura ajIba ye do mUla tattva vyakti ko dehAdi paudgalika prapaMca se bhinna antarcatanA kA darzana karAte haiN| Asrava, puNya, pApa tathA bandha ye cAra tatva usake dvArA nitya kiye jAnevAle bandhanakArI karmoM kA tathA unake kAraNabhUta rAga-dveSAdi kA paricaya dete haiN| saMvara va nirjarA tattva usa sAdhanA kI ora nirdeza karate haiM, jisake dvArA jIva ina mahA zatraoM ko jItakara 'svataMtratA prApta kara sakatA hai, jo 'mokSa' nAmaka antima AnandapUrNa avasthA kA hI dyotaka hai| __ janadarzana meM 'dharma' zabda kA artha ati-vyApaka evaM vaijJAnika hai| dharma svabhAvavAcI zabda hai| AtmA kA svabhAva hai moha kSobhavihIna smtaa-prinnaam| yahI isakA dharma hai aura yahI paramArtha cAritra / anya sarva vistAra saMskAroM ke nIce dabe par3e isI svabhAva ko hastagata karane kI sAdhanA ke lie haiN| jJAna ko paramArtha kI ora sadA jAgRta rakhanA aura zAstra-vihita karmoM ke prati pramAda na karanA, isa prakAra andha-paMga nyAya se jJAna va karma donoM se usakI abhivyakti sambhava hai--na akele jJAna se aura na akele karma se ! 'samyagdarzana' zraddhA, bahumAna, ruci va bhaktirUpa hArdika bhAva jAgRta karake inheM sarasa banA detA hai| aura yahI hai jaina kA trimukhI mokSamArga-samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / __ yadyapi hitamArga meM itanA paryApta hai, parantu jainadarzana kI mahattA isase bahuta Age usa 'syAdvAda'-dRSTi meM nihita hai, jisake dvArA yaha triloka va trikAlavartI sakala darzanoM va dharmoM ko AtmasAt kara letA hai, jisakI dRSTi meM sva-pakSa poSaNArtha kisI bhI anya darzana yA dharma kA niSedha karanA ekAnta mithyAtva nAmaka mahApApa hai| tattva ananta dharmAtmaka hone se anekAnta svarUpa haiM isalie sabhI dRSTiyoM ko For Private & Personal use only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private & Personal use only sandarbha-saMketa bhASA saM0 saM0 samaya I0 993 I01638 AmnAya di0 zve0 saMketa - I0-IsvI san 20=zatAbdI, I0 pU0-IsvI pUrva / vi0 za=vikramazatI krama saMketa grantha kA nAma racayitA a0 gadhA0 amitagati dhAvakAcAra A0 amitagati adhyA0 upa0 adhyAtma upaniSad upA0 yazovijaya adhyA0 sA0 adhyAtma-sAra 4 anagAra dharma anagAra dharmAmRta paM0 AzAdhara A0 anu0 AtmAnuzAsana A0 guNabhadra AcA AcArAMga saMgrahakartA devaddhigaNI Atu0pra0 Atura pratyAkhyAna prakIrNaka ajJAta 8 9 10 A0 parI A0 mI0 Avazyaka sUtra Apta parIkSA Apta mImAMsA Avazyaka sUtra iSTopadeza IzAvAsyopaniSad uttarAdhyayana A0 vidyAnandi A0 samantabhadra saMgraha. devaddhigaNI A0 pUjyapAda (vedAnta kA Agama) saMgraha grantha I0 850 vi0 za05 vi0 za05 ke pazcAt saM0 I0 800 saM0 I0 za02 prA0 vi0 za05 saM0 I0 za05 saM0 I0pU0 3000 veda prA0 vi0 pU0 200-300 zve. I0 upa0 13 uttarA0 www.janelibrary.org Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racayitA bhASA samaya AmnAya krama saketa upA0 14 upA0 daza 15 aupapA0 sUtra 16 kapA0 saMgraha devaddhigaNI grantha kA nAma upAdhyAya upAsaka dazAMga aupapAtika sUtra kaSAya pAhuDakI jayadhavalA TIkA kArtikeyAnuprekSA prA0 vi0 za0 5 prA0 , zve0 A0 vIrasena . kumAra kArtikeya prA0 I0 825 prA0 I.1025 di. gAthA 17 kA0 a0 gA0 19 go00 20 go0 jI0 21 go0 jI0 jI0pra0 A0 nemicandra siddhAnta cakravartI prA0 I0 za011pUrvArdha di. A0 kezavavarNI saM0 I01360 22 jJA0 23 jJA0 sA0 24 cA0pa0 25 ja0pa0 26 ta anu0 27 ta0 sU0 28 ti050 gomaTTasAra karmakANDa gomaTTasAra jIva kANDa gomaTTasAra kii| jIvaprabodhinI TIkA jJAnArNava. jJAnasAra .. cAritra pAhur3a jaMbuddIva paNNati tattvAnuzAsana tattvArtha-sUtra tilloya paNNAti A0 zubhacandra upA0 yazovijaya A0 kundakunda A0 padmanandI A0 nAgasena A0 umAsvAmI A0 yativRSabha saM0 saM0 prA0 prA0 saM0 saM0 prA0 I01040 I01638 I0 150 I01020 I0 2012 I0 200 I0 580 For Private & Personal use only krama saMketa racayitA bhASA samaya AmnAya 29 tri0 sA0 29 da0 pA0 daza ve 31 dazAzruta di0 A0 nemicandra A0 kundakunda zayyambhava sUri bhadrabAhU prathama prA0 I0 za011 pUrvArgha di0 prA0 I0 150 di. prA0 vi0 pU0 400 zve0 " vi0 pU0 300 de0 32 grantha kA nAma tulanA triloka sAra darzana pAhur3a daza vaikAlika dazAzruta skandha digambara AmnAya dekho (dRSTavya) devendra stava prakIrNaka dravya saMgraha dhavalA TIkA pustaka 1 nayacakra bRhad nandi sUtra navatattva prakaraNa niyama sAra padma purANa paramAtma prakAza pavayaNasAroddhAra paMcAstikAya prA0 vi0za05ke pazcAt zve0 prA0 I0 za011 pUrvArdha di. saM0 I0 825 di0 prA0 prA0 vi0pU0 500 devendra stava 33 dra0saM0 34 gha01 35 na0pa0 36 nandi sUtra 37 navatattva pra0 38 ni0 sA0 39 padma pu0 40 pa0pra0 41 pavayaNa sA0 42 paM0kA zve0 ajJAta A0 nemicandra A. vIrasena A0 devasena deva vAcaka saMgraha grantha A0 kundakunda A0 raviSeNa yogendu deva nemicandra sUri A0 kundakunda I0 150 prA0 I0 za06 prA0 I0 za0 13 prA0 I0 150 ve. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA gaNanA sUcI AmnAya di0 660 I01000 I0 za05 vi0 za05 samaya I0 vi0 za05 I0 1320 I0 za02 bhASA saM0 saM0 saM0 racayitA A0 amitagati haribhadra sUri A0 akalaMka saMgraha. devaddhi gaNI A0 kundakunda saMgraha devaddhi gaNI A0 malliSaNa A0 samantabhadra saMketa-zve0 = zvetAmbara, di0=digambara, sA0 sAmAnya adhikAra gAthAoM kI gaNanA zve, di. sA. kula 1 mithyAtva adhi0 (avidyA yoga) 11 5 2 18 2 ratnatraya adhi0 (viveka yoga) 3 samanvaya adhi0 (samanvayayoga) 4 samyagdarzana adhi0 (jAgRti yoga) 5 samyagjJAna adhi0 (sAMkhya yoga) 6 nizcaya cAritra adhi0 (buddhi yoga) 12 11 . 23 7 vyavahAra cAritra aghi0 (karma yoga) 8 saMyama adhi0 (vikarma yoga) 9 tapa adhi0 (rAja yoga) 10 sallekhanA maraNa adhi0 (sAtatya yoga) 11 dharma adhi0 (mokSa saMnyAsa yoga) 20 25 45 12 dravya aghi0 (vizvadarzana yoga) 4 19 23 13 tatvArtha adhi0 17 2037 14 sRSTi vyavasthA 15 anekAnta aghi0 (dvaitAdvaita) 16 ekAnta va naya adhi0 (pakSapAta nirasana) 12 8 20 17 syAdvAda adhi0 (sarvadharma samabhAva) 18 AmnAya adhi0 207 211 11 429 grantha kA nAma sAmAyika pATha sAvaya paNNatti siddhi vinizcaya sUtra kRtAMga sUtra pAhur3a sthAnAMga syAdvAdamaMjarI svayaMbhU stotra saMketa sAmA pA0 Inabot si0 vi0 76 sU0 0 77 sU0 pA0 78 sthA0 79 syA0 maM0 80 svayaM sto0 krama For Private & Personal use only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama prathama khaNDa (dharma) viSaya gAthAMka krama viSaya gArthAka 1. mithyAtva adhikAra 4. samyagdarzana adhikAra (avidyA yoga) (jAgRti yoga) 1. maMgala sUtra 1 1. samyagdarzana (tattvArtha darzana) 43 2. maMgala pratijJA 2. samyagdarzanakI sarvoparipradhAnatA45 3. eka gambhIra pahelI 5 3. zraddhA sUtra 48 4. yaha kaisI bhrAnti 4. samyagdarzanake liMga (jJAnayoga)50 5. eka mahAn Azcarya 10 5. niHzaMkittva (abhayatva) 52 6. duHkha hetu-karma 11 6. niHkAkSittva (niSkAmatA) 54 7. apanA zatru mitra svayaM 12 7. nivicikitsattva 8. daityarAja mithyAtva (avidyA) 14 (aspRzyatA nivAraNa) 58 9. lene gaye phUla, hAtha laga zUla 18 8. amUdaSTittva (svadharma-niSThA) 60 2. ratnatraya adhikAra 9. upagRhanatva (anahakArattva) 61 10. upavRMhaNatva (adaMbhitva) 64 (viveka yoga) 11. sthitikaraNatva 1. samyak yoga--ratnatraya 19 (jJAnayogavyavasthiti) 69 2. abheda ratnatraya-AtmA 21 12. vAtsalyatva (premayoga) 3. bheda ratnatraya 22 13. prazama bhAva 3. samanvaya adhikAra 14. Astikya mAva 15. prabhAvanA karaNatva (samanvaya yoga) 16. bhAva saMzuddhi 1. nizcaya vyavahAra jJAna samanvaya 27 2. nizcaya vyavahAra cAritra 5. samyagjJAna adhikAra samanvaya 31 (sAMkhya yoga) 3. jJAna karma samanvaya 37 1. samyagjJAna sUtra (adhyAtma4. paramparA mukti 40 viveka) 79 For Private & Personal use only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 14 23 krama viSaya gAthAMka kama viSaya gAthAMka 6. vinaya tapa 216 2. sAgAra (zrAvaka) sUtra 248 7. vayAvRtya tapa (sevA yoga) 219 3. anagAra sUtra (saMnyAsa yoga) 249 8. svAdhyAya tapa 222 4. pUjA-bhakti sUtra 9. dhyAna-samAdhi sUtra 224 5. guru upAsanA 260 10. sallekhanA maraNa adhikAra 6. dayA sUtra 7. dAna sUtra (sAtatya yoga) 8. yajJa sUtra 1. Adarza maraNa 9. uttama kSamA (akrodha) 267 2. deha tyAga 3. anta mati so gati 10. uttama mArdava (amAnitva) 270 11. uttama Arjava (saralatA) 273 4. sAtatya yoga 240 12. uttama zauca (santoSa) 275 11. dharma adhikAra 13. uttama tyAga 279 (mokSa saMnyAsa yoga) 14. uttama AkiMcanya 1. dharma sUtra 242 ka (kasya sviddhanam) 283 lh y `lh y 262 WWW krama viSaya gAAMka krama viSaya gAthAMka 2. nizcaya jJAna 2. mokSamArga meM cAritra (karma) (adhyAtma zAsana) kA sthAna 140 3. jagat mithyAtva darzana 84 3. cAritra (karma) meM 4. vyavahAra jAna (zAstra jJAna) 86 samyaktva va jJAna kA sthAna 142 5. nizcaya vyavahAra jJAna samanvaya89 4. karmayoga rahasya 6. jJAnAbhimAna nirasana 5. apramAda sUtra 151 7. svAnubhava jJAna 93 6. zalyoddhAra 159 8. adhyAtmajJAna ke liMga 8. Atma-saMyama adhikAra 9. adhyAtma jJAna cintanikA 98 (vikarma yoga) (ka) anitya va azaraNa saMsAra 101 1. saMyama sUtra 162 (kha) AtmAkA ekatva va ananyatva105 2. anagAra (sAdhu) vrata sUtra 163 (ga) deha-doSa-darzana 108 3. ahiMsA sUtra (gha) Asrava, saMvara, nirjarA bhAvanA 4. satya sUtra 168 (gha) loka svarUpa-cintana 110 5. asteya (acaurya) sUtra 170 (ka) bodhi durlamatA 112 6. brahmacarya sUtra 173 (ca) dharma hI sukha 7. parigraha-tyAga sUtra 176 6. nizcaya cAritra adhikAra 8. sAgAra (zrAvaka)bata sUtra 179 (buddhi yoga) 9, sAmAyika sUtra 187 1. nizcaya cAritra (samatva) 116 10. samiti sUtra (yatanA sUtra) 191 2. mahAroga rAgadveSa 11. gapti (Atma gopana) sUtra 198 3. rAgadveSa kA pratikAra 121 12. mano mauna 200 4. kaSAya-nigraha 13. yuktAhAra vihAra __202 5. indriya-jaya 125 9. tapa va dhyAna adhikAra 6. samatA sUtra (sthitaprajJatA) 127 7. vairAgya sUtra (saMnyAsa-yoga) 130 (rAja yoga) 1. tapo'gni sUtra 203 8. parISaha-jaya (titikSA-sUtra) 135 2. anazana Adi tapa 208 7. vyavahAra cAritra adhikAra 3. vivikta-deza-sevitva 210 (karmayoga) 4, kAyakleza tapa (haThayoga) 212 1. vyavahAra cAritra nirdeza 139 5. prAyazcitta tapa dvitIya khaNDa krama viSaya gAthAMka krama viSaya gAthAMka 12. dravyAdhikAra 2. jIva ajIva tattva 313 (vizvadarzana yoga) 3. Asrava tattva (kriyamANakarma)316 4. saMvara tattva (karma nirodha) 320 1. loka sUtra 2. jIva dravya (AtmA) 5. puNya pApa tattva (do ber3iyA~) 324 3. pudgala dravya (tanmAtrA va 6. bandha tattva (saMcita karma) 329 ____ mahAbhUta) 7. nirjarA tattva (karma-saMhAra) 332 8. mokSa tattva (svataMtratA) 336 4. AkAza dravya 9. paramAtma tatva 342 5. dharma va adharma dravya 6. kAla dravya 307 14. sRSTi-vyavasthA 13. tatvArtha adhikAra 1. svabhAva kAraNavAda 1. tattva nirdeza 309 (satkAryavAda) rmmer 213 For Private & Personal use only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 SaTkhaNDAgama / 1.1 krama viSaya gAthAMka krama viSaya gAthAMka 2. pudgala kartRtvavAda 5. samanvayavAda (naya yojanA (ArambhavAda) 349 vidhi) 3. karma kAraNavAda 352 17. syAdvAba adhikAra 15. anekAnna adhikAra (sarvadharma samabhAva) (dvaitAdvaita) 1. sarvadharma samabhAva 1. dravya kA svarUpa 2. syAhAda-nyAya 402 2. virodha meM avirodha 3. syAdvAda yojanA-vidhi 407 3. vastu kI jaTilatA 18. AmnAya adhikAra 4. anekAnta nirdeza 372 5. anekAnta kI sArvabhaumikatA374 1. jainadharma kI zAzvatatA 408 6. sApekSatAvAda 2. deza-kAlAnusAra jaina dharma meM parivartana 16. ekAnta va naya adhikAra 412 3. digambara sUtra 416 (pakSapAta nirasana) 4. zvetAmbara sUtra 419 1. nayavAda 371 2. pakSapAta nirasana 382 pariziSTa 3. nayavAda kI sArvabhaumikatA 388 1. gAthAnukramaNikA pR0185 4. naya kI heyopAdeyatA 392 2. saiddhAntika zabda-koza pR0 192 376 1. maMgala-sUtra 1. Namo arahatANaM / Namo siddhaannN| Namo AiriyANaM / Namo uvajjhAyANaM / Namo loe svvsaahuunnN| Avazyaka sUtra / 1.2 namaH ahNdubhyH| namaH siddhebhyaH / namaH aacaaryebhyH| namaH upAdhyAyebhyaH / namaH loke srvsaadhubhyH| arhantoM ko nmskaar| siddhoM ko nmskaar| AcAryoM ko nmskaar| upAdhyAyoM ko nmskaar| loka meM sarvasAdhuoM ko nmskaar| ( cattAri maMgalaM) 2. arahaMtA mNglN| siddhA maMgalaM / sAhU maMgalaM / kevalIpaNNato dhammo maMgalaM / (cattAri loguttamA) arahatA loguttmaa| siddhA loguttmaa| For Private & Personal use only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala-sUtra mithyAtva-adhikAra ( avidyA yoga) mithyAtva kA hI yaha durladhya prabhAva hai ki vyakti ko apanA hita nahIM bhaataa| duHkha ko hI sukha mAnate hue vaha na jAne kaba se isa bhavATavI meM bhaTaka rahA hai| jyoM-jyoM chUTane kA prayatna karatA hai, tyoM-tyoM adhika adhika phaMsatA calA jAtA hai| sAhU loguttmaa| kevalIpaNNatto dhammo loguttmo|| (cattAri saraNaM pabvajjAmi) arahate saraNaM pvjjaami| siddhe saraNaM pvvjjaami| sAhU saraNaM pavvajjAmi / kevalIpaNNataM dhamma saraNaM padhvajjAmi / / Avazyaka sUtra / 4.1 tu-bhA0 paa0| 122 ( catvAri maMgalam ) arhantaH mNglm| siddhAH mNglm| sAdhavaH mNglm| kevaliprajJaptaH dharmaH maMgalam / ( catvAri lokottamAH) arhantaH lokottamAH / siddhAH lokottmaaH| sAdhavaH lokottmaaH| kevaliprajJaptaH dharmaH lokottamaH // ( catvAri zaraNaM prapadye) ahaMtaH zaraNaM prapadye / siddhAn zaraNaM prpdye| sAdhana zaraNaM prpdye| kevaliprajJaptaM dharma zaraNaM prapadye // arhanta, siddha, sAdhu aura kevalIpraNIta dharma, ye cAroM hI maMgala hai tathA loka meM uttama hai| meM ina cAroM kI zaraNa ko prApta hotA huuN| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva adhi0 1 2. maMgala pratijJA 3. sudaparicidANubhUyA, savvassa vi kAmabhogabaMdha kahA / eyattassuvalaMbho, Navari Na sulaho vihattassa // sa0 sA0 / 4 tu0jJA0 sA0 / 15.2 zruta paricitAnubhUtA, sarvasyApi kAmabhogabandhakathA / ekatvasyopalambha:, kevalaM na sulabho vibhaktasya // kAma bhoga va bandha kI kathA to isa loka meM sabakI sunI huI hai, paricita hai aura anubhava meM AyI huI hai| parantu nija svarUpa meM eka tathA anya sarva padArthoM se pRthak aise Atma-tattva kI kathA hI yahA~ sulabha nahIM hai / 4 eka gambhIra pahelI 4. taM eyattavihattaM dAehaM appaNNo savihaveNa / jadi dAjja pamANaM cukkijja chalaM Na ghettavvaM // -sa0 sA0 / 5 tamekatvavibhaktaM darzayehamAtmanaH svavibhavena / yadi darzayeyaM pramANaM, skhaleyaM chalaM na gRhItavyaM // usa ekatva tathA vibhaktasvarUpa pUrvokta Atma-tatva ko maiM apane nija vaibhava yA anubhava se drshaauuNgaa| use sunakara pramANa karanA / tathA kahane meM kahIM kucha bhUla jAU~ to chala grahaNa na karanA / ( kyoMki usa ananta ko pUrA kahane meM kauna samartha hai ? ) 3. eka gambhIra pahelI 5. sabve pANA piyAuyA, suhasAyA dukkhapaDikUlA / appiyavahA piyajIviNo, jIviu kAmA // AcA0 / 2. 3.7 tu0 A0 anu0 / 2 sarve prANinaH priyAyuSaH, sukhAsvAdAH duHkhapratikUlAH / apriyavadhAH priyajIvinaH, jIvitukAmAH // mithyAtva adhi0 1 5 yaha kaisI bhrAnti sabhI prANiyoM ko apanI Ayu priya hai| sabhI sukha cAhate haiM tathA duHkha se ghabarAte haiN| sabhI ko vadha apriya hai aura jIvana priya / sabhI jInA cAhate haiM / ( parantu ) 6. hA ! jaha mohiyamaiNA, suggaimaggaM ajANamANeNaM / bhIme bhavatAre, suciraM bhamiyaM bhayakarammi // maraNa samA0 / 590 hA ! yathA mohitamatinA, sugati-mArgamajAnatA / bhIme bhavakAntAre, suciraM bhrAntaM bhayaGkare // tu0bA0 a0 / 24 hA ! mokSamArga arthAt dharma ko nahIM jAnatA huA, yaha mohita - afa jIva anAdikAla se isa bhayaMkara tathA bhIma bhava-vana meM bhaTaka rahA hai| 7. so Natthi ihogAso, loe bAlaggakoDimitto'vi / jammaNamaraNAbAhA, aNegaso jatya Na ya pattA // maraNa samA0 / 594 pra0 sA0 / 64 tu0bA0 a0 / 26 saH nAstIhAvakAzo, loke bAlAgrakoTimAtro'pi / janmamaraNAbAdhA, anekazo yatra na ca prAptA // isa loka meM bAla ke agrabhAga jitanA bhI koI kSetra aisA nahIM hai, jahA~ maiMne janma-maraNa Adi aneka bAdhAe~ na uThAyI hoN| 4. yaha kaisI bhrAnti 8. jesi visayesu radI, tesi dukkhaM viyANa sabbhAvaM / jai taM Na hi sabbhAvaM, vAvAro Natthi visayatthaM // tu0 = adhyA0 sA0 / 18.67 yeSAM viSayeSu ratisteSAM duHkhaM vijAnIhi svAbhAvam / yadi tanna hi svabhAvo, vyApAro nAsti viSayArtham // jina jIvoM kI viSayoM meM rati hotI hai, duHkha hI unakA svabhAva hai, aisA jAnanA caahie| kyoMki yadi aisA na hotA to ve viSayabhoga ke prati vyApAra hI kyoM karate ? Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva adhi01 daityarAja mithyAtva yadidaM jagati pRthak janAH, karmabhilRpyante prANinaH / svayameva kRtAhante, no tasya mucyetaaspRssttH|| isa saMsAra ke samasta prANI apane hI karmoM ke dvArA duHkhI ho rahe haiN| anya koI bhI sukha yA duHkha denevAlA nahIM hai| karmoM kA phala bhoge binA inase chuTakArA sambhava nhiiN| mithyAtva adhi01 . duHkha hetu-karma 9. jaha nibadumuppaNNo, kIDo kaDuyaMpi maNNae mhurN| taha mukkhasuhaparukkhA, saMsAraduhaM suhaM viti // maraNa samA0 / 655 tu ka0 paa0|1| gA0 120 / 10272 yathA nimbadrumotpannaH, koTaH kaTukamapi manyate mdhurm|| tathA parokSamokSasukhAH, saMsAra-duHkhaM sukhaM bruvte|| jisa prakAra nIma ke vRkSa meM utpanna kIr3A usake kar3ave svAda ko bhI madhura mAnatA hai, usI prakAra mokSa gata paramArtha sukha se anabhijJa prANI isa saMsAra-duHkha ko hI sukha kahatA hai| 5. eka mahAn Azcarya 10. ( ka ) davamgiNA jahA raNNe, DajjhamANesu jaMtusu / aNNe sattA pamoyaMti, rAgaddosavasaM gayA / 10. ( kha ) evameva vayaM mUDhA, kAmabhogesu mucchiyA / DajjhamANaM Na bujjhAmo, rAgaddosa'ggiNA jagaM // uttarA0 / 14.42-43 davAgninA yathA'raNye, dahyamAneSu jntussu| anye sattvAH pramodante, raagdvessvshNgtaaH|| evameva vayaM mUDhAH, kAmabhogeSu muucchitaaH| dahyamAnaM na budhyAmo, rAgadveSAgninA jagat // jisa prakAra vana meM agni laga jAne para usameM jalate hue jIvoM ko dekhakara dUsare jIva rAgadveSavaza prasanna hote haiM, usI prakAra kAma-bhogoM meM mUrchita hama saba mUrkha jana yaha nahIM samajhate ki ( hama sahita ) yaha sArA saMsAra hI rAga-dveSarUpI agni meM nitya jalA jA rahA hai| 6. duHkha-hetu-karma 11. jamiNaM jagaI puDho jagA, kammehi luppati paanninno| sayameva kaDehi gAhaI, no tassa muccejjapuThThayaM / / sU0 kR0|| 1.2.1.4 tulanA=rA0 vA0 / 5.24.9 7. apanA zatru-mitra svayaM 12. appA naI veyaraNI, appA me kuuddsaamlii| appA kAmaduhAdheNa, appA me naMdaNaM vaNaM / / uttarA0 / 20.36 AtmA nadI vaitaraNI, AtmA me kuuttshaalmlii| AtmA kAmadudhAdhenuH, AtmA me nandanaM vanam // AtmA hI vaitaraNI nadI hai aura AtmA hI zAlmalI vRkSa / AtmA hI kAmadhenu hai aura AtmA hI nandana-vana / 13. appA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa ya / appA mittamamittaM ca, duppaThiya-supaThiya / / uttarA0 / 20.37 AtmA kartA vikartA ca, duHkhAnAM ca sukhAnAM ca / AtmA mitramamitraJca, duHprasthitaH suprsthitH|| AtmA hI apane sukha va duHkha ko sAmAnya tathA vizeSa rUpa se karanevAlA hai, aura isalie vahI apanA mitra athavA zatru hai| sukRtyoM meM sthita vaha apanA mitra hai aura duSkRtyoM meM sthita apanA zatru / 8. daityarAja mithyAtva ( avidyA ) 14. micchata vedaMto jIvo, vivarIyadaMsaNo hoi| ____Na ya dhamma rocedi hu, mahuraM pi rasaM jahA jrido| paM0 saM0 / 1.6 tu0-uttraa| 7.24 Jain Education international For Private & Personal use only ___ Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva adhi01 daityarAja mithyAtva mithyAtvaM vidan jIvo, viparItadarzano bhavati / na ca dharma rocate hi, madhuraM rasaM yathA jvaritaH // mithyAtva yA ajJAnanAmaka karma kA anubhava karanevAlA jIva ( svabhAva se hI) viparIta zraddhAnI hotA hai| jisa prakAra jvarayukta manuSya ko madhura rasa nahIM rucatA, usI prakAra use kalyANakara dharma bhI nahIM rucatA hai| 15. saddahadi ya pattedi ya rocedi, ya taha puNo ya phAse di / dhamma bhogaNimittaM, Na du so kammakkhayaNi mittaM / / sa0 sA0 / 275 tu0 - adhyA0 sA0 / 12.4 zraddhAti ca pratyeti ca rocayati, ca tathA punazca spRzati / dharma bhoganimittaM, na tu sa karmakSayanimittaM / / (aura yadi kadAcit ) vaha dharma kI zraddhA, ruci yA pratIti kare bhI aura usakA kucha sparza kare bhI, to (tattvajJAna ke abhAva ke kAraNa) usake lie vaha kevala bhoga-nimittaka hI hotA hai, karma-kSaya-nimittaka nhiiN| vaha sadA manuSyAdirUpa dehAdhyAsastha vyavahAra meM mUr3ha banA rahatA hai| 16. hatthAgayA ime kAmA, kAliyA je annaagyaa| ko jANai pare loe, asthi vA Natthi vA punno|| uttarA0 / 5.6 hastAgatA ime kAmAH, kAlitA ye anaagtaaH| ko jAnAti paraM lokaM, asti vA nAsti vA punH|| usakI viSayAsakta buddhi ke anusAra vartamAna ke kAma-bhoga to hastagata hai aura bhUta na bhaviSyat ke atyanta parokSa / paraloka kisane dekhA hai? kauna jAnatA hai ki vaha hai bhI yA nahIM? mithyAtva adhi01 hAtha lage zUla 17. imaM ca me atthi imaM ca Na tthi, imaM ca me kiccaM imaM akiccaM / taM evamevaM lAlappamANaM, harA haraMti tti kaha pamAe / uttarA0 / 14.15 idaM ca me'sti idaM ca nAsti, idaM ca me kRtyamidamakRtyam / tamevamevaM lAlapyamAnaM, harA harantIti kathaM pramAyet // 'yaha vastu to mere pAsa hai aura yaha nahIM hai| yaha kAma to maiMne kara liyA hai aura yaha abhI karanA zeSa hai|' isa prakAra ke vikalpoM se lAlAyita usako kAla hara letA hai| kauna kaise pramAda kare ? 9. lene gaye phUla, hAtha lage zUla 18. bhogAmisa dosavisaNNe, hiynisseysbuddhivoccttho| bAle ya maMdie mUDhe, bajjhai macchyiA va khelammi // uttraa0| 8.5 tu0pa0 pra0 / TI0 / 2.57 bhogAmiSadoSaviSaSNaH hitaniHzreyasabuddhityaktArthaH / bAlazca mandakaH mUDhaH, badhyate makSikA iva shlessmnni|| bhogarUpI doSa meM lipta va Asakta hone ke kAraNa, hita va niHzreyasa (mokSa) kI buddhi kA tyAga kara denevAlA, AlasI, mUrkha va mithyAdRSTi jyoM-jyoM saMsAra se chUTane kA prayatna karatA hai, tyoM-tyoM kapha meM par3I makkhI kI bhA~ti adhikAdhika phaMsatA jAtA hai| ____ Jan Education internath-de0 gA0184 For Private & Personal use only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :2: ratnatraya adhikAra ( viveka yoga) samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra hI mokSa mArga hai aura yahI paramArtha yoga hai| paramArthataH tInoM eka AtmA hI hai, athavA paraspara pUraka hone ke kAraNa eka haiN| samajhAne mAtra ke lie vizleSaNa paddhati dvArA ise tridhA vibhakta rUpa meM darzAyA gayA hai| ratnatraya adhi02 ameva ratnatraya-AtmA 1. samyak yoga-ratnatraya 19. maNasA vAyA kAyaNa vA vi juttassa viiriyprinnaamo| jIvassa-ppaNijogo, jogo tti jiNehiM nnihittttho|| paM0 saM0 / 1.88 manasA vacasA kAyena, vApi yuktasya viiry-prinnaamH| jIvasya praNiyogaH, yoga iti jinnirdissttH|| mana vacana va kAya se yukta jIva kA vIrya-pariNAma rUpa praNiyoga, 'yoga' kahalAtA hai| ( arthAt jIva kA mAnasika, vAcika va kAyika hara prakAra kA prayatna yA puruSArtha yoga zabda kA vAcya hai|) 20. caturvarge'graNI mokSo, yogastasya ca kAraNam / jJAnazraddhAnacAritrarUpaM ratnatrayaM ca sH|| yo0 zA0 / 1.15 tu0-50 pr0|2.3 dharma, artha, kAma evaM mokSa--ina cAroM puruSArthoM meM mokSa puruSArtha hI pradhAna hai| yoga usakA kAraNa hai| jJAna, zraddhAna va cAritrarUpa ratnatraya usakA svarUpa hai| 2. abheda ratnatraya-AtmA 21. jo caradi NAdi pecchadi, appANaM appaNA aNaNNamayaM / so cArittaM gANaM, daMsaNamidi Nicchido hodi / / paM0 kA / 162 tu0 =jJA0 sA0 / 13.3 yazcarati jAnAti pazyati, AtmAnamAtmanAnanyamayaM / sa cAritraM jJAnaM, darzana miti nizcito bhvti|| jo AtmA ananyasvarUpa nijAtmA ko, AtmA ke dvArA hI AcaratA hai, jAnatA hai tathA dekhatA hai, ( isa hetu se ) vaha AtmA hI svayaM jJAna, darzana va cAritra sava-kucha hai| For Private & Personal use only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheda ratnatraya ratnatraya adhi02 3. bheda-ratnatraya 22. jIvAdIsaddahaNaM, sammattaM tesimadhigamo nANaM / rAyAdIpariharaNaM caraNaM, eso du mokkhapaho / sa0 saa0| 155 tu0- uttarA0 / 28.35 . jIvAdizraddhAnaM, samyaktvaM teSAmadhigamo jAnaM / rAgAdipariharaNaM caraNaM, eSa tu mokSapathaH // jIvAdi nava tattvoM' kA zraddhAna samyagdarzana hai tathA unakA sAmAnya-vizeSa rUpa se avadhAraNa karanA samyagjJAna hai| rAga-dveSa Adi doSoM kA parihAra karanA samyakacAritra hai aura ye tInoM milakara samucita rUpa se eka akhaMDa mokSamArga hai| (ye tInoM vAstava meM pRthak-pRthak kucha nahIM haiM, balki eka-dUsare ke pUraka hone ke kAraNa eka hI haiN|) 23. jaha NAma ko vi puriso, rAyANaM jANiUNa saddahadi / to taM aNucaradi puNo, atthatthIo payatteNa // 24. evaM hi jIvarAyA, NAdavvo taha ya sddhedvvo| aNucaridavvo ya puNo, so ceva du mokkhakAmeNa // sa0 sA0 / 17-18 tu0 de0 Age gA0 26 yathAnAma ko'pi puruSo rAjAnaM jJAtvA zraddadhAti / tatastamanucarati punararthAthikaH prayatnena / evaM hi jIvarAjo jJAtavyastathaiva zraddhAtavyaH / anucaritavyazca punaH sa caiva tu mokSakAmena // jisa prakAra koI dhanArthI puruSa rAjA ko pahale jAnatA hai aura usakI zraddhA karatA hai| tatpazcAt vaha usakA prayatnapUrvaka anusaraNa karatA hai| isI prakAra mumukSu ko jIva yA Atma-tattva jAnakara usakI zraddhA karanI caahie| tatpazcAt usakA prayatnapUrvaka anucaraNa karanA caahie| 1. de0 adhikAra 15 ratnatraya adhi02 bheda ratnatraya 25. Na hi AgameNa sijjhadi, saddahaNaM jadi vi Natthi atthesu / saddahamANo atthe, asaMjado vA Na NivvAdi / / pra0 sA0 / 237 tu0 de0 Age gAthA 37 na hyAgamena siddhyati, zraddhAnaM yadyapi nAstyartheSu / zraddadhAn arthAnasaMyato vA na nirvAti // tattvoM meM samyak zraddhA, ruci, prema yA bhakti ke binA kevala zAstra-jJAna se mukti nahIM hotii| aura zraddhA yA bhakti ho jAne para bhI yadi saMyama na pAlA jAya arthAt pravRtti va nivRttirUpa zAstravihita karma na kiyA jAya to bhI nirvANa prApta nahIM hotA hai| 26. iya jIvamajIve ya, soccA saddahiUNa ya / savvanayANamaNumae, ramejjA saMjame munnii|| uttarA0 / 36.250 tu0= de0 gA0 23-24 iti jIvAn ajIvAMzca, zrutvA zraddhAya ca / sarvanayAnAmanumate, ramate saMyame muniH|| isa prakAra jIva aura ajIva Adi tattvoM ke svarUpa ko sunakara tathA paramArtha tathA vyavahAra Adi sabhI dRSTiyoM ke anusAra unakI hRdaya se zraddhA karake bhikSu saMyama meM ramaNa kre| 1. de0 gA037-39 Jan Education International For Private & Personal use only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya adhikAra ( samanvaya yoga) jaina-darzana samanvayavAdI hai, ataH isakI kathanapaddhati meM sadA paramArtha va vyavahAra donoM kA santulana rahatA hai / mokSa-mArga ke do pradhAna aMga haiM--jJAna va cAritra (karma) / ye donoM hI do-do prakAra ke hai--nizcaya evaM vyvhaar| donoM meM hI nizcaya to lakSya yA sAdhya hotA hai aura vyavahAra abhyAsa dvArA use prApta karane kA sAdhana yA kAraNa hai-'hetu niyata ko hoii| sAdhanA ke dvArA dhIre-dhIre yogI kI citta-zuddhi hotI jAtI hai, jisake phalasvarUpa vaha eka dina samatA kI usa bhUmi meM praveza kara jAtA hai, jahA~ jJAna va cAritra donoM eka ho jAte haiN| kyoMki tattva kI zuddha anubhUti hI usa samaya jJAna kahalAtI hai aura usameM nizcaya sthiti hI cAritra hai| yahA~ pahu~cane para yogI ke lie amRtakumbha bhI upayukta vyavahAra viSakumbha banakara raha jAtA hai| isa viSaya meM yahA~ itanA viveka Avazyaka hai ki samyagdarzana yukta Abhyantara lakSya se sapaveta hI sAdhanAbhUmi ke sakala vyAvahArika vikalpa kAryakArI hote haiM; usake binA ve nirarthaka hI nahIM, balki jJAnAbhimAna ke kAraNa banakara prAyaH anarthaka ho jAte haiN| samyaktva-yakta isa satya-sAdhanA se yogI yadi kadAcit usI bhava meM makta na bhI ho sake to bhI vaha sAdhanA naSTa nahIM hotI hai, aura use devoM ke sukha va manuSyoM ke uttama kuloM meM janma lene kA hetu vanakara vaha use paramparA se tIna-cAra bhavoM meM avazya mukta kara detI hai| samanvaya adhi03 15 nizcaya-vyavahAra jJAna samanvaya 1. nizcaya-vyavahAra jJAna samanvaya 27. vavahAreNuvadissai, NANissa carittaM daMsaNaM gANaM / Navi NANaM Na caritaM, Na daMsaNaM jANago suddho|| sa0 saa0| 7 / tu0-uttarA0 / 28.3 vyavahAreNupadizyate, jJAninazcaritraM darzanaM jJAnam / nApi jJAnaM na caritraM, na darzanaM jJAyakaH shuddhH|| abheda-ratnatraya meM sthita jJAnI ke caritra hai, darzana hai yA zAna hai, yaha bAta bhedopacAra ( vizleSaNa) sUcaka vyavahAra se hI kahI jAtI hai| vAstava meM usa akhaNDa tattva meM na jJAna hai, na darzana hai aura na cAritra hai| vaha jJAnI to jJAyaka mAtra hai| prazna : vizleSaNakArI isa vyavahAra kA kathana karane kI AvazyakatA hI kyA hai ? 28. jaha Na vi sakkamaNajjo, aNajjabhAsaM viNA u gAhe uN| taha vavahAreNa viNA, paramatthuvaesaNamasakkaM // sa0 saa0|8 tu0-adhyA0 sA0 / 13.7 yathA nApi zakyo'nAryo'nAryabhASAM vinA tu grAhayitum / tathA vyavahAreNa vinA, paramArthopadezanamazakyam / uttara:-jisa prakAra mleccha janoM ko mleccha bhASA ke binA kucha bhI samajhAnA zakya nahIM hai, usI prakAra tattvamUDha sAdhAraNa jana ko vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza denA zakya nahIM hai| ( arthAt vizleSaNa kiye binA prAthamika janoM ko advaita tattva kA paricaya karAnA zakya nahIM hai / ) 29. vavahAro'bhUyatyo, bhUyattho dekhido dU suddhaNo! bhUyatthamassido khalu, sammAiTThI havai jIvo / sa0 sA0 / 11 tu0-gA0 85 ( adhyA0 sA0 / 18.28) For Private & Personal use only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya adhi0 3 16 nizcaya vyavahAra cAritra samanvaya vyavahAro'bhUtArtho, bhUtArtho darzitastu shuddhnyH|bhuutaarthmaashritH khalu, samyagdRSTirbhavati jiivH|| vizleSaNakRta yaha bhedopacArI vyavahAra yadyapi abhUtArtha va asatyArtha hai, aura ekamAtra zuddha yA nizcaya naya hI bhUtArtha hai, jisake Azraya se jIva vAstava meM samyagdRSTi hotA hai| 30. suddho suddhAdeso, NAyavvo paramabhAvadarisIhi / __ vavahAradesidA puNa, je du aparameTThidA bhAve // s0saa0|12 tu0 de0 gA0 33 zuddhaH zuddhAdezo, jJAtavyaH paramabhAvazibhiH / vyavahAradezitA punarye, tvaparame sthitA bhaave|| ( tadapi vyavahAra prayojanIya hai, kyoMki ) paramabhAvadarziyoM ne zuddha tattva kA Adeza carama-bhUmi meM sthita zuddha tattvajJAnI ke lie kiyA hai, aura vyavahAra kA Adeza aparamabhAvarUpa nimna bhUmiyoM meM sthita sAdhaka ke lie kiyA gayA hai| 2. nizcaya-vyavahAra cAritra samanvaya 31. Nicchya sajjhasarUvaM, sarAya tassava sAhaNaM caraNaM / tamhA do viya kamaso, paDhijjamANaM pabujjhedi / / na0 ca0 / 329 tu0= adhyA0 sA0 / 11.14 nizcayaH sAdhyasvarUpaH, sarAgaM tasyaiva sAdhanaM crnnm| tasmAd dve api kramazaH, paThacamAne prabudhyasva // samatA bhAva rUpa nizcaya cAritra' sAdhya hai, aura vrata-samitigupti Adi rUpa vyavahAra cAritra' use prApta karane kA sAdhana hai| krama se' aMgIkAra kiye gaye ye donoM hI vyakti ko prabuddha karane ke lie prayojanIya haiN| samanvaya adhi03 17 nizcaya vyavahAra cAritra samanvaya 32. jIvoavizya vyavahAramArga, na nizcayaM jJAtumupaiti shktim| prabhAvikAzekSaNamantareNa, bhAnUdayaM ko vadate vivekii|| ArAdhanA sAra / 7.30. tu0=adhyA0 upa0 / 3.13 vyavahAra mArga meM praveza kiye binA jIva nizcaya mArga ( arthAt abheda ratnatrayabhUta zuddha AtmA ) ko jAnane yA anubhava karane meM samartha nahIM ho sktaa| prabhAta hone se pahale sUrya kA udita honA kauna vivekI kaha sakatA hai ? 33. abhyAse sakriyApekSA, yoginAM cittazuddhaye / jJAnapAke zamasyaiva, yatparairapyadaH smRtaM / / adhyA0 sA0 / 15.21 turatnakaraNDa zrAva0 / 47-48 yogI ko citta-zuddhi ke lie, abhyAsa-dazA meM sakriyA arthAt vyavahAra-cAritra kI apekSA hotI hai| jJAna ke paripakva ho jAne para arthAt sAkSAt sAmyabhAva kI upalabdhi ho jAne para, prazAnta bhAva rUpa samatA kI hI apekSA hotI hai, anya kisI kriyA kI nhiiN| gItA meM bhI yahI kahA hai| (sAdhaka-dazA meM bhI yadi baha vyavahAra-cAritra kA avalambana nahIM letA to usakA adhaHpatana nizcita hai|) 34. karmayoga samabhyasya, jJAnayogasamAhitaH / dhyAnayoga samAruhya, muktiyogaM prapadyate // adhyA0 sA0 / 15.83 tu0=dra0 saM0 TIkA / 35 / pR0 149 yogI karmayoga arthAt vyavahAra-cAritra ke abhyAsa dvArA jJAnayoga meM samAhita citta hokara, dhyAnayoga para ArUr3ha ho, muktiyoga ko prApta kara letA hai| ( vyavahAra va nizcaya kA yaha kama yathAyogya rUpa meM sarvatra jAnanA caahie|) 1. de0 gA0 117, 2. de0 gA0 162 2. pahale sAdhana puruSArthapUrvaka kiyA jAtA hai, phira usake phalasvarUpa sAdhya khayaM prApta hotA hai| yahI krama hai| 1. gI0 / 6- 3 3 2 . de0 gA0 154 / For Private & Personal use only. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya adhi03 jJAna-karma samanvaya 35. jaha vi NiruddhaM asuhaM suheNa, suhamavi taheva suddheNa / tamhA eNa kameNa ya, joI jhAeu Niya AdaM // na0 pa0 / 347 tu-de0 gA0 34 yathaiva niruddhaM azubhaM zubhena, zubhamapi tathaiva shuddhen| tasmAdanena krameNa ca yogI, dhyAyatu nijAtmAnam // prAraMbha meM jisa prakAra vyavahArabhUta zubha pravRttiyoM ke dvArA azubha saMskAroM kA nirodha ho jAtA hai, usI prakAra citta-zuddhi ho jAne para zuddhopayoga rUpa samatA ke dvArA una zubha saMskAroM kA bhI nirodha ho jAtA hai| isa krama se yogI dhIre-dhIre ArohaNa karatA huA nijAtmA ko dhyAne meM saphala ho jAtA hai / 36. AloyaNAdikiriyA, jaM visakuMbhetti suddhacariyassa / bhaNiyamiha samayasAre, taM jANa sueNa attheNa / / na0 ca0 / 345 tu0=adhyA0 sA0 / 15.50 AlocanAdikriyAH, yadviSakumbha iti zuddhacaritasya / bhaNitamiha samayasAre, tajjAnIhi zruteNArthena // AlocanA, pratikramaNa Adi vyAvahArika kriyAoM ko samayasAra ( grantha kI gA0 306 ) meM zuddha cAritravAn ke lie viSakumbha kahA hai| use rAga kI apekSA hI viSa-kumbha kahA hai, aisA bhAvArtha bhI zAstra se jAna lenA caahie| 3. jJAna-karma samanvaya 37. hayaM nANaM kiyAhINaM, hayA annANao kiyA / pAsaMto paMgulo daDDho, dhAvamANo ya aNdho| vi. A. bhaa0| 1159 tu0rA0 vA0 / 1.1.49 1. vyAvahArika sAdhanA ke upayukta krama se bhArohaNa karatA huA sAdhaka dhIre-dhIre samatA mayI usa unnata bhUmi ko prApta ho jAtA hai, jahA~ na usake lie kucha tyAjya rahatA hai na pAhA / vyAvahArika kriyAoM ke sarva vikalpa use vidhakumbhavat pratIta hone lagate hai| aura yahI hai nizcaya cAritrarUpa sAdhya bhUmi kI sAkSAt prApti / samanvaya adhi03 jJAna-karma samanvaya hataM jJAnaM kriyAhInaM, hatA'jJAnataH kriyaa| pazyan paMgurdagdho, dhaavmaanshcaandhkH|| kriyA-vihIna jJAna bhI naSTa hai aura jJAna-vihIna kriyA bhii| nagara meM Aga lagane para, paMgu to dekhatA-dekhatA jala gayA aura andhA daudd'taa-daudd'taa| 38. saMjogasiddhIi phalaM vayaMti, na hu egacakkeNa raho pyaai| ___ aMdhoya paMgU ya vaNe samiccA, te saMpauttA nagaraM paviTThA / / vi0 A0 bhA0 / 1165 tu0rA0 vA0 / 1.1.49 saMyogasiddhau phalaM vadanti, na khalvekacakreNa rathaHprayAti / andhazca paMguzca vane sametya, tau saMprayuktau nagaraM prvissttau|| saMyoga siddha ho jAne para hI phala prApta hote haiN| eka cakra se kabhI ratha nahIM cltaa| na dikhane ke kAraNa to andhA aura na calane ke kAraNa paMgu donoM hI usa samaya taka vana se bAhara nikala nahIM pAye, jaba taka ki paraspara milakara paMgu andhe ke kandhe para nahIM baiTha gyaa| paMgu ne mArga batAyA aura andhA claa| isa prakAra donoM vana se nikalakara nagara meM praviSTa ho gye| ( antastala vizuddhAtmA aura bahistattva dayA Adi dharma, donoM ke milane para hI mokSa hotA hai|) 39. bhAvasya siddhayasiddhibhyAM, yaccAkiJcitkarI kriyaa| jJAnameva kriyAyukta, rAjayogastadiSyatAm / / adhyA0 upa0 / 3.10 tu0= puruSArtha siddhyupAya / 216 bhAva-jagat kI sAdhanA meM yadyapi kriyA ko akicitkara kahA gayA hai, parantu vahA~ bhI sarvathA kriyA na hotI ho aisA nahIM hai, kyoMki kiyAgukta jJAna ko hI rAjayoga nAma meM abhihita kiyA jAtA hai| 1. addhA yA ruci ke vinA korA jJAna adhavA saMyama ke binA korI addhA mokSa ke hetu nahIM ho sakate haiM (de0 gA0 25) / 2. de0 gA0 243 / For Private & Personal use only . 30 gA0 36 va 147 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana adhikAra (jAgRti yoga) tattvArtha darzana kA hI yaha koI acintya prabhAva hai ki vyakti nirbhaya evaM niSkAma ho jAtA hai| usakA mithyA ahaMkAra gala jAtA hai aura usakA nirmala hRdaya prazama, vairAgya, anukampA evaM vAtsalya Adi pavitra bhAvoM se chalaka uThatA hai| samanvaya adhi03 paramparA-mukti 4. paramparA-mukti 40. vigica kammuNo hercha, jasaM saMciNu khaMtie / pADhavaM saroraM hiccA, uDDhaM pakkamaI disaM // 41. bhoccA mANussae bhoe, appaDirUve ahAuyaM / puvvaM visuddha saddhamme, kevalaM bohi bujjhiyA / / 42. cauraMgaM dullahaM NaccA, saMjamaM pddivjjiyaa| tavasA dhuyakammase, siddhe havai saase|| uttarA0 // 3 // 13, 19, 20 tu0 = bha0 aa0|1142-45 vivigdhi karmaNo hetuM, yazaH saMcinu kssaantyaa| pArthiva zarIraM hitvA, UrjA prakAmati vizam / / bhuktvA mAnuSkAnbhogAn, apratirUpANyathAyuSam / pUrva vizuddhasaddharmA, kevalaM bodhi buddhavA / / caturaMgaM durlabhaM jJAtvA, saMyama pratipadya / tapasAdhUtakAMzaH, siddho bhavati shaashvtH|| dharma-virodhI karmoM ke hetu ( mithyAtva, avirati ) Adi ko dUra karake dharma kA AcaraNa karo aura saMyamarUpI yaza ko bddh'aao| aisA karane se isa pArthiva zarIra ko chor3akara sAdhaka devaloka ko prApta hotA hai| ( kAla pUrNa hone para vahAM se calakara manuSya gati meM kisI uttama kula meM janma letA hai|) vahA~ vaha manuSyocita sabhI prakAra ke uttamottama sukhoM ko bhogakara pUrvabhAvita dharma ke prabhAva se sahaja vizuddha bodhi ko prApta ho jAtA hai| manuSya-janma, dharma-zravaNa, zraddhA va saMyama ina cAra bAtoM ko uttarottara durlabha jAnakara vaha saMyama dhAraNa karatA hai, tapa se karmoM kA kSaya karatA hai, aura isa prakAra zanaiH-zanaiH zAzvata gati ko prApta karane meM saphala ho jAtA hai| 1. aura bhI de0 gA0 265 / For Private & Personal use only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana adhi0 4 22 samya0 ko pradhAnatA 1. samyagdarzana (tattvArtha darzana) 43. bhUyattheNAbhigadA jIvAjIvA ya puNNapAvaM ya / AsavasaMvaraNijjarabaMdho mokkho ya sammattaM / / sa0 saa0| 13 tu0=uttarA0 / 28.17 bhUtArthenAbhigatA jIvAjIvau ca puNyapApaM c| AsravasaMvaranirjarA bandho mokSazca samyaktvam / / bhUtArthanaya se jAne gaye jIva-ajIva, puNya-pApa, Asrava-saMvara, nirjarA, bandha-mokSa ye nava tatva hI samyaktva haiN| ( AtmaniSTha samyagdRSTi hai aura paryAya-niSTha mithyaa-dRsstti'|) 44. jaM moNaM taM sammaM jaM samma tamiha hoi moNaM ti / nicchaya o iyarassa u samma sammattaheU vi / / sAva0 paNNa0 / 61 yanmaunaM tatsamyak yatsamyak tadiha bhavati maunamiti / nizcayataH itarasya tu samyaktvaM samyaktvaheturapi / paramArthataH mauna hI samyaktva hai aura samyaktva hI mauna hai| tattvArtha zraddhAna lakSaNavAlA vyavahAra samyaktva isakA hetu hai| 2. samyagdarzana kI sarvopari pradhAnatA 45. dasaNabhaTTho bhaTTho, daMsaNabhaTThassa Natthi NivvANaM / sijjhaMti caraNa rahiA, daMsaNarahiA Na sijhaMti / / bhakta0 pri0| 66 samya0 adhi04 samya0 kI pradhAnatA darzanabhraSTo bhraSTaH, bhraSTadarzanasya nAsti nirvANam / siddhayanti caraNarahitA, darzanarahitA na siddhyanti // samyagdarzana se bhraSTa vyakti hI vAstava meM bhraSTa hai, kyoMki darzanabhraSTa ko tIna kAla meM bhI nirvANa sambhava nhiiN| cAritrahIna to kadAcit siddha ho bhI jAte haiM, parantu darzanahIna kabhI bhI siddha nahIM hote| 1. ( samyavatvavihIna vyakti kA zAstrajJAna nirA zAbdika hotA hai| arthajJAna-zUnya hone ke kAraNa vaha ArAdhanA ko prApta na karake zAstrIya jagat meM hI bhramaNa karatA hai| isalie aisA jJAna mokSamArga meM akicitkara hai|) 2. ( AtmA ko sparza kiye binA zAstrajJAna bAlazruta hai aura aneka vidha vyavahAra-cAritra kevala baalcritr'|) 3. (bhAva-zuddhi ke binA kaThora tapazcaraNa karane para bhI parizrama hI ___hAtha lagatA hai, zuddhi nhiiN|) 4. (citta-zuddhi hI vAstavika sallekhanA yA samAdhi maraNa hai, tRNamaya saMstara yA prAsuka bhUmi nhiiN|) 5. (vizuddhAtmA sAdhya hai aura ahiMsA-dayA-dAna Adi usake saadhn| donoM ke milane para hI mokSa hotA hai| samyaktva-yukta hone para hI ye saba mokSa ke kAraNa haiM, anyathA to saMsAra meM rulAne vAle hai|) 46. sammattAdo NANaM NANAdo sabvabhAva ublddhii| uvaladdhapayatthe puNa seyAseyaM viyANedi / / 47. seyAseya vidaNhU uddhadadussIla sIlavaMto vi| sIlaphaleNabbhudayaM tatto puNa lahai NivvANaM / / da0 pA0 / 15-16 tu0=piNDa niyukti / 91 da0 pA013 1. nava tatvoM meM anugata eka jIva yA Atmatattva kA darzana karanA hI, inheM bhUtArtha naya se jAnanA hai| kyoMki ye nI tattva vAstava meM usa AtmA kI hI paryAya vizeSa hai, anya kucha nhiiN| 2. nava tatvoM kI vyAkhyA ke lie de0 adhi013 / 3.degA084 / 4. gava tatvoM meM anugata vaha bAtma-tattva mana vANI se agocara tathA itanA nirvikalpa hai ki mIna ke atirikta usake darzana kI anya koI vyAkhyA hI sambhava nahIM hai| de0 gA0 291 / 5. vyavahAra nizcaya kA sAdhana he-denA0 31 / 3. de0 gA0 204%B 1.degA .85 *.de0 gA0237%, 2. de0 gA0 142, 5. de0 gA0243-245; For Private & Personal use only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhA-sUtra samya0 adhi04 samyaktvAt jJAnaM, jJAnAt sarvabhAvopalabdhiH / upalabdhapadArthe punaH, zreyA'zreyo vijAnAti // zreyAzreyavettA uddhRtaduHzIlaH zIlavAnapi / zIlaphalenAbhyudayaM tataH puna: labhate nirvANam // [ isakA kAraNa yaha hai ki ] samyaktva se jJAna udita hotA hai aura jJAna se tattvoM kI yathArtha upalabdhi / tattvopalabdhi ho jAne para hitAhita kA viveka hotA hai, jisase svacchanda bhI puNyavanta ho jAtA hai| puNya ke prabhAva se devoM va manuSyoM kA sukha tathA usase yathAkAla nirvANa kI prApti hotI hai| samya0 adhi04 niHzaMkitva 4. samyagdarzana ke liMga ( jJAnayoga) 50. nissaMkiya nikkaMkhiya, nivitigicchA amUDhadiTThI y| uvavaha thidIkaraNe, vacchalla pabhAvaNe atttth|| uttarA0 / 28.35; mU0 A0 / 201. (5.4) niHzaMkita ni:kAMkSita, nivicikitsyamamUDhadRSTizca / upavUhAsthitikaraNe vaatslyprbhaavne'ssttii|| samyagdarzana ke ye ATha guNa yA aMga hai--niHzaMkittva, niHkAMkSittva, nivicikitsatva, amUDhadRSTittva, upavRhaNattva (upagRhanatva), sthitikaraNattva, vAtsalyattva tathA prabhAvanAkaraNattva / ( ina sabake lakSaNa Age krama se kahe jAnevAle haiN|) 51. saMveo Nivveo, jiMdA garuhA va uvasamo bhttii| vacchallaM aNukaMpAM, guNaTTha sammattajuttassa / / sa0 sA0 / 177 meM uddhRta prakSepaka tu0=uttarA0 / 2.2 saMvego nivedo, nindA gardA ca upazamo bhaktiH / vAtsalyaM anukampA, aSTa guNAH samyaktvayuktasya / saMvega, niveda (vairAgya), apane doSoM ke lie Atmanindana va garhaNa, kaSAyoM kI mandatA, guru-bhakti, vAtsalya, va dyaa| (pUrvokta ATha ke atirikta ) samyagdRSTi ko ye ATha guNa bhI svabhAva se hI prApta hote haiN| 3. zraddhA-sUtra 48. jaM sakkai taM kIrai, jaM ca Na sakkai taM ca saddahaNaM / kevalijiNehi bhaNiyaM, saddahamANassa sammattaM / / da0 pA0 / 22 yaM zaknoti taM kriyate, yacca na zaknuyAt tasya ca shrddhaanm| kevalijinaH bhaNitaM, zraddhAvAnasya samyaktvam / yadi samartha ho to saMyama tapa Adi kA pAlana karo, aura yadi samartha na ho to kevala tattvoM kI zraddhA hI karo, kyoMki zraddhAvAn ko samyaktva hotA hai, aisA kevalI bhagavAn ne kahA hai| 49. yatraivAhitadhI: puMsaH, zraddhA tatraiva jAyate / yatraiva jAyate zraddhA, cittaM tatraiva lIyate // s020| 95 [ kAraNa yaha ki ] jisa viSaya meM vyakti kI buddhi sthita hotI hai, usameM hI zraddhA utpanna hotI hai ; anyatra nhiiN| aura jisa viSaya meM zraddhA utpanna ho jAtI hai, usImeM citta lIna hotA hai ; anyatra nhiiN| 5. niHzaMkitva (abhayatva) 52. sammAdiTThI jIvA, NissaMkA hoMti NinbhayA teNa / sattabhayavippamukkA, jamhA tamhA du NissaMkA / / sa0 sA0 / 228 tu0-jJA0 saa0| 17.8 samyagdRSTayo jIvA, nizzaMkAH bhavanti nirbhayAstena / saptabhayavipramuktA, yasmAttasmAttu nizzaMkAH / / samyagdaSTi jIva nizzaMka hote haiM aura isalie nirbhy| cUMki unheM sAta bhaya nahIM hote, isalie ve nizzaMka hote haiN| 1. de0 gA0 40-42 For Private & Personal use only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaka adhi04 niHkAMkSitva 53. satta bhayaTThANA paNNattA, taM jahA-ihalogabhae, prlogbhe| AdANabhae akamhAbhae,AjIvabhae,maraNabhae asilogbhe| samavAyAMga / 7.1 tu0=mU0 A0 / 53 sapta bhayasthAnAni prajJaptAni, sa yathA-ihalokabhaya paralokabhaya / AdAnabhaya akasmAtbhaya, AjIvikAbhaya maraNabhaya ayazalokabhaya / / bhayasthAna sAta prakAra ke kahe gaye haiM, yathA--ihaloka bhaya, paraloka bhaya, AdAna bhaya, akasmAt bhaya, AjIvikA bhaya, maraNa bhaya, apayaza bhava / (ye sAtoM bhaya samyagdRSTi ko nahIM hote haiN|) 6. niHkAMkSitva ( niSkAmatA) 54. svabhAvalAbhAt kimapi, prAptavyaM nAvaziSyate / ityAtmaizvarya-sampanno, ni:spRho jAyate muniH / / jJAna0 sA0 / 12.1 tu0=ni0 sA0 / 38 Atma-svabhAva kA lAbha ho jAne para kucha bhI prAptavya nahIM raha jAtA, isalie AtmArUpI aizvarya se sampanna muni niHspRha ho jAtA hai| 55. tivihA ya hoi kaMkhA, iha paraloe tathA kudhamme y| tivihaM pi jo Na kujjA, saNasuddhImupagado so|| mU0 A0 / 249 (5.67) tu0 - uttarA0 / 19.93 trividhA ca bhavati kAMkSA, iha paraloke tathA kudharme ca / trividhamapi yaH na kuryAt, darzanazuddhimupagataH sH|| kAmanA tIna prakAra kI hotI hai--iha-loka viSayaka, paraloka viSayaka tathA svadharma ko chor3akara kudharma yA paradharma ke grahaNa viSayaka' / jo inameM se kisI bhI prakAra kI AkAMkSA yA kAmanA nahIM karatA, naha samyagdarzana kI vizuddhi ko prApta ho gayA hai, aisA smjho| ( isake atirikta use khyAti-lAbha-pratiSThA kI bhI kAmanA nahIM hotii|) 1. samyagdRSTi kisI bhI hetu se apane dharma se vyuta nahIM hotaa| de0 gaa060| 2. de0 gA064-66 / samya0 aghi04 nirvicikitsatva 56. adhItya sakalaM zrutaM ciramupAsya ghoraM tapo, yadIcchasi phalaM tayoriha hi lAbhapUjAdikam / chinatsi sattapastaroH prasavameva zUnyAzayaH, kathaM samupalapsyase surasamasya pakvaM phalam / / A0 anu0 / 189 tu. bhakta pari0 / 138 samasta Agama kA abhyAsa aura cirakAla taka ghora tapazcaraNa karake bhI yadi tU ina donoM kA phala yahA~ sampatti va pratiSThA Adi ke rUpa meM prApta karanA cAhatA hai, to samajha ki vivekahIna hokara tU usa taparUpI vRkSa kA cheda kara rahA hai| taba usake rasIle phala ko tU kaise prApta kara sakegA? 57. kAmANugiddhippabhavaM khudukkhaM, savvassa logassa sdevgss| jaMkAiyaM mANasiyaM ca kiMci, tassaMtagaM gacchai viiyraago| uttarA0 / 32.9 ___tu-jJA0 / 17.12 kAmAnugaddhiprabhavaM khalu duHkhaM, sarvasya lokasya sadevakasya / yatkAyika mAnasikaM ca kiMcit, tasyAntakaM gacchati vItarAgaH // kAmAnugaddhi hI duHkha kI jananI hai, isIse ihaloka meM yA devaloka meM jitane bhI zArIrika va mAnasika duHkha haiM, vItarAgI una sabakA anta kara dete hai| arthAt rAga-dveSa se nivRtta ho jAne ke kAraNa unheM kAmanAjanya duHkha nahIM rhtaa|| 7. nivicikitsatva ( aspRzyatA-nivAraNa) 58. jo Na karedi jagappa, cedA savvesimeva dhammANaM / so khalu Ninvidigiccho, sammAddiTThI muNeyavvA / / sa0 mA0 / 231 tu-uttarA0 / 32.21-25 jo na karoti jagapsa, cetayitA sarveSAmeva dhrmaannaaN| sa khalu nivicikitsaH, smygdRssttitivyH|| For Private & Personal use only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 samya0 adhi04 amUr3ha dRSTitva jo jIva vastu ke manojJAmanojJa dharmoM meM athavA vyakti ke kula, jAti va sampradAya Adi rUpa vividha dharmoM meM glAni nahIM karatA, use vicikitsAvihIna samyagdRSTi jAnanA caahie| 59. ekku kare meM viNNi kari, maM kari vaNNa visesu / ikkai~ devai~ je vasai, tihuyaNu ehu asesu // pa0 pra0 / 2.107 tu aacaaraaNg| 1.2.3 sUtra 1-3 ekaM kuru mA dvau kArSIH mA kArSIH vrnnvishessm| ekena devena yena vasati tribhuvanaM etat azeSam // he Atman ! tU jAti kI apekSA saba jIvoM ko eka jAna / isalie rAga aura dveSa mata kr| abheda naya se trilokavartI sakala jIva-rAzi zuddhAtmasvarUpa hone ke kAraNa samAna haiN| ( ucca jAti kA garva mata kr'|) samya0 adhi04 upagRhanatva 9. upagUhanatva ( anahaMkAratva ) 61. No cchAyaeNo vi ya lUsaejjA, mANaM Na sevejja pagAsaNaM ca ___Na yAvi panne parihAsa kujjA, Na yAsiyAvAya viyAgarejjA sU0 kR0 / 14.19 tukA0 a0 / 419 no chAdayenApi ca laSayed, mAnaM na seveta prakAzanaM c| na cApi prAjJaH parihAsaM kuryAt, na cAzIrvAdaM vyAgRNIyAt // samyagdRSTi puruSa na to sUtra ke artha ko chipAtA hai, aura na sva-pakSa poSaNArtha 'usakA anyathA kathana karatA hai| vaha anya ke guNoM ko chipAtA nahIM aura na hI apane guNoM kA garva karake apanI mahattA kA bakhAna karatA hai| svayaM ko prajJAvanta jAnakara vaha anya kA upahAsa nahIM karatA aura na hI apanA gaurava jatAne ke lie kisIko AzIrvAda detA hai| 62. jo Na ya kumvadi gavvaM, puttakalattAisavvaatthesu / uvasamabhAve bhavadi, appANaM muNadi kNimettaM / / kA0 a0 / 313 tu0=sU0 kR0 / 1.13-15 yaH na ca kurute garva, putrakalatrAdisarvArtheSu / upazamabhAve bhAvayati, AtmAnaM jAnAti tRNamAtraM // jo samyagdRSTi putra kalatrAdi kisI kA bhI garva nahIM karatA aura apane ko tRNa ke samAna mAnatA hai, use upazama-bhAva hotA hai| 63. viralo ajjadi puNNaM, sammadiTThI vaehiM sNjutto| uvasamabhAve sahido, NidaNa garahAhi sNjutto| kA0 a0| 48 tu0 = uttarA0 / 29.6-7 viralaH arjayati puNyaM, samyagdRSTiH vataiH saMyuktaH / upazamabhAvenasahitaH, nindanagamyiAM saMyuktaH // 1. samyagdRSTi ko zAna tapa Adi kA bhI mada nahIM hotaa| degA. 270 / 8. amUDhadRSTitva ( sva-dharma-niSThA) 60. mAyAvuimameyaM tu, musAbhAsA NiratthiyA / saMjamamANo vi ahaM, vasAmi iriyAmi ya / / uttraa0| 18.26 tu0= kA0 a0| 418 mAyoditametat tu, maSAbhASA nithikaa| sayacchannapyaham, vasAmi IryAyAM c|| ( apane-apane pakSa kA poSaNa karane meM rata aneka mata-matAntara loka meM pracalita haiM) ye saba mAyAcArI haiM aura inakI vANI mithyA va nirarthaka hai'| unake kathana ko sunakara bhI maiM bhrama meM nahIM pdd'taa| saMyama meM sthita rahatA hU~ tathA yatanApUrvaka calatA huuN| 1.degaa0272| 2. vizeSa de0 gA0381-284 / 3. vizeSa de0 gA0151-152 / For Private & Personal use only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samya0 adhi04 upavRMhaNatva samya0 aghi04 31 sthitikaraNatva vrata, saMyama Adi se yukta koI viralA samyagdRSTi jIva hI aise puNya kA upArjana karatA hai ki upazama bhAva meM sthita rahatA huA ghoTakali DasamAnasya, tasyAbhyantare kuthitasya / sadA apane doSoM ke lie Atma-nindana va Atma-garhaNa karatA hai| bAhyakaraNaM ki tasya, kariSyati vakanibhutakaraNasya // bagule kI ceSTA ke samAna antaraMga meM jo kaSAya se malina hai, 10. upavRMhaNatva (adambhitva) aise sAdhu kI bAhya kriyA kisa kAma kI? vaha to ghor3e kI lIda 64. no sakkiyamicchaI na pUrya, no vi ya vaMdaNagaM kuo pasaMsaM? ke samAna hai, jo Upara se cikanI aura bhItara se durgandhayukta hotI hai| se saMjae savvae tavassI, sahie Ayagavesae sa bhikkhU // 67. guNehi sAhU aguNehi'sAhU, giNhAhi sAhUguNa muMca'sAhU / uttarA0 / 15.5 tu0=caaritrsaar| 150 viyANiyA appagamappaeNaM, jo rAgadosehiM samosa pujjo|| na satkRtamicchati na pUjAM, no'pi ca vandanakaM kutaH prazaMsAm ? dazavaH / 9.3.11 tusa0 sA0 / 201-202 saH saMyataH suvratastapasvI, sahita AtmagaveSakaH sa bhikssuH|| guNaiH sAdhuraguNairasAdhuH, gRhANa sAdhUguNAn muJca asAdhUn / jo satkAra tathA pUjA-pratiSThA kI icchA nahIM karatA, namaskAra vijJAya AtmAnamAtmanA, yo rAgadveSayoH samaH sa pUjyaH / / tathA vandanA Adi kI bhAvanA nahIM karatA, usake lie prazaMsA sunane guNoM se hI ( manuSya ) sAdhu hotA hai aura durgaNoM se asAdhu / ataH kA prazna hI kahA~ ? vaha saMyata hai, suvrata hai, tapasvI hai, Atma-gaveSaka sadgaNoM ko grahaNa karo aura durguNoM ko chodd'o| jo AtmA dvArA hai aura vahI bhikSu hai| AtmA ko jAnakara rAga-dveSa donoM meM sama rahatA hai, vahIM pUjya hai| ( jhUThI prazaMsA pAnevAlA dambhAcArI nhiiN|) 65. tesi vi tavo Na suddho, nikkhaMtA je mahAkulA / jannevanne viyANaMti, na silogaM pvejje|| 68. tiNNo hu si aNNavaM mahaM, kiM puNa ciTThasi tiirmaago| sU0 0 / 1.8.1.24 tu0=rA0 vA0 9.19.16 abhitura pAraM gamittae, samaya goyama ! mA pamAyae / / uttraa0|10.34 tu0rA0 vaa0| 6.241; pu0si0 u0|27 teSAmapi tapo na zuddha, niSkrAntA ye mhaakulaaH| yannavA'nye vijAnanti, na ilokaM tIrNaH khalu asi arNavaM mahAntaM, ki punaH tiSThasi tIramAgataH / pravedayet / / abhitvara pAraM gantum, samayaM gautama! mA prmaadye| unakA tapa zuddha nahIM hai jo ikSvAku Adi bar3e kuloM meM utpanna tU isa vizAla saMsAra-sAgara ko tara cukA hai| (gokhura meM hokara dIkSita hone ke kAraNa abhimAna karate haiM aura loka-sammAna DUbane kI bhAMti ) aba kinArA hAtha A jAne para bhI (jhUThI mAnake lie tapa karate haiN| ataeva sAdhu ko aisA tapa karanA cAhie ki pratiSThA mAtra ke lie ) kyoM aTaka rahA hai ? zIghra pAra ho jaa| dUsaroM ko usakA patA hI na cale, jisameM ihaloka va paraloka kI he gautama! kSaNamAtra bhI pramAda mata kr| AzaMsA na ho| use apanI prazaMsA bhI nahIM karanI caahie| 66. ghoDagaliMDasamANassa, tassa abbhatarammi kudhidassa / 11. sthitikaraNatva (jJAnayoga vyavasthiti) bAhirakaraNaM ki se, kAhidi vagaNihudakaraNassa / / 69. jattheva pAse kai duppauttaM, kAeNa vAyA adu mANaseNaM / bh00|1347 tu0=uttraa| 20.46 tattheva dhIropaDi sAharijjA, Ainnao khippamiva kkhalINaM / / dazavai0 clikaa| 2.14 tu0sa0 saa0|234 For Private & Personal use only ___ Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samya aghi04 prabhAvanAkaraNatva samya0 adhi04 vAtsalyatva yatraiva pazyet kvacit duSprayuktaM, kAyena vAcA'thavA mAnasena / 13. prazama bhAva ( citta-prasAda ) tatraiva dhIraH pratisaMharet, AkIrNaH kSipramiva khali nam // 72. cattAri kasAe tinni gArave paMcaiMdiyaggAme / jisa prakAra jAtivAn ghor3A lagAma kA saMketa pAte hI viparIta jiNiuM parIsahasahe'viya harAhi ArAhaNapaDAgaM / mArga ko chor3akara sIdhe mArga para calane lagatA hai, usI prakAra dhairyavAn 73. mittasuyabaMdhavAisu iTTANiThesu iMdiyatthesu / sAdhu jaba kabhI apane mana vacana kAya ko asad mArga para jAtA huA dekhatA hai, to tatkAla hI vaha unako vahA~ se khIMcakara sanmArga meM rAgo vA doso vA Isi maNeNaM Na kaaybvo|| maraNa smaa0|314, 407 tu0-mU0 A0 / (80114-117) pratiSThita kara detA hai| caturaH kaSAyAna trINi gauravAni paMcendriyagrAmAn / jitvA parISahAnapi ca harArAdhanApatAkAm / / 12. vAtsalyatva ( premayoga) mitrasutabAndhavAdiSu iSTAniSTeSvindriyArtheSu / 70. jo dhammiesa bhatto, aNucaraNaM kuNadi prmsddhaae| rAgo vA dvaSo vA ISadapi manasA na krttvyH|| piya vayaNaM jaMpato, vacchallaM tassa bhavvassa / / krodhAdi cAra kaSAyoM ko, rasa Rddhi va sukha ina tIna gAravoM ko, pA~coM indriyoM ko tathA anukUla va pratikUla vighnoM ko va saMkaToM kA0 a0|421 yaHdhAmikeSu bhaktaH, anucaraNaM karoti prmshrddhyaa| ko jItakara, sAtha hI ArAdhanArUpI patAkA ko hAtha meM lekara, mitra priyavacanaM jalpana, vAtsalyaM tasya putra va bandhu Adi meM tathA iSTAniSTa indriya viSayoM meM kiMcinmAtra bhI bhavyasya / rAga-dveSa karanA kartavya nahIM hai| jo samyagdRSTi jIva priya vacana bolatA huA atyanta zraddhA se dharmI janoM meM pramodapUrNa bhakti rakhatA hai, tathA unake anusAra AcaraNa 14. Astikya bhAva karatA hai, usa bhavya jIva ke vAtsalya guNa kahA gayA hai| 74. artho'yamaparo'nartha, iti nirdhAraNaM hRdi / 71. sattveSu maitrI guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpAparatvam / AstikyaM paramaM cihna, samyaktvasya jagujinAH / / adhyA0 sA0 / 12.57 tu-paM0 gha0 / uM0 / 452 mAdhyasthabhAvaM viparItavRttau, sadA mamAtmA vidadhAtu dev|| 'yaha artha hai aura yaha anartha hai', hRdaya meM isa prakAra dRr3ha nirdhAraNa sAmA0 paatth| 1 karanA, samyagdarzana kA Astikya nAmaka parama cihna hai| saba jIvoM meM merI maitrI ho, guNIjanoM meM pramoda ho, duHkhI jIvoM ke prati dayA ho aura dharma-vimukha viparIta vRttivAloM meM mAdhyastha 15. prabhAvanAkaraNatva bhAva / he prabho ! merI AtmA sadA (prema va vAtsalya ke aMgabhUta ) 75 dhammakahAkahaNeNa ya, bAhirajogehiM cAvi nnvjjehi| ina cAroM bhAvoM ko dhAraNa kre| dhammo pahAvidavvo, jIvesu dyaannukNpaae| mU0 A0 / 264 ( 5.82) ___ Jan Education inst: guru vinaya kA mahattva-de0 gA0 217 // For Private & Personal use only. 3 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samya0 adhi04 bhAva-saMzuddhi abhyantarazuddheH, bAhyazuddhirapi bhavati niyamena / abhyantaradoSeNa hi, karoti naraH bAhyAn doSAn // abhyantara zuddhi ke hone para bAhya zuddhi niyama se hotI hai| abhyantara pariNAmoM ke malina hone para manuSya zarIra va vacana se avazya hI doSa utpanna karatA hai| (tAtparya yaha ki niHzaMkita yA abhayatva Adi bhAvoM se yukta citta-zuddhi kA ho jAnA hI samyagdarzana kA pradhAna cihna hai|) . samya0 adhi04 - bhAva-saMzuddhi dharmakathAkathanena ca, bAhyayogaizcApi anvdyaiH| dharmaH prabhAvayitavyaH jIveSu dayAnukampayA // dharmopadeza ke dvArA, athavA sva-paropakArI zubha kriyAoM ke dvArA, athavA jIvoM meM dayA va anukampA ke dvArA ( upalakSaNa se prema, dAna va sevA Adi ke dvArA) dharma kI prabhAvanA karanA kartavya hai| 16. bhAva-saMzuddhi 76. madamANamAyaloha-vivajjiyabhAvo du bhAvasuddhi tti| parikahiyaM bhavvANaM, loyAloyappadarisIhiM / / ni0 saa0| 112 tu= uttarA0 / 29.36 madamAnamAyalobhavijitabhAvastu bhAvazuddhiriti / parikathito bhavyAnAM, lokAlokaprazibhiH // lokAlokadarzI sarvajJa bhagavAn ne, bhavyoM ke mada mAna mAyA va lobhavivajita nirmala bhAva ko bhAva-zuddhi kahA hai| 77. manaH zuddhimavibhrANA, ye tapasyanti muktye| tyaktvA nAvaM bhujAbhyAM te, titIrSanti mahArNavam // yogazAstra / 4.42 tu0 = A0 anu0 / 213 mana kI zuddhi ko prApta kiye binA jo ajJa jana mokSa ke lie tapa karate haiM, ve nAva ko chor3akara mahAsAgara ko bhujAoM se tairane kI icchA karate hai| ( arthAt binA citta-zuddhi ke mokSa-mArga meM gamana sambhava nhiiN|) (bhAva se virakta vyakti jala meM kamalabat alipta rahatA hai|) 78. abbhaMtarasodhIe, bAhira sodhI vi hodi NiyameNa / abbhaMtaradoseNa hu, kudi Naro bAhire dose / / bha0 A0 / 1916 tu = piNDa niyukti / 530 ____ Jain Education international1.de gA .132 / For Private & Personal use only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAdhikAra 5 nizcaya jJAna samyagjJAna adhikAra (sAMkhya yoga) AtmA ke atirikta deha Adi samasta jAgatika padArthoM ko anitya, asatya, saMyogaja, azaraNa va duHkha ke hetu jAnakara, vairAgya va samatAyukta ho unakA mamatva tyAgakara, AtmA va dharma kI zaraNa ko prApta honevAlA hI samyagjJAnI hai, apane-apane pakSa kA poSaNa karane meM rata jJAnAbhimAnI tathAkathita zAstrajJa yA paNDita nhiiN| 1. samyagjJAna-sUtra (adhyAtma viveka) 79. saMsayavimohavibbhamavivajjiyaM appaparasarUvassa / gahaNaM sammaNNANaM, sAyAramaNeyabheyaM tu|| dr0sN0| 42 tu0= de0 agalI gAthA 80 saMzayavimohavibhramavijitaM aatmprsvruupsy| grahaNaM samyagjJAnaM, sAkAramanekabhedaM ca // AtmA va anAtmA' ke svarUpa ko saMzaya, bimoha, vibhramarahita jAnanA samyagjJAna hai, jo savikalpa va sAkAra rUpa hone ke kAraNa aneka bhedoMvAlA hotA hai| 80. bhinnAH pratyekamAtmAno, vibhinnAH pudgalAH api / zUnyaH saMsarga ityevaM, yaH pazyati sa pazyati // adhyA0 saa0| 8.21 tu0= de0 gA079 pratyeka AtmA tathA zarIra mana Adi sabhI pudgala bhI paraspara ekadUsare se bhinna hai| deha va jIva kA athavA pitA putrAdi kA saMsarga koI vastu nahIM hai| jo aisA dekhatA hai vahI vAstava meM dekhatA hai| 2. nizcaya jJAna ( adhyAtma zAsana) 81. jo passadi appANaM, abaddhapuLaM aNaNNamavisesaM / apadesasuttamajjhaM, passadi jiNasAsaNaM savvaM / / sa0 saa0|15 tu0- adhyA0 sA0 / 18.2 yaH pazyati AtmAnaM, abaddhaspRSTamananyamavizeSaM / apadezasUtramadhyaM, pazyati jinazAsanaM sarvam // jo AtmA ko abaddha, aspRSTa, ananya va avizeSa dekhatA hai, vaha zAstra-jJAna ke rUpa meM athavA bhAva-jJAna ke rUpa meM sakala jina-zAsana ko dekhatA hai| 1. AtmA cetana khabhAvI va amUrtika hai, tathA deha, mana, vANI, rAga-devAdi sarva vikArI bhAva bhIra karma jar3a khabhAvI pudgala (anaatmaa)hai| degA0 258-300 / For Private & Personal use only ___www.janelibrary.org Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnAdhikAra 5 nizcaya jJAna 82. jo egaM jANai, so savvaM jANai / jo savvaM jANai, so egaM jANai / aacaa| 3.4.2 tu0-de0 agalI gA083 yaH ekaM jAnAti, saH sarva jAnAti / yaH sarva jAnAti, sa: eka jAnAti // jo eka ko jAnatA hai vaha sabako jAnatA hai aura jo sabako jAnatA hai vaha eka ko jAnatA hai / 83. eko bhAvaH sarvabhAvasvabhAvaH, sarvebhAvAH ekabhAvasvabhAvAH / ekobhAvastattvato yena buddhaH, sarve bhAvAstattvatastena buddhAH / / naya cakra gadya / 3-68 meM uddhRta tu0 = de0 pichalI gA0 82 (dravya ke parivartanazIla kArya 'paryAya' kahalAte haiN|) jisa prakAra 'mRttikA' ghaTa, zarAba va rAmapAtrAdi apanI vividha paryAyoM yA kAryoM ke rUpa hI hai, usase bhinna kucha nahIM, isI prakAra jIva, pudgala Adi pratyeka dravya apanI-apanI trikAlagata paryAyoM kA piNDa hI hai, usase bhinna kucha nhiiN| jisa prakAra ghaTa, zarAba Adi utpanna dhvaMsI vividha kArya tattvata: unameM anugata eka mRttikArUpa hI hai, anya kucha nahIM, usI prakAra utpanna dhvaMsI samasta dRSTa paryAya yA kArya bhUta padArtha tattvata: unameM anugata koI eka mUla dravyarUpa hI hai, anya kucha nhiiN| jisa prakAra eka mattikA ko tattvata: jAna lene para usakI samasta paryAya yA ghaTa, zarAba Adi kArya bhI jAna liye jAte haiM, usI prakAra kisI bhI eka mUlabhUta duvya ko tattvataH jAna lene para usakI trikAlavartI samasta paryAya yA kArya bhI jAna liye jAte haiN| jJAnAdhikAra 5 39 vyavahAra jJAna 3. jagat-mithyAtva darzana 84. je pajjayesu NiradA, jIvA parasamayiga tti NiddiTThA / AdasahAvammi TThidA, te sagasa mayA muNedavvA / pra0 saa0|94 tu0 adhyA0 upa0 / 2.26 ye paryAyeSu niratA jIvAH, parasamayikA iti nirdissttaaH| AtmasvabhAve sthitAste, svakasamayA mntvyaaH|| paryAyoM meM rata jIva parasamaya' arthAt mithyAdRSTi kahe gaye hai aura AtmasvabhAva meM sthita sva-samaya arthAt samyagdRSTi jAnane yogya haiN| 85. yathA svapno'vabuddho'rtho, vibuddhena na dRzyate / vyavahAramataH sargo, jJAninA na tathekSyate / / adhyA0 sA0 / 18.28 tu0=gA0 29 ( sa0 sA0 / 11) jisa prakAra svapna meM dekhe gaye padArtha jAgRta vyakti ko dikhAI nahIM dete haiM, usI prakAra vyavahAra buddhi se dekhe gaye jagat kI icchA jJAnI ko nahIM hotii| [vyavahAranaya abhUtArtha hai aura nizcaya naya bhUtArtha / nizcaya dRSTi ke Azraya se hI jIva samyagdRSTi hotA hai|'] 4. vyavahAra jJAna ( zAstrajJAna) 86. sUI jahA sasuttA, na nassaI kayavaraMmi paDiAvi / jIvo'vi taha sasutto, na nassai gaovi saMsAre / / bhakta0 pri0|86 tu0=-suutrpaahudd| 3-4 sUcI yathA sasUtrA na nazyati kacavare patitA'pi / jIvo'pi tathA sasUtro, na nazyati gato'pi sNsaare| 2. jaina darzana aneka sattAvAdI hai| 1. de0 gA0 361 / 3. de0 gA0 364 / 1. utpanna dhvaMsI kArya-de0 gA0 361 / 2. midhyAdRSTi / 3. jagat ke samasta padArtha utpanna dhvaMsI paryAya svarUpa hone ke kAraNa khapnatulya tathA vyAvahArika haiM / paramArtha tattva to inameM anugata haiN| degA0 365 / 4. degA0 21 / For Private & Personal use only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAdhikAra 5 nizcaya vyavahAra samanvaya [parantu isakA yaha artha nahIM ki zAstrajJAna kA koI mUlya hI nahIM / usake upakAra ko kisI prakAra bhI bhulAyA nahIM jA sktaa|] jisa prakAra DorA piroyI saI kacare meM par3a jAne para bhI naSTa nahIM hotI, usI prakAra zAstrajJAnayukta jIva saMsAra meM rahatA huA bhI naSTa nahIM hotaa| 87. soccA jANai kallANaM, soccA jANai pAvagaM / ubhayaM pi jANai soccA, jaM seyaM taM samAyare // dazavai0 / 4.11 tu0-sUtra0 paa0|5-6 zrutvA jAnAti kalyANaM, zrutvA jAnAti pApakam / ubhayamapi jAnAti zrutvA, yacchyastat samAcaret // zAstra sunane se hI zreya va azreya kA jJAna hotA hai| sunakara jaba ye donoM jAna liye jAte haiM, taba hI vyakti adheya ko chor3akara zreya kA AcaraNa karatA hai| 88. adhyAtmazAstrahamAdrimathitAgamodadheH / bhUyAMsi guNaratnAni, prApyante vibudhairna kim // adhyA0 sA0 / 1.20 adhyAtma-zAstra rUpI mandarAcala se Agamodadhi kA maMthana karane para paNDita jana aneka guNa-ratnoM ko Adi lekara kyA kucha prApta nahIM kara lete? jJAnAdhikAra 5 jJAnAbhimAna-nirasana samyaktvaratnabhraSTAH jAnaMto bahuvidhAni zAstrANi / ArAdhanAvirahitAH bhramanti tatraiva tatraiva // samyaktva-ratna se bhraSTa vyakti kevala zabdoM ko hI par3hatA hai| isalie anekavidha zAstra va veda-vedAMga Adi par3ha lene para bhI vaha unake arthajJAna se zUnya hI raha jAtA hai / ArAdhanA se rahita vaha zAstrIya jagat meM hI bhramaNa karatA rahatA hai, ( aura AdhyAtmika jagat ke darzana kara nahIM paataa)| 90. suttaM atthanimeNaM, na suttametteNa atthpddivttii| atthagaI uNa NayavAya-gahaNalINA durabhigammA / / 91. tamhA ahigayasutteNa, atthasaMpAyaNammi jaiyavvaM / AyariyadhIrahatthA, haMdi mahANaM vilaMbenti / / sanmati tarka / 3.64-65 tu0pa0 pra0 / 2.84, kA0 a0| 466 sUtramarthanimeNaM na suutrmaatrennaarthprtipttiH| arthagatiH punaH nayavAdagrahaNalInA durabhigamyA / tasmAdadhigatasUtreNArthasampAdane yatitavyam / AcAryAH dhIrahastAH, hanta mahAjJAM viDambayanti // isameM sandeha nahIM ki sUtra ( zAstra ) artha kA sthAna hai, parantu mAtra satra se artha kI pratipatti nahIM hotii| artha kA jJAna vicAraNA va tarkapUrNa gahana nayavAda para avalambita hone ke kAraNa durlabha hai| ataH sUtra kA jJAtA artha prApta karane kA prayatna kare, kyoMki akuzala evaM dhRSTa AcArya ( zAstra ko pakSa-poSaNa kA tathA zAstrajJAna ko khyAti va pratiSThA kA mAdhyama banAkara ) sacamuca dharma-zAsana kI viDambanA karate haiN| 5. nizcaya vyavahAra jJAna-samanvaya [yadyapi zAstrajJAna kI mahimA kA varNana kara diyA, tathApi isa viSaya meM itanA viveka rakhanA Avazyaka hai-] 89. sammattarayaNabhaTThA, jANatA bahuvihAI stthaaii| ArAhaNAvirahiyA, bhamaMti tattheva tattheva / / tu0-adhyA0 upa0 / 2.4 6. jJAnAbhimAna-nirasana 92. jaha jaha bahussuo sammao ya, sissagaNasaMparivuDo ya / aviNicchao ya samaye, taha taha siddhtpddinniio|| sanmati trk| 3.66 tu0 yo0 sA0 a0| 7.44 ____ Jan Education inte.k0 paa0|4 For Private & Personal use only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAdhikAra 5 43 adhyAtmajJAna ke liMga jJAnAdhikAra 5 svAnubhava jJAna yathA yathA bahuzrutaH sammatazca, ziSyagaNasaMpariktazca / avinizcitasya samaye, tathA tathA siddhaantprtyniikH|| zAbdika jagat meM vicaraNa karanevAlA vaha AcArya jyoM-jyoM bahuthata mAnA jAtA hai, aura ziSya-samUha se ghiratA jAtA hai, tyoM-tyoM ( pakSapAta se viSAkta jJAnAbhimAna ke kAraNa ) vaha sarvajIvahitaiSI siddhAnta kA zatru banatA jAtA hai| 7. svAnubhava jJAna 93. atIndriyaM paraM brahma, vizuddhAnubhavaM vinA / zAstrayuktizatenApi, naiva gamyaM kadAcana // adhyA0 upa0 / 2.21 tu==tattvAnuzAsana / 166-167 zAstragata saikar3oM yuktiyoM ke dvArA bhI ( mana vANI se atIta'). vaha parabrahmasvarUpa atIndriya tatva, vizuddha anubhava ke binA kabhI jAnA nahIM jA sktaa| 94. bhUtaM bhAntamabhUtameva rabhasA nibhidya bandhaM sudhI, yadyantaH kila ko'pyaho kalayati vyAhatya mohaM haThAt / AtmAtmAnubhavaikagamyamahimA vyakto'yamAste dhruvaM, nityaM karmakalaMkapaMkavikalo deva: svayaM zAzvataH / / sa0 sA0 / ka0 / 12 yadi koI sabuddhi jIva bhUta vartamAna va bhAvI kamoM ke bandha ko apane AtmA se tatkAla bhinna karake tathA tajjanita mithyAtva ko balapUrvaka rokakara antaraMga meM abhyAsa kare to svAnubhavagamya mahimAvAlA yaha AtmA vyakta, nizcala, zAzvata, nitya, niraMjana tathA svayaM stuti karane yogya parama deva, yaha dekho, yahA~ virAjamAna 8. adhyAtmajJAna ke liMga 95. NAsIle Na visIle, na siyA ailolue| akohaNe saccarae, sikkhAsIle tti buccaI // uttarA0 / 11.5 tu0=0 A0 / 267-268 (5.105) nAzIla: na vizIlo, na syaadtilolupH| akrodhanaH satyarataH, zikSAzIla ityucyate // azIla na ho arthAt suzIla ho, bAra-bAra AcAra ko badalanevAlA vizIla na ho, rasalolupa tathA kodhI na ho, satyaparAyaNa ho| ina guNoM se vyakti zikSAzIla kahalAtA hai| 96. jeNa rAgA virajjejja, jeNa seesu rajjadi / jeNa mettI pabhAvejja, taM gANaM jiNasAsaNe / / mU0 A0 / 268 ( 5.86 ) tu0 = de0 agalI gA0 97 yena rAgAdvirajyate yena zreyasi rjyte| yena maitrI prabhAvayet tajjJAnaM jinazAsane // jisake dvArA vyakti rAga se virakta ho, jisake dvArA vaha zreyamArga meM rata ho, jisake dvArA sarva prANiyoM meM maMtrI varte, vahI jinamata meM jJAna kahA gayA hai| 97. viSame'pi samakSI yaH, sa jJAnI sa ca paNDitaH / jIvanmuktaH sthiraM brahma, tathA coktaM parairapi // adhyA0 sA0 / 15.42 tu0-de0 pichalI gA096 viSama meM bhI jo sama dekhatA hai, bahI jJAnI aura bahI paNDita hai| vahIM brahma meM sthita jIvanmukta hai| (gItAkAra ne bhI aisA hI kahA hai|) 1.de0 gA0371-372 / 1. gii0|5-18 For Private & Personal use only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAnAdhikAra 5 9. adhyAtmajJAna - cintanikA 98. darzana vizuddhivinayasampannatA zIlavrateSvana ticArobhIkSNajJAnopayogasaMvegau, zaktitastyAgatapasI sAdhusamAdhirvaiyAvRttyakaraNamarhadAcArya bahuzrutapravacanabhaktirAvazyaka parihANirmArgaprabhAvanA, pravacanavatsalatvamiti tIrtharatvasya // Jain Education Intern 1.0 de0 gA0 179 adhyAtmajJAna- cintanikA ta0 sU0 / 6.24 tu jJA0 gha0 / 1.8.19 samyagdarzana kI vizuddhi, vinaya sampannatA, ahiMsA Adi vratoM kA tathA unake rakSaka zIloM kA niraticAra pAlana, satata jJAna-dhyAna meM lIna rahanA, dhArmika karmoM meM utsAha va harSa, yathAzakti tyAga va tapa karate rahanA, sAdhu-samAdhi arthAt anta samaya samatApUrvaka deha kA tyAga karanA, gurujanoM kI sevA, arhanta AcArya upAdhyAya va zAstra kI bhakti, vandanA, sAmAyika, stuti, doSoM kA prAyazcitta Adi-Avazyaka kriyAoM meM kabhI pramAda na karanA, dharma-mArga kI jagat meM prabhAvanA karate rahanA tathA guNIjanoM meM vAtsalya va pramoda bhAva kA honaa| ye solaha prasiddha bhAvanAe~ haiM, jinake nirantara bhAte rahane se tIrthaMkara hone kI yogyatA utpanna ho jAtI hai| 99. samaNa sAvaeNa ya, jAo NicvaMpi bhAvaNijjAo / daDhasaMvegakarIo, visesao uttamaTThammi // maraNa samA0 / 571 tu0paM0 vi0 / 6.42 zramaNena zrAvakena ca, yA nityamapi bhAvanIyAH / dRDhasaMvegakAriNyo, vizeSataH uttamArthe // zramaNa ko yA zrAvaka ko saMvega va vairAgya ke dRDhIkaraNArtha nitya hI, vizeSataH sallekhanA ke kAla meM ina 12 bhAvanAoM kA citavana karate rahanA cAhie / 2. 30 a0 10 / jJAnAdhikAra 5 45 100. adhuvamasaraNa megatta-maNNattasaMsAraloya masuittaM / Asava saMvara Nijjara, dhammaM bodhi ca citijja || bha0 A0 | 1715 adhyAtmajJAna- cintanikA tu0 maraNa samA0 / 572-73 adhruvazaraNamekatvamanyatvasaMsAralokamazucitvaM / AsravasaMvaranirjara, dharmaM bodhi ca cintyet // anitya, azaraNa, ekatva, anyatva, saMsAra, loka, azucitva, Asrava, saMvara, nirjarA, dharma aura bodhidurlabha, ina 12 bhAvanAoM kA cintana karanA cAhie / (ka) anitya va azaraNa saMsAra 101. ambhobudbudasaMnibhA tanuriyaM, zrIrindrajAlopamA / durvAtAhatavArivAhasadRzAH kAntArthaputrAdayaH // 102. saukhyaM vaiSayikaM sadaiva taralaM, mattAMganApAGgavat / tasmAdetadupaplavAptiviSaye, zokena kiM kiM mudA // tu0 == uttarA0 / 18.13 paM0 vi0 / 3.4 yaha zarIra jalabudbuda ke samAna anitya hai tathA lakSmI indrajAla ke samAna caMcala / strI, dhana va putrAdi A~dhI se Ahata jala-pravAhavat ati vega se nAza kI ora daur3e jA rahe haiN| vaiSayika sukha kAma se matta strI kI bhA~ti tarala haiM arthAt vizvAsa ke yogya nahIM haiN| isalie samasta upadravoM ke sthAnabhUta inake viSaya meM zoka karane se kyA lAbha hai ? aura inakI prApti hone para moda kaisA ? 103. jammajarAmaraNabhae abhidue, vivihavA hisaMtatte / logammi natthi saraNaM, jiNidavarasAsaNaM muttuM // maraNa samA0 / 578 0vA0 a0 / 11 janmajarAmaraNabhayairabhidrute, vividhavyAdhisaMtapte | loke nAsti zaraNaM jinendravarazAsanaM muktvA // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAdhikAra 5 46 adhyAtmajJAna- cintanikA janma, jarA va maraNa ke bhaya se pUrNa tathA vividha vyAdhiyoM se saMtapta isa loka meM jinazAsana ko chor3akara ( athavA AtmA ko chor3akara ) anya koI zaraNa nahIM hai / 104. saMgaM parijANAmi sallaMpi, ya uddharAmi tiviheNaM / guttIo samiIo, majjhaM tANaM ca saraNaM ca // maraNa samA0 / 267 saMgaM parijAnAmi zalyamapi coddharAmi trividhena / guptayaH samitayaH, trANaM zaraNaM ca // mama tu0kA0 a0 / 30 dhana kuTumba Adi rUpa saMsargoM ko azaraNatA ko meM acchI taraha jAnatA hU~, tathA mAyA mithyA va nidAna ( kAmanA ) ina tIna mAnasika zalyoM kA mana vacana kAya se tyAga karatA huuN| tIna gupti va pA~ca samiti' hI mere rakSaka va zaraNa haiN| isa mokSa mArga ko na jAnane ke kAraNa hI meM anAdi kAla se isa saMsAra sAgara meM bhaTaka rahA huuN| eka bAlAgra pramANa bhI kSetra aisA nahIM, jahA~ ananta bAra janma-maraNa na huA ho / " ( kha ) AtmA kA ekatva va ananyatva 105. ego me sAsao appA, nANadaMsaNasaMjuo / sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjoga lakkhaNA // Atura0 pra0 / 26 mA0pA0 // 59 eko me zAzvataH AtmA, jJAnadarzanasaMyutaH / zeSA me bAhyA bhAvAH sarve saMyogalakSaNAH // AtmA hI merI hai, jagat jJAna darzana yukta akelI yaha zAzvata ke anya sarva vAhyAbhyantara padArtha va bhAva saMyogaja haiM aura isalie mere svarUpa se bAhya haiN| Jain Education Intemna 1. de0 gA0 191-192 / 2. de0 gA0 6-7 / jJAnAdhikAra 5 47 106. saMjogamUlA jIveNa, pattA dukkha paraMparA / tamhA saMjoga saMbaMdha, savvabhAveNa vosire // Atura0 pra0 / 27 saMyogamUlA jIvena prAptA duHkhaparamparA / tasmAtsaMyogasambandhaM sarvabhAvena vyutsRjAmi || AtmasvarUpa se bAhya saMyogamUlaka ye sabhI bAhyAbhyantara padArtha, jIva ke dvArA prApta kara liye jAne para kyoMki usake lie duHkha paramparA ke hetu ho jAte haiM, isalie sabhI prakAra ke zArIrika va mAnasika saMyoga sambandhoM ko meM mana vacana kAya se chor3atA hU~ / 107. annaM imaM sarIraM, aNNo jIvutti nicchayamaio / dukkhaparikesakara, chiMdamamattaM sarIrAo // maraNa samA0 / 402 tu0 mU0 A0 / 702 ( 9.12 ) anyadidaM zarIraM anyo jIva iti nizcitamatikaH / duHkhapariklezakaraM chinddhi mamatvaM zarIrAt // 'yaha jIva anya hai aura zarIra isase anya hai, isa prakAra kI nizcita buddhivAlA vyakti, zarIra ko duHkha tathA kleza kA kAraNa jAnakara usa kA mamatva chor3a detA hai / (ga) deha-doSa darzana 108. jAvaiyaM kici duhaM, sArIraM mANasaM ca saMsAre / pattA aNaMtakhutto, kAyassa mamattadoseNaM / / maraNa samA0 / 403 adhyAtma jJAna-cintanikA tu0jJA0 / 2.6 / 10-11 yAvatkacidukkhaM zArIraM mAnasaM ca saMsAre / prApto'nantakRtvaH kAyasya mamatvadoSeNa // isa saMsAra meM zArIrika va mAnasika jitane bhI duHkha haiM, ve satra zarIra - mamatvarUpI doSa ke kAraNa hI prApta hote haiM / ( isalie maiM isa mamatva kA tyAga karatA hU~ / ) 109. maMsaTTiyasaMghAe, muttapurIsa bharie navacchidde / asui parissavaMte, suhaM sarIrammi ki atthi || maraNa samA0 / 608 tu0=bA0 a0 / 44 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAdhikAra 5 adhyAtmajJAna-cintanikA mAMsAsthisaMghAte mUtrapurISabhRte navacchidre / azuci parisravati zubhaM zarIre kimasti / mAMsa va asthi ke piNDabhUta, tathA mUtra-pUrISa ke bhaNDAra azuci isa zarIra meM zubha hai hI kyA, jisameM ki nava dvAroM se sadA mala jharatA rahatA hai| ( ataH maiM isake mamatva kA tyAga karatA huuN|) (gha) Asrava, saMvara va nirjarA bhAvanA 1. rAga dveSa va indriyoM ke vaza hokara yaha jIva sadA mana, vacana va kAya se karma saMcaya karatA rahatA hai| vyakti kI kriyAeM nahIM balki mithyAtva, avrata, pramAda va kaSAya Adi bhAva hI ve dvAra hai, jinake dvArA karmoM kA Asrava yA Agamana hotA hai| anitya va duHkhamaya jAnakara meM inase nivRtta hotA huuN|" 2. samiti gupti Adi ke sevana se isa Asrava kA usI prakAra saMvara yA nirodha ho jAtA hai jisa prakAra nAva kA chidra ruka jAne para usameM honevAlA jala-praveza ruka jAtA hai| ataH ghor3e kI bhAMti indriya va kaSAyoM ko balapUrvaka lagAma lagAnI caahie| 3. jisa prakAra tAlAba meM jala-praveza kA dvAra ruka jAne para sUrya tApa se usakA jala sUkha jAtA hai, usI prakAra samiti, gurita Adi dvArA Asrava kA dvAra ruka jAne para tapasyA ke dvArA pUrva saMcita karma nirjIrNa ho jAte haiN| ataH maiM yathAzakti tapa ke prati udyata hotA huuN| (Ga) loka-svarUpa cintana 110. jIvAdI payatthANaM, samavAo so Niruccae logo| tiviho havei logo, ahamajjhimauDDhabheeNa // vA0 a0|39 jJAnAdhikAra 5 adhyAtmajJAna-cintanikA jIvAdipadArthAnAM, samavAyaH sa nirucyate lokaH / trividhaH bhavet lokaH, adhomadhyamolabhedena // jIvAdi chaha dravyoM ke samudAya ko loka kahate haiN| yaha tridhA vibhakta hai--adholoka, madhyaloka aura uurdhvlok| (adholoka meM nArakIyoM kA vAsa hai, madhyaloka meM manuSya va tiryaMcoM kA aura Urdhvaloka meM devoM kaa|) 111. asuheNa Niraya tiriya, suhauvajogeNa divijaNarasokkhaM / suddhaNa lahai siddhi, evaM loyaM vicitijjo // bA0 aNuH / 42 tu0uttarA0 / 32.2 azubhena nirayatiryacaM, zubhopayogena divij-nr-saukhym| zuddhena labhate siddhi evaM loka vicintanIyaH // azubha upayoga se naraka va tiryaMca loka kI prApti hotI hai, zubhopayoga se devoM va manuSyoM ke sukha milate haiM, aura zuddhopayoga se mokSalAbha hotA hai| isa prakAra loka-bhAvanA kA cintavana karanA caahie| (ca) bodhi-durlabha bhAvanA 112. mANussaM viggahaM la , suI dhammassa dullahA / jaM soccA paDivajjati, tavaM khaMtimahiMsayaM // uttraa0|3.8 tu0rA0 vA0 / 9.7.9 mAnuSyaM vigrahaM labdhvA, zrutidharmasya durlbhaa| yaM zrutvA pratipadyante, tapaH kSAntim ahiMsratAm // ( caturgati rUpa isa saMsAra meM bhramaNa karate hue prANI ko manuSya tana kI prApti atyanta durlabha hai) saubhAgyavaza manuSya janma pAkara bhI zruta cAritra rUpa dharma kA dhavaNa durlabha hai, jisako sunakara prANI tapa, kapAya-vijaya da ahiMsAdi gukta saMyama ko prApta kara lete haiN| 1. de0 gA0316-319 / 2. degA0 320-323 / 3.de0 gA0332-335 / 1.de0 adhikAra 12 For Private & Personal use only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-cAritra adhikAra (buddhi-yoga) moha-kSobhavihIna AtmA kA nizcala pariNAma hI cAritra zabda kA vAcya hai| iSTAniSTa viSayoM meM rAga-dveSa kA na honA, lAbha-alAbha Adi meM samatA, kaSAya nigraha, indriya-jaya, bairAgya-parAyaNatA tathA titikSA bhAva, ye saba usake liMga hai| jJAnAdhikAra 5 adhyAtmajJAna-cintanikA 113. Ahacca savaNaM larbu, saddhA paramadullahA / soccA neAuyaM maggaM, bahave paribhassaI // uttarA0 / 3.9 tu0= paM0 vi0| 4.6-8 kadAcit zravaNaM labdhvA, zraddhA prmdurlbhaa| zrutvA nayAyika mArga, bahavaH paribhrazyanti / kadAcita dharma-zravaNa kA lAbha ho jAya to bhI dharma meM zraddhA honA durlabha hai, kyoMki samyagdarzana Adi rUpa isa nyAya-mArga ko sunakara bhI aneka vyakti ( zraddhAyukta cAritra aMgIkAra karane ke bajAya jJAnAbhimAnavaza svacchanda va ) patha-bhraSTa hote dekhe jAte haiN| 114. suiM ca larbu saddhaM ca, vIriyaM puNa dullahaM / bahaveM royamANA vi, no eNaM paDivajjae / uttraa0|3.10 tu0 - rA0 vA0 / 9.7.9 zruti ca labdhvA zraddhAM ca, vIrya punardurlabham / bahavaH rocamAnA'pi, no ca tat pratipadyante // aura yadi bar3e bhAgya se sunakara zraddhA ho jAya to bhI cAritra pAlane ke lie vIryollAsa kA honA durlabha hai| kyoMki aneka vyakti saddharma kA jJAna va ruci hote hue bhI usakA AcaraNa karane meM samartha nahIM hote haiN| (cha) dharma hI sukha 115. dhammeNa viNA jiNadesieNa, nannattha asthi kiMci suhaM / ThANaM vA kajja vA, sadevamaNuyAsure loe| maraNa smaa0| 601 tu0 = jJA0 / 2.10 / 11 dharmeNa vinA jinadezitena, nAnyatrAsti kiMcitsukham / sthAnaM vA kArya vA, sadevamanujAsure loke / / jinopadiSTa dharma ke binA devaloka meM, manuSyaloka meM yA asuraloka meM kahIM bhI kicinmAtra sukha nahIM hai, na to koI sukha kA sthAna hI hai aura na koI sukha kA sAdhana hii| For Private & Personal use only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritrAdhikAra 6 52 mahAroga rAgadveSa 1. nizcaya-cAritra (samatva) 116. samadA taha majjhatthaM, suddho bhAvo ya vIyarAyattaM / taha cArittaM dhammo, sahAva ArAhaNA bhaNiyA // n00| 356 samatA tathA mAdhyasthyaM, zuddho bhAvazca vItarAgatvam / tathA cAritraM dharmaH svabhAvArAdhanA bhaNitA // samatA, mAdhyasthatA, zuddhopayoga, vItarAgatA, cAritra', dharma, svabhAva kI ArAdhanA ye saba zabda ekArthavAcI haiN| 117. cArittaM khalu dhammo, dhammo jo so samotti nnihittttho| mohakkhohavihINo, pariNAmo appaNo hu smo|| pra0 saa0|7 tu0 = sU0 kR0| 6. 1.4 cAritraM khalu dharmo, dharmo yastatsAmyamiti niddiSTam / mohakSobhavihInaH pariNAmaH Atmano hi sAmyam // paramArthataH cAritra hI dharma (Atma-svabhAva) hai| dharma sAmyasvarUpa kahA gayA hai, aura AtmA kA moha kSobha-vihIna pariNAma hI sAmya hai, aisA zAstroM kA nirdeza hai| [yaha nizcaya-cAritra kA adhikAra hai| isake sAdhanabhUta vyavahAra-bAritra kA kathana saMyama adhikAra (8) meM kiyA gayA hai| 2. mahAroga rAgadveSa 118. NavitaM kuNai amitto,suThu viya virAhio smtthovi| jaM dovi aniggahiyA, karaMti rAgo ya doso ya // maraNa samA0 / 198 tu0-50 / pR0 43 naiva tatkaroti amitraH, suSThvapi virAddhaH samartho'pi / yad dvAvapi anigRhIto, kuruto rAgazca dveSazca / / cAritrAdhikAra 6 rAgadveSa kA pratikAra samyak prakAra se nigraha na kiye gaye rAga aura dveSa ye donoM vyakti kA jitanA aniSTa karate haiM, utanA koI atyanta kuzala zatru bhI nahIM karatA hai, bhale vaha kitanA hI kruddha va samartha ho| 119. vyApnoti mahatI bhUmi, vaTabIjAdyathA vttH| tathaikamamatAbIjAtprapaMcasyApi kalpanA / / adhyA0 saa0| 8.6 tu-A0 anu0 / 182 jisa prakAra vaTa-bIja se utpanna vaTa vRkSa lambI-caur3I bhUmi ko ghera letA hai, usI prakAra mamatArUpa bIja se utpanna prapaMca kI bhI kalpanA kara lenI caahie| 120. paramANu mittayaM pi hu, rAgAdINaM tu vijjade jassa / - Navi so jANadi appANayaM tu savvAgamadharo vi // sa0 saa0|201 tu0= maraNa smaa0| 407 paramANumAtramapi khalu, rAgAdInAM tu vidyate yasya / nApi sa jAnAtyAtmAnaM, sarvAgamadharo'pi // jisa vyakti ke hRdaya meM paramANu mAtra bhI rAga va dveSa kA vAsa hai, vaha sarva zAstroM kA jJAtA bhI kyoM na ho, AtmA ko nahIM jAnatA hai| 3. rAgadveSa kA pratikAra 121. rAgadveSAviha hi bhavati jJAnamajJAnabhAvAt, tau vastutvapraNihitadRzA dRzyamAnau na kiMcit / samyagdRSTiH kSapayatu tatastattvadRSTyA sphuTato, jJAnajyotirvalati sahajaM yena pUrNAcalAcciH / / sa0 sA0 / ka0 217 tu0=maraNa samA0 / 30 ___tAttvika dRSTi se dekhane para rAga aura dvepa svataMtra sattAdhArI kucha bhI nahIM hai| jJAna kA ajJAnarUpaNa pariNamana ho jAnA hI unakA svarUpa hai| ataH samyagdRSTi tattvadRSTi ke dvArA inheM naSTa kara de, 1. iSTAniSTatA kAlpanika hai, vastubhUta nahIM-de0 gA0 129 / 1. rAgAdi kA parihAra hI cAritra hai-de0 gA0 22 / 2. vastu kA khabhAva dharma hai-de0 gA0 242 / For Private & Personal use only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 cAritrAdhikAra 6 kaSAya-nigraha jisase pUrNa prakAzasvarUpa tathA acala dIptivAlI sahaja jJAna-jyoti jAgRta ho jaaye| 1. (cAroM kaSAya, tIna gaurava, pA~ca indriya tathA anukula va pratikala vighnoM ko jItakara aura ArAdhanArUpI patAkA ko hAtha meM lekara, mitra, putra, bandhu va iSTAniSTa viSayoM meM kiMcinmAtra bhI rAga va dveSa na kre|) 2. ( samasta duHkhoM kI khAna jAnakara isa zarIra ke prati mamatvabhAva kA tyAga kara de|) cAritrAdhikAra 6 samatA-sUtra krodhaM kSamayA mAnaM mArdavena, Arjavena mAyAM c| saMtoSeNa ca lobhaM, nirjaya caturo'pi kaSAyAn / krodha ko kSamA se, mAna ko mArdava se, mAyA ko Arjava se tathA lobha ko saMtoSa se', isa prakAra ina cAroM kaSAyoM ko jIta le| 4. kaSAya-nigraha 122. uvasamadayAdamAuhakareNa, rakkhA kasAyacorehi / sakkA kAuM AuhakareNa, rakkhA vA corANaM // bha0 aa0|1836 tu0= AcArAMga 3.2.9 (114) upazamadayAdamAyudhakaraNena, rakSA kssaaycauraiH| zakyA kartu AyudhakaraNena, rakSA iva caurebhyH|| jisa prakAra sazastra puruSa coroM se apanI rakSA karatA hai, usI prakAra upazama dayA aura nigraharUpa tIna zastroM ko dhAraNa karanevAlA kaSAyarUpI coroM se apanI rakSA karatA hai| 123. kohassa va mANassa va, mAyAlobhesu vA na eesi / vaccai vasaM khaNaMpi ha, duggaigaivaDDhaNakarANaM / / maraNa smaa0|190 krodhasya ca mAnasya ca, mAyA lobhayozca neteSAM / vrajati vazaM kSaNamapi durgatigativarddhanakarANAm // durgati kI vRddhi karanevAle krodha mAna mAyA va lobha ina cAroM ke vaza, eka kSaNa ke lie bhI na ho| 124. kohaM khamAi mANaM maddavayA, ajjaveNa mAyaM ca / saMtoseNa va lohaM nijjiNa cattAri vi ksaae| maraNa smaa0|189 tu0 bha0 aa0|260 5. indriya-jaya 125. jahA kumme suaMgAI, sae dehe smaahre| evaM pAvAI mehAvI, ajjhappeNa samAhare // sU0 kR0 / 1.8.16 tu0 bha0 aa0|1837 yathA kUrmaH svAMgAni svasmin dehe samAharet / evaM pApAni medhAvI, adhyAtmanA samAharet / / jisa prakAra kachuA vipatti ke samaya apane aMgoM ko apane zarIra ke bhItara sameTa letA hai, usI prakAra paNDita jana viSayoM kI ora jAtI huI apanI pApapravRta indriyoM ko adhyAtmajJAna ke dvArA sameTa lete haiN| 126. yathA yathA samAyAti, saMvittau tattvamuttamam / tathA tathA na rocante, viSayAH sulabhA api / i0 u0|37 AtmA va anAtmA ke bheda-jJAna ke dvArA jyoM-jyoM AtmA kA svarUpa anubhava meM AtA jAtA hai, tyoM-tyoM sahaja prApta ramaNIya viSaya bhI arucikara pratIta hote jAte haiN| 6. samatA-sUtra ( sthitaprajJatA) 127. lAhAlAhe suhe dukkhe, jIvie maraNe thaa| samo jiMdApasaMsAsu, tahA maannaavmaanno|| uttraa0| 19.91 tu0 = a0 ga0 shraa0| 8.3.1 1. kSamA, mArdava, Arjana va santoSa-degA. 267-278 // 1. de. gA0 72-73 / 2. de0 gA0 101 / For Private & Personal use only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritrAdhikAra 56 lAbhAlAbhe sukhe duHkhe, jIvite maraNe tathA / samaH nindAprazaMsayoH, tathA mAnApamAnayoH // lAbha va alAbha meM, sukha va duHkha meM, jIvana va maraNa meM, nindA prazaMsA meM tathA mAna va apamAna meM bhikSu sadA samatA rkhe| (yahI sAdhu kA sAmAyika nAmaka cAritra hai / ) varAmya-sUtra uttarA0 / 32.21 128. je iMdiyANaM visayA maNunnA, na tesu bhAvaM nisire kayAi / na yA'maNunnesu maNaM pi kujjA, samAhikAme samaNe tavassI // tu0 = mU0 A0 / 522 (5.121 ) ya indriyANAM viSayA manojJAH, na teSu bhAvaM nisRjet kadApi / na cAmanojJeSu mano'pi kuryAt, samAdhikAmaH zramaNastapasvI // samAdhi kA icchuka tapasvI zramaNa indriyoM ke manojJa viSayoM meM rAga na kare aura amanojJa viSayoM meM dveSa bhI na kareM / adhyA0 sA0 / 9.4 129. ekasya viSayo yaH syAtsvAbhiprAyeNa puSTikRt / anyasya dveSyatAmeti, sa eva matibhedataH // tu0 yo0 sA0 a0 / 5.36 tattvataH koI bhI viSaya manojJa yA amanojJa nahIM hotA, kyoMki jo viSaya kisI eka vyakti ko usakI apanI ruci ke anusAra iSTa hotA hai, vahI dUsare vyakti ko usake matibheda ke kAraNa dveSya yA aniSTa hotA hai / 7. vairAgya-sUtra ( saMnyAsa- yoga ) 130. dhamme ya dhammaphalamhi daMsaNe ya hariso ya huti saMvego / vairAgyaM // saMsAradeha bhogesu, virattabhAvo ya dra0 saM0 / 35 kI TIkA meM uddhata dharme ca dharmaphale darzane ca harSaH ca bhavati saMvego / saMsAradehabhogeSu, viraktabhAva: ca vairAgyam // 1. de0 gA0 253-254 / vairAgya-sUtra cAritrAdhikAra 6 dharma meM, dharma ke phala meM aura samyagdarzana meM jo harSa hotA hai, vaha to saMvega hai, aura saMsAra deha bhogoM se virakta honA vairAgya yA niveda hai| 57 131. yasya saspandamAbhAti, niHspandena samaM jagat / aprajJamakriyAsbhogaM sa zamaM yAti netaraH // sa0 za0 / 67 jisako calatA-phiratA bhI yaha jagat stabdha ke samAna dIkhatA hai, prajJA-rahita, kriyA- rahita tathA sukhAdi ke anubhava se rahita dIkhatA hai, use vairAgya ho jAtA hai, anya ko nahIM / 132. bhAve viratto maNuo visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / lippaI bhavamajjhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM // / uttarA0 / 32.99, bhAve virakto manujo vizokaH, etayA duHkhaughaparamparayA / na lipyate bhavamadhye'pi san, jaleneva puSkariNIpalAzam // jo vyakti bhAva se virakta hai, aura duHkhoM kI paramparA ke dvArA jisake citta meM moha va zoka utpanna nahIM hotA hai, vaha isa saMsAra meM rahate hue bhI, usI prakAra alipta rahatA hai, jisa prakAra jala ke madhya kamalinI kA pattA / 133. seto vi Na sevai, asevamANo vi sevago koI / pagaraNaceTThA kassa vi, Na ya pAyaraNo tti so hoI / / sa0 [sA0 / 197 tu0 = adhyA0 sA0 / 5.25 sevamAno'pi na sevate, asevamAno'pi sevakaH kazcit / prakaraNaceSTA kasyApi na ca prAkaraNa iti sa bhavati || koI vairAgya-parAyaNa to viSayoM kA sevana karatA huA bhI unakA sevana nahIM karatA hai, aura Asakta vyakti sevana na karatA huA bhI sevana kara rahA hai| jaise kisI ke dvArA niyojita vyakti ceSTA karatA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritrAdhikAra 6 paroSaha-jaya haA bhI usa ceSTA kA svAmI nahIM hotA hai| ( jJAna ho jAne para na kucha tyAga karanA zeSa rahatA hai, na grahaNa' / ) 134. uvabhogamidiyehi, davvANamacedaNANamidarANaM / jaM kuNadi sammadiTThI, taM savvaM NijjaraNimittaM / / sa0 sA0 / 193 upabhogamindriyaH dravyANAmacetanAnAmitareSAM / yatkaroti samyagdRSTiH tatsarva nirjarAnimittaM // samyagdRSTi kI ho yaha koI akathanIya mahimA hai, ki jo jo bhI cetana yA acetana dravya vaha apanI indriyoM ke dvArA bhogatA hai, vaha vaha usake lie bandhanakArI na hokara nirjarA kA nimitta ho jAtA hai| 8. parISaha-jaya (titikSA sUtra) 135. sahasAyagassa samaNassa, sAyAulagassa nigAmasAissa / ucchelaNApahoassa, dullahA su gaI tArisagassa / / dazava0 / 4.26 tu0= mo0 paa0| 62 sukhasvAdakasya zramaNasya, sAtAkulasya nikAmazAyinaH / utkSAlanApradhAvinaH, durlabhA sugatistAdRzasya // jo zramaNa kevala apane zarIra ke sukhoM kA hI svAdiyA hai, aura una sukhoM ke lie sadA Akula-vyAkula rahatA hai, khUba khA pIkara so jAtA hai aura sadA hAtha-pA~va Adi dhone meM hI lagA rahatA hai, use suti durlabha hai| 136. evaM sehe vi apuThe, bhikkhaayriyaaakovie| sUraM maNNai appANaM, jAva lUhaM na sevae / suu00|3.1.3 tu0 =anagAra dharmAmRta / 6.83 evaM ziSyo'pyaspRSTo, bhikSAcaryA'ko vidaH / zUraM manyata AtmAnaM, yAvat rUkSaM na sevate // cAritrAdhikAra 6 paroSaha-jaya navadIkSita sAdhu usI samaya taka zUravIra hai, jaba taka saMyama aMgIkAra karake vaha bhikSAcaryA, rUkhA-sUkhA nIrasa AhAra va pIr3AoM kA sparza nahIM kara letaa| 137. so vi parIsahavijao, chuhaai-piiddaann-ai-ruddaannN| savaNANaM ca muNINaM, uvasamabhAveNa jaM sahaNaM / / kA0 a0| 98 tu0 - uttarA0 / 15.4 sa api parISahavijayaH, kSudhAdipIDAnAm atiraudrANAm / zramaNAnAM ca munInA, upasamabhAvena yat sahanam // atyanta dAruNa kSudhA Adi kI vedanA ko jo jJAnI muni zAnta bhAva se sahana karatA hai, use parISahajaya kahate haiN| 138. tahAgahaM bhikkhu maNaMta saMjaya,aNolisaM vinnu caraMtamesaNaM / tudaMti vAyAhi AbhaddayaM NarA, sarehi saMgAmagayaM va kuMjaraM / AcA0 / 25.2 tu0 - mU0 A0 / 997 (8.102) tathAgataM bhikSumanantasaMyataM, anIdazaM vijJaH caraMtameSaNAm / tadanti vAgbhiH abhidravanto narAH, zaraiH saMgrAmagatamiva kuMjaram / / jIvadayA va virAgaparAyaNa jJAnI bhikSu ko caryA ke samaya jaba ye loga vividha prakAra se, marmabhedI vAgvANoM ke dvArA athavA mukkA va lAThI Adi ke prahAroM ke dvArA pIr3A dete haiM, to vaha use usI prakAra sahana kara jAya, jisa prakAra saMgrAma meM haathii| . gaa0280| ____ Jan Education international . For Private & Personal use only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra-cAritra adhikAra (sAdhanA adhikAra ) [ karma-yoga] isa samatA rUpa paramArtha cAritra kI prApti ke lie sAdhanA apekSita hai| prayatnapUrvaka azubha kriyAoM se bacanA aura zubha ke prati jAgarUka rahanA hI vaha sAdhanA hai, jise zAstroM meM vyavahAra-cAritra kahA gayA hai| sAdhaka hI nahIM, pUrNakAma jJAnI bhI kadAcit kisI kAraNavaza usakA AcaraNa karatA hai| kriyAtmaka hote hue bhI lakSya satya hone ke kAraNa pahale ko, aura ahaMkArazUnya hone ke kAraNa dUsare ko, vaha bandhanakArI nahIM hotA hai| sAdhanAdhikAra 7 cAritra kA sthAna 1. vyavahAra-cAritra nirdeza 139. asuhAdo viNivittI, suhe pavittI ya jANa cArittaM / vadasamidiguttirUvaM, vavahAraNayAdu jiNa bhaNiyaM / / dr0sN0| 45 tu0 - uttraa0|31.2 azubhAt vinivRttiH, zubhe pravRttiH ca jAnIhi cAritram / vratasamitiguptirUpaM, vyavahAranayAt tu jinabhaNitam // azubha kAryoM se nivRtti tathA zubha kAryoM meM pravRtti, yaha vyavahAra naya se cAritra kA lakSaNa hai| vaha pA~ca vrata, pA~ca samiti aura tIna gupti, aise teraha prakAra kA hai| 2. mokSamArga meM cAritra (karma) kA sthAna 140. thovammi sikkhide jiNai, bahusadaM jo crittsNpunnnno| jo puNa carittahINo, ki tassa sudeNa bahueNa / / mU0 aa0| 897 (10.6) tu0 = de0 Age kI gA0 141 stoke zikSite jayati, bahuzrutaM yshcaaritrsmpuurnnH| yaH punazcAritrahInaH, kiM tasya zrutena bahukena // cAritra se paripUrNa sAdhu thor3A par3hA huA bhI kyoM na ho, bahuzruta ko bhI jIta letA hai| parantu jo cAritrahIna hai, vaha bahata zAstroM kA jAnanevAlA bhI kyoM na ho, usake zAstrajJAna se kyA lAbha ? 141. subahuM pi suyamahIyaM, kiM kAhI crnnvipphiinnss| aMdhassa jaha palittA, dIvasayasahassakor3I vi // vi0 A0 bhA0 / 1152 tu0 = mU0 A0 / 10.45 subahvapi zrutamadhotaM, kiM kariSyati caraNaviprahInasya / andhasya yathA pradIptA, dopshtshsrkottirpi| bhale hI bahuta sAre zAstra par3he hoM, parantu cAritrahIna ke lie ve saba kisa kAma ke ? hajAroM karor3a bhI jage hue dIpaka andhe ke lie kisa kAma ke? For Private & Personal use only Jan Education International Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanAdhikAra 7 karmayoga-rahasya 3. cAritra (karma) meM samyaktva va jJAna kA sthAna 142. jadi paDhadi bahusudANi ya, jadi kAhidi bahuvihaM ya caarittN| taM bAla sudaM caraNaM, havei appassa vivarIyaM / mo0 paa0|100 tu. = de0 agalI gA0 143 yadi paThati bahuzrutAni ca, yadi kariSyati bahuvidhaM ca cAritram / tat bAlazrutaM caraNaM, bhavati AtmanaH viparItam / / ___ AtmA se viparIta arthAt AtmA ko sparza kiye binA bahuta sAre zAstroM kA par3hanA bAlathuta hai aura bahuta prakAra ke cAritra kA karanA bAla-caraNa hai| 143. caraNakaraNappahANA, ssmy-prsmymukkvaavaaraa| caraNakaraNassa sAraM, NicchayasuddhaM Na yANaMti // sanmati tk| 3.67 tu0 = de0 pichalI gA0 142 caraNakaraNapradhAnAH, svsmy-prsmymuktvyaapaaraaH| caraNa-karaNasya sAraM, nizcayazaddhaM na jAnanti / jo sva va para siddhAnta kA cintana chor3a baiThe haiM, ve vrata va niyama karate hue bhI paramArthataH unake phala ko nahIM jAnate haiN| 4. karmayoga-rahasya 144. eyaM sakamma viriyaM, bAlANaM tu paveiyaM / itto akamma viriyaM, paMDiyANaM suNeha me // muu010| 8.1.1 tu0 = sa0 sA0 / ka0 / 205 etatsakarmavIrya, bAlAnAM tu praveditam / ato'karmavIyaM paNDitAnAM zraNuta me|| aba taka jo kahA gayA hai| vaha ajJAnI janoM kA sakarma vIrya hai| aba jJAnI janoM kA akarma-vIrya kahatA huuN| to suno / arthAt ajJAnI janoM kI kriyAe~ sakarma hotI hai aura jJAnI janoM kI akrm'| 1. isakA sambandha sUtrakRtAMga grantha se hai, jahA~ se yaha gAthA lekara likhI gayI hai| Jain Education Interna 2. zAnI akarma ke dvArA hI karma khapAtA hai|--de0 gA0 278 / sAdhanAdhikAra 7 karmayoga-rahasya 145. pamAyaM kammamAhaMsu, appamAyaM tahAvaraM / " tabhAvAdesao vA vi, bAlaM paNDiyameva vA / / sU0 kR0|| 1.8.3 . tu0 = bha0 aa0| 803 pramAdaM karma AhuH, apramAdaM tathA'param / tabhAvAdezato vA'pi, bAlaM paNDitameva vaa|| (isakA kAraNa yaha hai) ki pramAda' ko hI karma kahA gayA hai aura apramAda ko akarma / pramAda va apramAda kI apekSA hI vyakti ko ajJAnI va jJAnI kahA jAtA hai| 146. jaha salileNa Na lippai, kamaliNipattaM shaavpyddiie| taha bhAveNa Na lippai, kasAyavisaehiM sppuriso|| bhA0 paa0|154 tu0 = AcArAMga / 4.4.7 (140) yathA salilena na lipyate, kamalinIpatraM svbhaavprkRtyaa| tathA bhAvena na lipyate, kaSAyaviSayaH satpuruSaH / / jisa prakAra kamalinI kA pattA svabhAva se hI jala ke sAtha lipta nahIM hotA hai, usI prakAra samyagdRSTi puruSa kaSAyoM va indriya-viSayoM meM saMlagna hokara bhI unameM lipta nahIM hotaa| 147. tyaktaM yena phalaM sa karmakurute neti pratImo vayaM, kintvasyApi kuto'pi kiMcidapi tatkarmAvazenApatet / tasminnApatite tvakampaparamajJAnasvabhAve sthito, jJAnI ki kurute'tha kiM na kuste karmeti jAnAti kaH / / sa0 sA0 / ka0153 tu0- AcArAMga 4.2.1 (130) jisane karma-phala kA tyAga kara diyA hai, vaha karma karatA hai aisI pratIti hameM nahIM hotii| parantu itanA vizeSa hai ki aise jJAnI ko bhI kadAcit kisI kAraNavaza koI karma karanA avazya par3atA hai| usake 1. de0 gA0 151-158 For Private & Personal use only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanAdhikAra 7 64 karmayoga - rahasya A par3ane para bhI jo akampa paramajJAna meM sthita hai, aisA jJAnI karma karatA hai yA nahIM, yaha kauna jAnatA hai ? arthAt vaha karma karatA huA bhI nahIM karatA hai| (niSkAma yogI kisI bhI prakAra kA pApa nahIM karatA' / ) 148. na hyapramattasAdhUnAM kriyApyAvazyakAdikA / niyatA dhyAnazuddhatvAdyadanyairapyadaH smRtam // adhyA0 sA0 / 15.7 tu0 sa0 sA0 ka0 | 111 dhyAna dvArA citta zuddha yA sthira ho jAne ke kAraNa apramatta sAdhu ko paDAvazyaka Adi zAstrokta kriyA karane kI koI AvazyakatA nahIM hai| gItAkAra ne bhI aisA kahA hai / parantu -- 149. karmApyAcarato jJAturmuktibhAvo na hIyate / tatra saMkalpajo bandho gIyate yatparairapi // adhyA0 sA0 / 15.32 tu0 de0 pIche gA0 147 ( yadyapi jJAnI ko karma karane kI AvazyakatA nahIM, parantu ) yadi vaha zAstrokta karmoM kA AcaraNa kare to bhI usake muktibhAva meM koI hAni nahIM hotI hai| kyoMki saMkalpa hI bandha kA kAraNa hai, kriyA nahIM / gItAkAra ne bhI yahI kahA hai' / 150. karma naiSkarmya vaiSamya - mudAsIno vibhAvayana / jJAnI na lipyate bhogaiH padmapatramivAmbhasA // adhyA0 sA0 / 15.35 tu0 = yo0 sA0 a0 / 9.59 karma va akarma ke bheda meM udAsIna ho jAne ke kAraNa arthAt karma va akarma meM koI bheda na dekhane vAlA jJAnI bhogoM se usI prakAra lipta nahIM hotA, jisa prakAra jala se kamala-patra gIlA nahIM hotA / Jain Education Internationa 1. de0 gA0 278 2. gItA 2.22 3. gItA 3.9 sAdhanAdhikAra 7 5. apramAda sUtra 151. kahaM care kahaM ciTThe, kahamA se kahaM sae / kahaM bhuMjato bhAsato pAvakammaM na baMdhai // 152. jayaM care jayaM ciTThe, jayamAse jayaM sae / jayaM bhuMjato bhAsato pAvakammaM na baMdhai // daza0 / 4.7-8 apramAda-sUtra tu0 - bha0 A0 1012 - 1013 kathaM caret kathaM tiSThet kathamAsIt kathaM zayIt / kathaM bhuMjAno bhASamANaH pApakarma na badhnAti // yataM caret yataM tiSThet yatamAsIt yataM zayIt / yataM bhuMjAno bhASamANaH pApakarma na badhnAti // ('azubha se nivRtti aura zubha meM pravRtti' yaha sAdhanAgata vyavahAra cAritra kA lakSaNa kahA gayA hai| isake viSaya meM hI ziSya prazna karatA hai ) -- kaise caleM, kaise baiTheM, kaise khar3e hoM, kaise soveM, kaise khAveM aura kaise boleM ki pApakarma na ba~dhe / (guru uttara dete haiM) - yatna se calo, yatna se khar3e ho, yatna se baiTho, yatna se soo, yatna se khAo aura yatna se bolo| aisA karane se pApakarma nahIM baMdhatA / ma0 A0 1201 153. umiNipattaM va jahA, udayeNa Na lippadi siNehaguNajuttaM / taha samidIhiM Na lippai, sAdhu kAesu iriyaMto // tu0 pIche gA0 152 padminI patraM va yathA, udakena na lipyati snehaguNa yuktaM / tathA samyagdRSTi na lipyati sAdhuH kAyeSu IyaMn // samiti pUrvaka zarIra se saba kucha karatA huA bhI sAdhu, karmoM se usI prakAra lipta nahIM hotA, jisa prakAra snigdha guNa se yukta hone ke kAraNa kamala kA pattA jala se lipta nahIM hotaa| [prazna- AtmajJAnI samyagdRSTi ko yaha saba yatnAcAra Adi karane kI kyA AvazyakatA hai ? ] 5 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanAdhikAra 7 apramAda-sUtra 154. ukkossa caritto'vi ya, parivaDai micchabhAvaNaM kunni| kiM puNa sammaddiTThI, sarAga dhammami vttttto|| maraNa samA0 / 152 tu0 = rA0 vA0 / 10.1.3 utkRSTacAritro'pi ca paripatati mithyAtvabhAvanAM karoti / kiM punaH samyagdRSTiH sarAgadharme vrtmaanH|| lagabhaga caramadazA ko prApta utkRSTa cAritravAna bhI, kabhI-kabhI mithyAtva bhAva kA cintavana karake nIce gira jAtA hai, taba phira sarAga dharma kI sAdhanA meM varttane vAle samyagdRSTi kI to bAta hI kyA, (kyoMki bhale hI dRSTi prApta ho gayI ho, parantu Atma-sthiratA na hone ke kAraNa vaha abhI eka zaktihIna bAlaka hI hai|) 155. vitteNa tANaM Na labhe pamatte, imammiloe aduA prtthaa| dIvappaNa? va aNaMtamohe neyAuyaM dadrumadaThThameva // uttraa0| 4.5 vittena trANaM na labhet pramata: asmin loke ado vA paratra / dIpapraNaSTe iva anantamohaH naiyAyikaM dRSTvA adRSTvA eva / pramAdI puruSa isa loka meM yA paraloka meM dhana-aizvarya Adi se saMrakSaNa nahIM paataa| jisakA abhyantara dIpaka bujha gayA hai, aisA ananta mohavAlA pramatta prANI nyAyamArga ko dekhakara bhI dekha nahIM pAtA hai| ( arthAt zAstroM se jAnakara bhI jIvana meM usakA anubhava kara nahIM pAtA hai|) 156. savvao pamattassa bhayaM / savao appamattassa natthi bhayaM // AcA0 / 3.4.3 tu0ma0 aa0|803 sarvata: pramattasya bhayaM / sarvato'pramattasya nAsti bhayam // ratnatraya ke prati supta aise pramAdI ke lie sarvatra bhaya hI bhaya hai, aura apramatta ke lie kahIM bhI bhaya nahIM hai / isakA yaha artha bhI nahIM karanA cAhie ki vinA antaraMga lakSya ke kevala vAhya kriyAoM se saba kAma cala jaayegaa| sAdhanAdhikAra 7 zalyoddhAra 157. jo sutto vavahAre, so joi jaggae sakajjammi / jo jaggadi vavahAre, so sutto appaNo kajje // mo0 pA0 / 31 tu0 = magavatI sUtra / 12.2.443 yaH supto vyavahAre, sa: yogI jAgati svkaayeN| yaH jAti vyavahAre, sa: supto AtmanaH kAyeM // jo vyavahAra meM sotA hai vaha yogI nija kArya meM jAgatA hai| aura jo vyavahAra meM jAgatA hai, vaha nija kArya meM sotA hai| 158. suttesu yAvI paDibuddhajIvI, na vIsase paMDiya aasupnne| ghorA muhattA abalaM sarIraM, bhAraMDapakkhI va cre'ppmtto|| uttraa0| 4.6 tu0=mo0 pA0 / 32-33 supteSu cApi pratibuddhajIvI, na vizvaset paNDita aashuprjnyH| ghorA muhUrtA abalaM zarIraM, bhAraNDapakSIva credprmttH|| kartavyAkartavya kA zIghra hI nirNaya kara lenevAle tathA dharma ke prati sadA jAgRta rahanevAle paNDita jana, Atmahita ke prati supta saMsArI jIvoM kA kabhI vizvAsa nahIM karate / kAla ko bhayaMkara aura zarIra ko nirbala jAnakara ve sadA bheraNDa' pakSI kI bhA~ti sAvadhAna rahate haiN| 6. zalyoddhAra (hRdaya meM sadA zalya ko bhAMti cumate rahane ke kAraNa mAyAcAritA, mithyAdarzana, aura nidAna-ye tIna zalya kahalAte haiN)| 159. Nisallasseva puNo, mahabvadAI havaMti svvaaii| badamuvahammadi tohiM du, NidANamicchattamAyAhi / / bha0 A0 / 1214 tu= mahA0 pratyA0 / 24 1. bheraNDa pakSI ke eka zarIra meM do jIva, do grIvA tathA tIna para hote hai| jaba eka jIba sotA hai to dUsarA jAgatA hai| isa prakAra bahuta sAvadhAnI se ye apanA jIvana nirvAha karate haiN| isI prakAra sAdhu antaraMga zAna ke lakSya meM sadA jAgRta rahe aura karma ke prati sadA apramatta hokara varate, isa prakAra yugapata donoM kA nirvAha kre| For Private & Personal use only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 sAdhanAdhikAra 7 zalyoddhAra niHzalyasyeva punaH, mahAvratAni bhavanti sarvANi / vratamupahanyate tisRbhistu, nidaan-mithyaatv-maayaabhiH|| zalyoM ke abhAva meM hI 'vrata' vrata saMjJA ko prApta hote haiM, kyoMki zalyoM se rahita yati ke sampUrNa mahAvratoM kA saMrakSaNa hotA hai| jinhoMne zalyoM kA Azraya liyA, una dambhAcAriyoM ke vrata mAyA mithyA va nidAna se naSTa ho jAte haiN| 160. jaha kaMTaeNa viddho, savvaMge veyaNadio hoi| taha ceva udviyaMmi, u nisallo nivvao hoi|| maraNa smaa0| 49 tu0 sa0 si0| 7.18 yathA kaSTakena viddhaH, sarveSvaMgeSu vedanAdito bhavati / tathaiva uddhRte nizzalyo, nivRtto (nirvAtaH) bhavati // jisa prakAra zarIra meM kahIM kA~TA cubha jAne para sAre zarIra meM vedanA va pIr3A hotI rahatI hai, usI prakAra usake nikala jAne para vaha niHzalya hokara pIr3A se mukta ho jAtA hai / 161. agaNia jo mukkhasuha, kuNaiNiANaM asArasuhaheuM / so kAyamaNikaeNaM, verulliyamaNi paNAsei / bhakta pari0 / 138 tu0ma0 A0 / 1223 agaNayitvA yo mokSasukhaM, karoti nidAnamasArasukha hetoH| sa kAcamaNikRte, baiDUryamaNi praNAzayati // mokSa ke advitIya sukha ko na ginakara jo asAra aindriya sukha ke lie nidAna karatA hai, vaha mUrkha kA~ca ke lie vaiDUryamaNi ko naSTa karatA hai| AtmasaMyama adhikAra (vikarma-yoga) karma-yoga kI isa sAdhanA ke lie zAstravihita anekavidha vikarma apekSita haiM, jinameM ahiMsAdi pA~ca vrata yA yama pradhAna haiN| calane bolane khAne Adi meM yogI kI jo yatnAcArI pravRtti hotI hai, use zAstra meM paMca samiti kahA gayA hai, aura mana vacana kAya kA gopana yA niyaMtraNa tIna guptiyA~ kahalAtI haiN| gRhastha bhI yathAzakti inakA pAlana karatA hai aura inakI rakSArtha anya bhI aneka karma karatA hai| yathA : icchAoM ko sImita karane ke lie vyApAra-kSetra ko parimita karanA, dina meM tIna tIna bAra sAmAyika yA samatA kA abhyAsa karanA, ityAdi / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 saMyamAdhikAra 8 ahiMsA-sUtra 1. saMyama-sUtra 162. vadasamidikasAyANaM, daMDANaM iMdiyANaM paMcaNDaM / dhAraNapAlaNaNiggaha, cAyajao saMjamo bhaNio // paM0 sN0|127 tu0maraNa samA0 / 195 vratasamitikaSAyANAM, daNDAnAM indriyANAM paMcAnAm / dhAraNa-pAlana-nigraha-tyAga-jayaH saMyamaH bhnnitH|| paMca vratoM kA dhAraNa, pA~ca samitiyoM kA pAlana, cAra kaSAyoM kA nigraha, mana vacana va kAya ina tIna daNDoM kA tyAga aura pA~ca indriyoM kA jItanA, yaha saba saMyama kahA gayA hai| 2. anagAra (sAdhu ) vrata-sUtra 163. hiMsAviradisaccaM, adattaparivajjaNaM ca baMbhaM c| saMgavimuttI ya tahA, mahavvayA paMca paNNattA / / mU0 A014. (1.6) tu Atura0 prtyaa0|2-3 hiMsAviratiH satyaM adattaparivarjanaM ca brahma ca / saMgavimuktizca tathA mahAvatAni paMca prajJaptAni / hiMsA kA tyAga, satya bolanA, corI kA tyAga, brahmacarya aura parigraha tyAga, ye pA~ca mahAvrata kahe gaye haiN| saMyamAdhikAra 8 ahiMsA-sUtra 165. jo maNNadi hiMsAmi ya, hiMsijjAmi ya parehiM sttehiN| so mUDho aNNANI, NANI etto du vivriio|| sa0 saa0|247 ya: manyate hinasmi hiMsye ca paraiH stvaiH| ___sa mUDho'jJAnI jJAnyatastu vipriitH|| jo aisA mAnatA hai ki maiM jIvoM ko mAratA hU~ athavA dUsaroM ke dvArA unakI hiMsA karAtA hU~, vaha mUr3ha ajJAnI hai / jJAnI isase viparIta hotA hai| 166. rAgAdINamaNuppA ahiMsagattaM tti desidaM smye| tesi ceduppattI, hiMsetti jiNehiM NiddiTTA // k.paa011|gaa0 42 tu0 = uttarA0 / 19.26 rAgAdInAmanutpAdaH ahiMsakatvamiti dezitaM smye| teSAM caivotpattiH hiseti jinena nirdiSTA // rAgadveSAdi pariNAmoM kA mana meM utpanna na honA hI zAstra meM 'ahiMsA' kahA gayA hai / aura unakI utpatti hI hiMsA hai, aisA jinendra bhagavAn ne kahA hai| [prazna-yadi aisA hai to bar3e se bar3A hiMsaka bhI apane ko rAgadveSa-vihIna kaha kara chuTTI pA legA?] 167. maradu va jiyadu va jIvo, ayadAcArassa NicchidA hiNsaa| payadassa Natthi baMdho, hiMsAmetteNa samidassa / / pra0 sA0 / 217 tu0 = adhyA0 sA0 / 18.104 mriyatAM vA jIvatu vA jIvo'yatAcArasya nizcitA hiNsaa| prayatnasya nAsti baMdho hiMsAmAtreNa samitasya / / jIva mare yA jIye, isase hiMsA kA koI sambandha nahIM hai| yatnAcAra-vihIna pramatta puruSa nizcita rUpa se hisaka hai| aura jo prayatna 3. ahiMsA-sUtra 164. jale jIvAH sthale jIvAH, AkAze jiivmiilni| ___jIvamAlAkule loke, kathaM bhikSurahiMsakaH / / jainAgamoM meM syAdvAda, bhAga 1 pR030 para uddhRt| tu0rA0 vA0 / 7. 13-12 meM uddhRta jala meM jIva hai, sthala para jIva haiM, AkAza meM bhI sarvatra jIva hI jIva bhare par3e haiN| isa prakAra jIvoM se ThasAThasa bhare isa loka meM bhikSu ahiMsaka kaise raha sakatA hai ? (Age tIna gAthAoM meM isI zaMkA kA ___dan Education samAdhAna kiyA gayA hai|) 1. tattvataH mRtyu va janma kucha hai hI nhiiN| For Private & Personal use only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asteya sUtra saMyamAdhikAra 8 vAna va apramatta haiM, samiti-parAyaNa hai, unako kisI jIva kI hiMsA mAtra se bandha nahIM hotA / " 4. satya-sUtra 168. priyaM pathyaM vacastathyaM sUnRta vratamucyate / tattathyamapi no tathyamapriyaM cAhitaM ca yat // yogazAstra / 1.21 72 tu0 = zA0 / 9.3 priya, hitakArI va satya vacana bolanA satya vrata kahalAtA hai / yahA~ itanA viveka rakhanA Avazyaka hai ki tathya vacana bhI satya nahIM mAnA jAtA, yadi vaha apriya ho yA ahitakara ho / [ yathA eka netra vAle ko kAnA kahanA, athavA kisI badhika ko yaha batAnA ki isa jaMgala meM hiraNa bahuta rahate haiM / ] 169. patthaM hidayANiTThe pi, bhaNNamANassa sagaNavAsissa / kaDugaM va osahaM taM mahuravivAyaM havai tassa // bha0 aa0| 357 tu0 uttarA0 / 19.27 pathyaM hRdayAniSTamapi, bhaNyamANasya svagaNa vasataH / kaTukamivauSadhaM tu, madhuravipAkaM bhavati tasya // he muniyo ! tuma apane saMghavAloM ke sAtha hitakara vacana bolo| yadi kadAcit ve hRdaya ko apriya bhI lageM, to bhI koI harja nahIM / kyoMki kaTuka auSadhi bhI pariNAma meM madhura va kalyANakara hI hotI hai / 5. asteya ( acaurya) - sUtra 170. cittamaMtamacittaM vA, appaM vA jai vA bahuM / daMtasohaNamittaM pi, uggahaMsi ajAiyA // dazave0 / 6.14 1. prayatnavAn vyakti svayaM to kisI kI hiMsA ke bhAva karatA hI nhiiN| phira bhI calatephirate, uThate-baiThate usase yadi kadAcita koI choTA-moTA jIva Ahata ho jAye, to usakI hiMsA kA doSa use nahIM lagatA hai| tu0 0 0 291 (5.112) saMyamAdhikAra 8 73 cittavad acittaM vA alpaM vA yadi vA bahuM / dantazodhanamAtramapi, avagrahe ayAcitvA // sacetana ho yA acetana, alpa ho yA bahuta, yahA~ taka ki dA~ta kuredane kI soMka bhI kyoM na ho, mahAvratI sAdhu gRhastha kI AjJA ke binA grahaNa na kare / asteya-sUtra ni0 sA0 / 58 171. gAme vA Nayare vA, raNNe vA pecchiUNa paramatthaM / jo muMcadi gaNabhAvaM tidiyavadaM hodi tasseva // tu0 - AcArAMga / 24.42 (1046) grAme vA nagare vA'raNye vA prekSayitvA paramArtham / yo muJcati grahaNabhAvaM tRtIyaM vrataM bhavati tasyaiva // grAma meM, nagara meM yA vana meM parAyI vastu ko dekhakara jo mana meM usake grahaNa karane kA bhAva nahIM lAtA hai, usako tIsarA (asteya yA acaurya) mahAvrata hotA hai / 172. vajjijjA tenAhaDatakkarajogaM viruddha rajjaM ca / kUDatula- kUDamANaM, tappaDirUvaM ca vavahAraM // sAvaya paNNati / 268 tu0ta0 sU0 / 7.27 varjayet stenAhutaM, taskaraprayogaM viruddha rAjyaM ca / kUTatulA kUTamAne, tatpratirUpaM ca vyavahAram // [ mahAvratI sAdhu ko to ina bAtoM se koI sambandha nahIM hotA, rantu asteya aNuvrata ke dhArI zrAvaka ke lie ye pAMca bAteM asteya ta ke aticAra yA doSarUpa batAyI gayI haiM--] corI kA mAla lenA, svayaM vyApAra meM chipane-chipAne rUpa jaise kara prayoga karanA, rAjyAjJA kA ullaMghana karanA ( ghUsakhorI laika mArkeTa, smagliMga, Taiksa va relave TikaTa kI corI Adi), nApapaula kI gar3abar3a va milAvaTa Adi saba corI ke tulya haiN| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 brahmacarya-sUtra saMyamAdhikAra 8 6. brahmacarya - sUtra 173. jIvo baMbhA jIvammi ceva, cariyA vijja jA jadiNo / baMbhaceraM, vimukkaparadetittissa // taM jANa bha0 aa0|878 jIvo brahmA jIvo caiva, caryA bhavet yA yatinaH / taM jAnIhi brahmacaryaM vimukta para dehatikteH (vyApArasya ) // jIvAtmA hI brahma hai| deha ke mamatva kA tyAga karake usa brahma meM caraNa karanA hI mahAvratI sAdhu kA paramArtha brahmacarya hai| 174. jau kuMbhe joiuvagUDhe, Asubhitatte NAsamuvayAi / evitthiyAhi aNagArA, saMvAseNa NAsamuvayaMti // sU0 kR0 / 4.1.27 tu0 bha0 A0 / 1092 jatukumbhojyotirupagUr3ha, Azvabhitapto nAzamupayAti / evaM strIbhiranagArAH saMvAsena nAzamupayAnti // jisa prakAra Aga para rakhA huA lAkha kA ghar3A zIghra hI tapakara naSTa ho jAtA hai, usI prakAra striyoM ke sahavAsa se sAdhU bhI zIghra naSTa-bhraSTa ho jAtA hai / 175. ee ya saMge samaikkamittA, suhuttarA ceva bhavaMti sesA / jahA mahAsAyaramuttarittA, naI bhave avi gaMgAsamANA // uttarA0 / 32.18 tu0 bha0 A0 1115 etAzca saMgAn samatikramya, sukhottarAzcaiva bhavanti zeSAH / yathA mahAsAgaramuttIrya, nadI bhavedapi gaMgAsamAnA // jisa prakAra mahAsAgara ko tira jAne vAle ke lie gaMgA nadI kA tiranA ati sulabha hai, usI prakAra strI-saMga ke tyAgI mahAtmA ke lie anya sarva tyAga sarala ho jAte haiM / saMyamAdhikAra 8 7. parigraha - tyAga - sUtra uttarA0 / 32.101 176. na kAmabhogA samayaM urveti na yAvi bhogA vigaI uveMti / jetappaosIya pariggahI ya, so tesu mohA vigaI uvei // tu0 sa0 si0 / 7.17 na kAmabhogAH samatAmupayanti na cApi bhogAH vikRtimupayanti / yaH tatpradveSI ca parigrahI ca sa teSu mohAt vikRtimupaiti // kAma bhoga apane Apa na kisI meM samatA utpanna karate haiM aura na rAgadveSa rUpa viSamatA / manuSya svayaM unake prati rAgadveSa karake unakA svAmI va bhogI bana jAtA hai, aura mohavaza vikAra-grasta ho jAtA hai / 177. mUrcchAchannadhiyAM sarvaM jagadeva parigrahaH / mUrcchayA rahitAnAM tu, jagadevAparigrahaH // jJAna0 sAra / 25.8 tu0 sa0 si0 / 7.17 moha ke vazIbhUta mUrcchita buddhivAle ke lie yaha jagat hI parigraha hai aura mUrcchAvihIna ke lie sArA jagat bhI aparigraha hai| [ mUrcchAvihIna hone ke kAraNa, zvetAmbarAmnAya meM, sAdhu vastra- pAtra Adi dhAraNa karake bhI parigraha ke doSa se lipta nahIM hote haiM / ] ( itanA hone para bhI bAhya-tyAga kI sarvathA upekSA nahIM kI jA sktii|) 75 178. sAmisaM kulalaM dissa, bajjhamANaM NirAmisaM / AmisaM savvamujjhittA, viharissAmi NirAmisA // tu0 = ma0 A0 / 264 uttarA0 / 14.46 parigraha tyAga sUtra 1. de0 gA0 427 sAmiSaM kulalaM dRSTvA, bAdhyamAnaM nirAmiSam / AmiSaM sarvamujjhitvA vihariSyAmi nirAmiSA // eka pakSI ke muMha meM mAMsa kA Tukar3A dekhakara dUsare aneka pakSI usa para TUTa par3ate haiM, kintu mAMsa kA Tukar3A chor3a dene para vaha sukhI ho jAtA hai| isI prakAra dIkSArthI sAdhu bhI samasta parigraha ko chor3akara Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyamAdhikAra 8 76 sAgAra-vrata-sUtra nirAmiSa ho jAtA hai / ( parigraha ke kAraNa se utpanna hone vAle aneka vighna va saMkaTa, parigraha kA tyAga kara dene se sahaja Tala jAte haiM / ) 8. sAgAra (zrAvaka ) vrata-sUtra 179. paMce aNubvayAI, guNavvayAI cahuMti tinneva / sikkhAvayAiM cauro, sAvagadhammo duvAlasavidhaM // sAvaya paNNati / 6 tu0 = cA0 pA0 / 22 paMcaivANuvratAni guNavratAni ca bhavati trINyeva / zikSAvratAti catvAri zrAvakadharmo dvAdazavidhA // [ anagAra ( sAdhuoM) ke pA~ca mahAvratoM kA nirdeza kara diyA gayA] sAgAra yA gRhastha zrAvakoM kA dharma 12 prakAra kA hai-pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata / 180. paMca u aNuvvayAI, thUlagapANavaha viramaNAINi / tattha paDhamaM imaM khalu pannattaM vIyarAgehiM // sAvaya paNNati / 106 paMcatvaNuvratAni sthUlaprANivadha viramaNAdIni / tatra prathamaM idaM khalu prajJaptaM vItarAgaH // tu0 = cA0 pA0 / 23 prathama paMcANuvrata kA svarUpa vItarAga bhagavAn ne isa prakAra kahA hai--sthUla prANivadha Adi se virata ho jAnA pA~ca aNuvrata haiM / 181. disividisimANa paDhamaM, aNatthadaNDassa vajjaNaM vidiyaM / bhogovabhoga parimA iyameva guNavvayA tiNNi // cA0 pA0 / 24 tu0 upA0 daza0 / 1, sUtra 46-48 digvidigmANaM prathamaM anarthadaNDasya varjanaM dvitIm / bhogopabhogaparimANaM idameva guNavatAni trINi // divrata, anarthadaNDavrata aura bhogopabhoga parimANavrata ye tIna guNavrata kahalAte haiM / ( Age 3 gAthAoM meM ina tInoM kA kramazaH kathana kiyA gayA hai|) saMyamAdhikAra 8 sAgAra vrata-sUtra 182. uDDhamaho tiriyaM pi ya disAsu, parimANakaraNamiha paDhamaM / bhaNiyaM guNavvayaM khalu, sAvagadhammammi vIreNa // tu0 = vasu0 zrA0 / 214 sAvaya paNNati / 280 Urdhvamadha stiryagapi ca dikSu parimANa karaNamiha prathamam / bhaNitaM guNavrataM khalu zrAvakadharme vIreNa // apanI icchAoM ko sImita karane ke lie vratI zrAvaka Upara nIce va tiryak sabhI dizAoM kA parimANa kara letA hai, ki itane kSetra ke bAhara kisI prakAra kA bhI vyavasAya na karU~gA / yahI usakA divrata nAmaka prathama guNavrata hai / (sImA se bAhara vAle kSetra kI apekSA vaha mahAvratI ho jAtA hai / ) 183. uvabhogaparibhoge bIyaM parimANakaraNamo NeyaM / aNiyamivAvidosA, na bhavaMti kAyammi guNabhAvo // tu0 vasu0 zrA0 217 parimANakaraNaM vijJeyam / bhavanti kRte guNabhAvaH // sAvaya paNNati / 284 77 upabhoga paribhogayoH dvitIyaM aniyamitavyAptidoSAH na kAma-vAsanA ko ghaTAne ke lie tAmbUla, gandha, puSpa va zrRMgAra Adi kI vastuoM kA parimANa karanA dvitIya bhogopabhoga parimANa vrata hai| isake prabhAva se parimANa bAhya ananta vastuoM ke prati AsaktibhAva sarvathA chUTa jAtA hai| yahI isakA guNAkAra karanevAlA guNabhAva hai| 184. aTTheNa taM Na baMdhai, jamaNaTTheNaM tu thovabahubhAvA / aTThe kAlAiyA, niyAmagA na u aNaTThAe / arthena tanna nAti artha kAlAdayo yadarthena niyAmakAH sAvaya paNNatta / 290 stokabahubhAvAt / vanayeM // na Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyamAdhikAra 8 sAmAyika-sUtra saMyamAdhikAra 8 sAgAra-vrata-sUtra jIva ko saprayojana karma karane se utanA bandha nahIM hotA jitanA ki niSprayojana se hotA hai| kyoMki saprayojana kArya meM jisa prakAra deza kAla bhAva Adi niyAmaka hote haiM, usa prakAra niSprayojana meM nahIM hote| zrAvaka aise anarthadaNDa kA tyAga karatA hai| 185. sAmAiyaM ca paDhama, vidiyaM ca taheva posahaM bhaNiyaM / taiyaM ca atihipujjaM, cautthaM sallehaNA aMte // cA0pA0 / 25 tu0 = upA0 daza0 / 1 sUtra 49-54 sAmAyikaM ca prathama dvitIyaM ca tathaiva proSadho bhaNitaH / tRtIyaM cAtithipUjA caturtha sallekhanA aMte // sAmAyika', proSadhopavAsa, atithi pUjA', aura sallekhanA (samAdhi maraNa) * ye cAra zikSAvrata kahe gaye haiN| (kyoMki inase zrAvaka ko abhyAsa Adi ke dvArA sAdhu-vrata kI zikSA milatI hai / ) 186. AhAraposaho khalu, sarIrasakkAraposaho ceva / baMbhavAvAresu ya, taiyaM sikkhAvayaM nAma / sAvaya paNNatti / 321 tu0 = vasu0 zrA0 / 280 AhAraproSadhaH khalu, zarIrasatkAra prauSadhazcaiva / brahmAvyApArayozca tRtIyaM zikSAvataM nAma // (aSTamI-caturdazI Adi parva ke dinoM meM upavAsa dhAraNa karake sArA dina dharmadhyAna pUrvaka mandira Adi meM bitAnA proSadha vrata kahalAtA hai|) vaha cAra prakAra kA hai-AhAra kA tyAga, zarIra-saMskAra va snAna Adi kA tyAga, brahmacarya, tathA vyApAra-dhandhe kA tyaag| 9. sAmAyika-sUtra 187. jo samo savvabhUesa, tasesu thAvaresu ya / tassa sAmAiyaM hoi, iI kevalibhAsiyaM / / vi0 A0 bhA0 / 2680 (3163) tu0 = mU0 A0 / 521 (7. 25) yaH samaH sarvabhUteSu traseSu sthAvareSu c| tasya sAmAyikaM bhavatIti kevalibhASitam // jo muni basa va sthAvara sabhI bhUtoM arthAt dehadhAriyoM meM samatA bhAva yukta hotA hai, usako sAmAyika hotI hai, aisA kevalI bhagavAn ne kahA hai| 188. sAvajjajogaMparikkhaNaTThA, sAmAiyaM kevaliyaM pasatthaM / gihatthadhammAparamaM ti naccA, kujjA buho AyahiyaM prtthaa|| vi0 A0 mA0 / 2681 (3164) sAvadhayogaparirakSaNArtha sAmAyika kevalikaM prazastam / gRhasthadharmAn paramiti jJAtvA, kuryAd budha AtmahitaM parArtham // sAvadha yoga se arthAt pApakAryoM se apanI rakSA karane ke lie pUrNakAlika sAmAyika yA samatA hI prazasta hai ( parantu vaha prAyaH sAdhuoM ko hI sambhava hai)| gRhasthoM ke lie bhI vaha parama dharma hai, aisA jAnakara sva-para ke hitArtha budhajana sAmAyika avazya kreN| 189. vinA samatvaM prasaranmamatvaM, sAmAyika mAyikameva manye / Aye samAnAM sati sadguNAnAM, zuddhaM hi tacchuddhanayA vidanti / adhyA0 upa0 / 4.8 tu0 = ni0 sAra / 147 1. yadi pUrNakAlika sambhava na ho so zakti anusAra do-cAra bar3I mAtra ke lie hI kareM (vi0mA0 bhA / 2683) (3166) 1. AvazyakatA ke anusAra kArya karanA maprayojana hai aura binA AvazyakatA ke kucha bhI karanA niSprayojana hai| yathA-binA AvazyakatA ke vijalI, paMkhA va nala khulA chor3a denA, kisI ko pApAcAra kI salAha denA, ityaadi| + sAmAyika vrata de0 Age sAmAyika sUtra; atithi pUjA vrata = de0 gA0 265 sallekhanA vrata = de0 adhi0 10 For Private & Personal use only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyamAdhikAra 8 * samiti-sUtra hadaya meM mamatva bhAva kA prasAra rakhakara, samatA ke binA kI gayI sAmAyika vAstava meM mAyika arthAt dambha hai| samatAyukta sAdhu-janoM ke samAna sadguNoM kA lAbha ho jAne para hI sAmAyika zuddha kahI jAtI hai| 190 sAmAiyaM u kae, samaNo iva sAvaho havAi jamhA / eeNa kAraNeNa bahuso sAmAiyaM kujjaa| vi0 A0 bhA0 / 2690 (3173) mU0 A0 / 531 (7. 39) sAmAyike tu kRte zramaNa iva zrAvako bhavati yasmAt / etena kAraNena bahuzaH sAmAyikaM kuryAt // sAmAyika ke samaya zrAvaka zramaNa ke tulya ho jAtA hai| isalie sAmAyika dina meM aneka bAra' karanI caahie| 10. samiti-sUtra (yatanA-sUtra) 191. iriyAbhAsesaNAdANe, uccAre samiI iya / maNaguttI vayaguttI kAyaguttI ya aThThamA / / 192. eyAo paMcasamiIo, caraNassa ya pavattaNe / guttI niyattaNe vuttA asubhatthesu savvaso // uttarA0 / 24.2, 26 tu0 - mU0 aa|10+330-3311 IryAbhASaNA''dAne uccAre samitiH iti / manoguptirvacoguptiH kAyaguptizca aSTamI // etAH paMcasamitayaH caraNasya ca pravartane / guptayaH nivartane proktAH azubhArtheSu srvshH| (calane bolane khAne Adi meM yatnAcAra pUrvaka baratanA samiti kahalAtI hai|) vaha pAMca prakAra kI hai-I, bhASA, eSaNA, AdAna-nikSepaNa aura upacAra prtisstthaapn| mana vacana va kAya ko vaza meM rakhanA ye tIna guptiyA~ hai| paMca samitiyAM to cAritra ke kSetra meM pravRtti paraka hai aura guptiyA~ samasta azubha vyApAroM ke prati nivRttiparaka hai| saMyamAdhikAra 8 samiti-sUtra 193. phAsuyamaggeNa divA, juvaMtarappaheNA sakajjeNa / jaMtUNa pariharaMti, iriyAsamidI have gamaNaM / / mU0 A0 / 11. (1.13) tu0-uttarA0 / 24.7 prAsukamArgeNa divA yugantaraprekSiNA sakAryeNa / jantUna pariharatA IryAsamitiH bhaved gamanam // jisameM jIva-jantuoM kA AnA-jAnA prArambha ho gayA hai, aise prAsaka mArga se, dina ke samaya arthAt sUrya ke prakAza meM, cAra hAtha parimANa bhUmi ko Age dekhate hue calanA, IryA samiti kahalAtA hai| ( koI kSudra jIva pA~va ke nIce Akara mara na jAye aisA prayatna rakhanA IryA samiti hai)| 194. pesuNNahAsakakkasa-paraNidAppappasaMsAvikahAdI / vajjittA saparahiyaM bhAsAsamidI ve kahaNaM / / mU0 A0 / 12 (1.14) tu0=uttarA0 / 24.10+ ____ dshv0| 7.3.56 va 9.3.9 ina sabakA saMgraha paizUnyahAsyakarkaza-paranindA''tmaprazaMsAvikathAdIn / varjayitvA svaparahitaM bhASAsamitiH bhavet kathanam // (kisIko mere vacana se koI pIr3A na pahuMce, isa uddezya se sAdhu) paizanya, upahAsa, karkaza, para-nindA, AtmaprazaMsA, rAga-dveSa-vardhaka carcAeM, Adi sva-para aniSTakArI jitane bhI vacana ho sakate haiM, una sabakA tyAga karake, prayatnapUrvaka sva-para hitakArI hI vacana bolatA hai| yahI usakI bhASA samiti hai| 195. uddesiyaM kIyagaDaM pUikammaM ca AhaDaM / ajjhoyarapAmicca mIsajAyaM vivjje| tu0-mU: A.(8.40) auddezika krItakRtaM pUtikarma ca AhRtam / adhyakapUrakaM prAmityaM mizrajAtaM vivarjayet // 1. prabhAta, madhyAda va sandhyA ina tIno mandhikAloM meM sAmAyika karane kA vyavahAra hai| 2. de0 gA0 151-152 3. mU0 aa0| (1.12 + 5. 152-153) www.janelibrary.org Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyamAdhikAra 8 samiti-mUtra (dAtAra para kisI prakAra kA bhAra na par3e isa uddezya se) sAdhu jana nimna prakAra ke AhAra athavA vasatikA Adi kA grahaNa nahIM karate haiM jo gRhastha ne sAdhu ke uddezya se taiyAra kiye hoM, athavA usake uddezya se hI mola yA udhAra liye gaye hoM, athavA nirdoSa AhArAdi meM kucha bhAga uparokta doSa yukta milA diyA gayA ho, athavA sAdhu ke nimitta usake samakSa lekara khar3A ho, athavA apane lie banAye gaye meM isa uddezya se kucha aura adhika milA diyA gayA ho ki sAdhu Ayage to unheM bhI denA par3egA, athavA svayaM va sAdhu donoM ko lakSya meM rakhakara banAyA ho, ityAdi / yahI sAdhu kI eSaNA samiti kahalAtI hai| [sAghu-jana zarIra ke lie nahIM, balki saMyama-rakSA ke lie bhojana karate haiN| bhramara kI bhAMti ve isa prakAra bhikSA-caryA karate haiM ki kisI para kisI prakAra kA bhI bhAra na pdd'e| tathA bhikSA meM rUkhA-sUkhA sarasa yA nIrasa, ThaNDA yA garma jaisA bhI mila jAye, usImeM santuSTa rahate haiN|'] 196. cakkhusA paDilehittA, pamajjejja jayaM jii| Aiye nikkhivejjA vA duhao vi samie sayA // uttraa0|24.14 tu0= mU0 A0 / 14 (1.16) cakSuSA pratilekhya, pramArjayet yato yatiH / AdadAti nikSiped vA, dvidhA'pi samitaH sadA // sAdhu ke pAsa anya to koI parigraha hotA hI nhiiN| saMyama va zauca ke upakaraNabhUta rajoharaNa, kamaNDalu, pustaka Adi mAtra hote haiN| unheM uThAte-dharate samaya vaha sthAna ko bhalI prakAra jhAr3a letA hai, tAki unake nIce dabakara koI kSudra jIva mara na jaay| usakI yaha yatanA hI AdAna nikSepaNa samiti kahalAtI hai| 197. egate accitte dUre, gUDhe visAlamavirohe / uccArAdiccAo, padiThAvaNiyA have smidii|| mU0 aa0|15 (1.17) tu0- uttraa0|24.18 saMyamAdhikAra 8 gupti -sUtra ekAnte acitte dUre gUDhe vizAle avirodhe / uccArAdityAgaH pratiSThApanikA bhvetsmitiH|| [pAsa-par3osa ke kisI bhI vyakti ko athavA bhUmi meM rahane vAle kSudra jIvoM ko koI kaSTa na ho tathA gA~va meM gandagI na phaile, isa uddezya se ] sAdhu apane mala-mUtrAdi kA kSepaNa kisI aise sthAna meM karatA hai, jo ekAnta meM ho, jisa para yA jisameM kSudra jIva na ghUma-phira yA raha rahe hoM, jo dUsaroM kI dRSTi se ojhala ho, vizAla ho aura jahA~ koI manA na karatA ho / isa prakAra kI yatanA hI usakI pratiSThApanA samiti kahalAtI hai| 11. gupti (Atma-gopana)-sUtra 198. jA rAyAdiNiyattI, maNassa jANIhi taM mnnoguttii| aliyAdiNiyattI vA, moNaM vA hodi vciguttii|| bhU0 A0 / 332 (5.154) tu0-uttarA0 / 24.20-23 yA rAgAdinivRttirmanaso jAnIhiM tAM manogupti / alIkAdinivRttirvA maunaM vA bhavati vcoguptiH|| mana kA rAga-dveSa se nivRtta hokara (samatAbhAva meM sthita ho jAnA) manogupti hai| asatya va aniSTakArI vacanoM kI nivRtti athavA mauna' vacana-gupti hai| 199. kAyakiriyANiyattI, kAosagge sriirguttii| hiMsAdiNiyattI vA, sarIraguttI havadi esA // mU0 A0 / 333 (5.155) tu0 = uttarA0 / 24.24-25 kAyakriyAnivRttiH kAyotsargaH zarIrake guptiH| hiMsAdinivRttirvA zarIraguptirbhavati essaa|| samasta kAyikI kriyAoM ko nivRtti athavA kAyotsarga nizcaya kAya-gupti hai aura hiMsA-asatya Adi pApa-kriyAoM ko nivRtti vyavahAra kAya-gupti hai| 1. de. gA0252-253 1. mIna ke lie de0mA0 200-201 For Private & Personal use only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyamAdhikAra 8 yuktAhAra vihAra 12. mano mauna 200. sulabhaM vAganuccAraM, maunamekendriyeSvapi / pudgaleSvapravRttistu, yogInAM maunamuttamam // jJAna0 sA0 / 13.7 tu0 = sa0 sh0|17 vacana ko roka lenA bahuta sulabha hai| aisA mauna to ekendriyAdikoM ko (vRkSAdikoM ko) bhI hotA hai / dehAdi anAtmabhUta padArthoM meM mana kI pravRtti kA na honA hI yogiyoM kA uttama mauna hai| 201. jaM mayA dissade rUvaM, taMNa jANAdi savvahA / jANagaM dissade NaM taM, tamhA jaMpemi keNa haiM / mo0 paa0|29 tu0 == jJA0 sA0 / 13.8 yat mayA dRzyate rUpaM, tat na jAnAti srvthaa| jJAyakaM dRzyate na tat , tasmAt jalpAmi kena aham // jisa rUpa ko (deha ko) maiM apane samakSa dekhatA hU~, vaha jar3a hone ke kAraNa kucha bhI jAnatA nahIM hai| aura isameM jo jJAyaka AtmA hai, vaha dikhAI nahIM detaa| taba maiM kisake sAtha bolU ? 13. yuktAhAra vihAra 202. ihalogaNiravekkho, appaDibaddho parammi loyamhi / juttAhAravihAro, rahidakasAo have samaNo / / pra0 sA0 / 226 tu0 = dshvai0| 9.3.5 ihalokanirapekSaH apratibaddhaH parasmin loke| yuktAhAravihAro rahitakaSAyo bhavet zramaNaH // jo yogI isa loka ke sukha va sthAti pratiSThA Adi se nirapekSa hai, aura paraloka viSayaka sukha-dukha Adi kI kAmanA se rahita (aprativaddha) hai, rAgadveSAdi kaSAyoM se rahita hai aura yuktAhAra vihArI hai, vaha zramaNa hai| 1. vizeSa de0 gA0 251-253 tapa va dhyAna adhikAra (rAja yoga) jIvana kI vividha kamajoriyoM va bhayoM ko jItane ke lie tapa atyanta Avazyaka hai| anazana Adi zArIrika tA bAhya haiM aura prAyazcita svAdhyAya dhyAna Adi mAnasika tapa aabhyntr| __ maMtra ke japa va tattva-cintana Adi ke abhyAsa se yogI dhIre-dhIre nirAlamba dazA ko prApta ho jAtA hai| taba usake lie na kucha karane ko zeSa rahatA hai, na bolane ko aura na vicArane ko| For Private & Personal use only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa va dhyAna adhi09 tapogni-sUtra 1. tapogni-sUtra 203. visayakasAyaviNiggahabhAvaM, kAUNa jhANasajjhAe / jo bhAvai appANaM, tassa tavaM hodi NiyameNa / / bA0 annu0| 77 tu0- adhyA0 sA0 / 18.156 viSayakaSAyavinigrahabhAvaM, kRtvA dhyaansvaadhyaayai| yaH bhAvayati AtmAnaM, tasya tapaH bhavati niyamena // pA~coM indriyoM ko viSayoM se rokakara aura cAroM kaSAyoM kA nigraha karake, dhyAna va svAdhyAya ke dvArA jo nijAtmA kI bhAvanA karatA hai, usako niyama se tapa hotA hai| 204. ajjhavasANavisuddhIe, vajjidA jaM tavaM viglNpi| kuvvaMti bahillessA, Na hoi sA kevalI suddhI // bha0 A0 / 257 tu0 = adhyA0 sA0 / 18.157 adhyavasAnavizuddhayA, vajitA ye tapaH utkRssttmpi| kurvanti bahirlezyAH, na bhavati sA kevalA shuddhiH|| pariNAmoM kI zuddhi se rahita tathA pUjA aura satkAra Adi meM anurakta jo (sAdhu) utkRSTa bhI tapa karate haiM, unake nirdoSa zuddhi nahIM pAyI jaatii| 205. nANamayavAyasahio, solujjalio tavo mao aggii| saMsArakaraNabIyaM, dahai davaggI va taNarAsi / / maraNa samAdhi / 628 tu0 - ma0 aa0|1472 jJAnamayavAtasahitaM, zolojjvalaM tapo mato'gniH / saMsArakaraNabIjaM, dahati davAgniriva tRNarAzim // jJAnamayI vAyu se rAhita zIla dvArA prajvalita kI gayI tapa rUpI agni saMsAra ke kAraNa va bIjabhUta karma-rAzi ko isa prakAra bhasma kara detI hai, jisa prakAra vAyu ke vega se pracaNDa dAvAgni tRNarAzi ko bhasma kara detI hai| tapa va dhyAna adhi09 anazanAdi tapa 206. jaM annANI kamma, khavehi bahuAhiM vAsakoDIhiM / taM nANI tihiM gutto, khavei ussAsamitteNa // mahA0 prtyaa0| 101 pra0 saa0|238 yaM ajJAnI karma kSapayati bhukaabhirvrsskottiibhiH| tajjJAnI vibhiguptaH, kSapayatyucchvAsamAtreNa // [parantu ajJAnI va jJAnI ke tapa meM AkAza-pAtAla kA antara hai] ajJAnI jitane karma aneka koTi varSoM meM khapAtA hai, utane karma jJAnI mana vacana kAya ke gopana dvArA eka ucchvAsa mAtra meM khapA detA hai| 207. tasmAdvIrya samudrekAdicchArodhastapo viduH / ____ bAhya vAkkAyasambhUtamAntaraM mAnasaM smRtam / / mokSa paMcAzata / 48 tu0- uttraa0|30.7 ___ Atma-bala kA udreka ho jAne ke kAraNa yogI kI samasta icchAe~ niruddha ho jAtI haiN| use hI paramArthataH tapa jAnanA caahie| vaha do prakAra kA hotA hai-bAhya va Abhyantara / kAyika va vAcasika tapa bAhya hai aura mAnasika aabhyntr| 2. anazana Adi tapa 208. so nAma aNasaNatavo, jeNa maNo amaMgalaM na citei / jeNa na iMdiyahANI, jeNa ya jogA na hAyaMti / / maraNa smaa0|134 tu0 = kA0 a0440-441 tannAma anazanatapo, yena mano'maMgalaM na cintyti| yena nendriyahAniyena ca yogA na hIyante // saccA anazana tapa vaha hai, jisameM mana kisI prakAra ke amaMgala kA cintavana na kare, jisameM indriyoM kI zakti kSINa na ho aura jisameM yoga yA sAdhanA meM kisI prakAra kI hAni na ho| 1. bAhya tapa chaha prakAra kA hai- anazana, unodara, vRtti parisaMkhyAna, rasa-parityAga, vivikta deza sevitva tathA kAya-kleza / inakA kathana Age krama se kiyA gayA hai| 2. Abhyantara tapa bhI chaha prakAra kA hai-prAyazcita, vinaya, vayavRtyA (sevA), kAyotsarga, khAdhyAya va dhyAna / inakA bhI kathana Age krama se kiyA jaayegaa| For Private & Personal use only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa va dhyAna adhi09 89 prAyazcitta tapa tapa va dhyAna adhi09 88 vivikta deza-sevitva 209. chaTThaTThamadasamaduvAlasehi, abahusuyassa jo sohii| tatto bahutaraguNiyA, havijja jimiyassa nANissa // maraNa smaa0| 131 SaSThASTamadazamadvAdazerabahuzrutasya yA zuddhiH / tato bahutaraguNitA, bhavet jimitasya jnyaaninH|| [yadyapi Atmabala kI vRddhi ke artha yogI jana anazana tapa avazya karate haiM, parantu isameM bhojana-tyAga kA adhika mahattva nahIM hai, kyoMki] do-tIna-cAra va chaha chaha dina ke anazana se bhI ajJAnI ko jitanI zuddhi hotI hai, usase aneka guNA zuddhi to nityAhArI jJAnI ko sahaja hI hotI hai| ---(eka do Adi grAsoM ke krama se AhAra ko dhIre dhIre ghaTAnA UnobarI nAmaka dvitIya tapa hai|) --(amuka vidhi se amuka prakAra kA AhAra bhikSA meM milegA to leMge anyathA nahIM leMge, yogI jo Atma-vizvAsa kI abhivRddhi ke lie isa prakAra ke aTapaTe abhigraha dhAraNa karatA hai, vaha vRtti-parisaMkhyAna nAmaka tRtIya tapa hai|) --(dUdha, dahI, ghI, tela, zakkara va namaka ina chaha rasoM meM se eka-do ko athavA chahoM ko chor3a kara nIrasa AhAra grahaNa karanA rasa-parityAga nAmaka caturtha tapa hai|) 3. vivikta deza-sevitva 210. loiyajaNasaMgAdo, hoi mimuhrkuddildubbhaavo| loiyasaMgaM tamhA, joi vi tiviheNa muNcaao| ra0 saa0|42 laukikajanasaMsargAta, bhavati matimukhara-kuTiladurbhAvaH / laukikasaMsarga tasmAt, yogI api trividhena muMcet // laukika manuSyoM kI saMgati se manuSya adhika bolane vAlA vatakkar3a, kuTila pariNAma aura duSTa bhAvoM se prAyaH atyanta krUra ho jAte haiN| isalie, mumukSu janoM ko mana vacana kAya se laukika saMgati kA tyAga kara denA caahie| 211, egaMtamaNAvAe, itthiipsuvivjjie| sayaNAsaNasevaNayA, vivittasayaNAsaNaM / / uttraa0|30.28 tu0 = kA0 a0| 449 ekAnte'napAte, striipshuvijite| zayanAsanasevanayA, viviktazayanAsanam // jahA~ kisI kA AnA-jAnA na ho, vizeSataH strI va pazu ke saMsarga se vajita ho, aise zUnya va nirjana sthAna meM rahanA athavA sonA-baiThanA Adi vivikta zayyAsana nAma kA paMcama tapa hai| 4. kAyakleza tapa (haTha-yoga) 212. ThANA vIrAsaNAIyA, jIvassa u suhAvahA / uggA jahA dharijjati, kAyakilesaM tamAhiyaM / / uttarA0 / 30.27 tu0 = mU0 A0 / 356 (5.179) sthAnAni vIrAsanAdAni, jIvasya tu sukhAvahAni / ugrANi yathA dhArayante, kAyaklezaH sa AkhyAtaH // [ Atmabala kI vRddhi ke tathA zarIra para se mamatva bhAva kA tyAga karane ke artha ] yogIjana vIrAsana, kukkuTa Asana, zavAsana Adi vividha prakAra ke utkaTa va ugra AsanoM ko dhAraNa karake dhUpa zIta yA varSA meM nirbhaya va nizcala baiThe yA khar3e rahate haiN| yahI kAyakleza nAmaka chaThA bAhya tapa hai| (aba krama se prAyazcita Adi Abhyantara yA mAnasika tapoM kA kathana kiyA jAtA hai|) 5. prAyazcitta tapa 213. kohAdisagabbhAvakkhayapahudIbhAvaNAe NiggahaNa / pAyacchittaM bhaNidaM, NiyaguNacitA ya nnicchydo|| ni0 saa0|114 For Private & Personal use only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education tapa va dhyAna adhi0 9 90 krodhAdisvakIyabhAvakSayaprabhRtibhAvanAyAM prAyazcittaM bhaNitaM nijaguNacintA ca [ mana vacana kAya ke dvArA vyakti ko nitya hI jo choTe bar3e doSa lagate rahate haiM, unake zodhanArthaM prAyazcitta mahA auSadhi hai / ] krodhAdi rUpa svakIya doSoM ke kSaya kI bhAvanA tathA jJAna darzana Adi nija pAramArthika guNoM kA cintana karate rahanA nizcaya prAyazcitta tapa kahalAtA hai / nirgrahaNam / nizcayataH // 214. AloyaNArihAIyaM, pAyacchittaM tu dasavihaM / je bhikkhU vahaI sammaM, pAyacchittaM tamAhiyaM // tu0 mU0 A0 / 361-362* uttarA0 / 30.31 AlocanArhAdikaM prAyazcittaM tu dazavidham / yad bhikSurvahati samyak, prAyazcittaM tadAkhyAtam // prAyazcitta tapa prakAzanAtsaMvaraNAcca apane doSoM ke zodhanArtha jo bhikSu guru ke samakSa doSoM kI niSkapaTa AlocanA karatA hai, aura gurupradatta daNDa ko savinaya aMgIkAra karatA hai, athavA prAyazcitta ke zAstrokta daza bhedoM kA samyakrItyA pAlana karatA hai, usako prAyazcitta nAmaka tapa hotA hai| 215. kRtAni karmANyatidAruNAni, tanU bhavantyAtmavigarhaNena / teSAmatyantamUloddharaNaM vadAmi // 1. mU0 aa0| (5.184 - 185 ) gha0 13 / gA0 10 tu0 = uttarA0 / 29.5-7, 16 apanI nindA va gardA karane se tathA guru ke samakSa doSoM kA prakAzana karane mAtra se kiye gaye ati dAruNa karma bhI kRza ho jAte haiN| tapa va dhyAna adhi0 9 6. vinaya tapa 216. abbhuTThANaM uttarA0 130-32 aMjalikaraNaM, tahevAsaNadAyaNaM / gurubhatti bhAvasussUsA, viNao esa viyAhio / / 91 tu0bha0 aa0| 119 abhyutthAna maMjalikaraNaM, tathaivAsanadAnam / gurubhaktibhAvasuzrUSA, vinaya eSa vyAkhyAtaH // gurujanoM ke Ane para khar3e ho jAnA, hAtha jor3anA, unheM baiThane ke lie uccAsana denA, unakI bhakti tathA bhAvasahita sevA suzrUSA karanA, ye saba vinaya nAmaka Abhyantara tapa ke liMga haiN| bha0 A0 / 129 vinaya tapa 217. viNao mokkhaddAraM, viNayAdo saMjamo tavo NANaM / viNaeNArAhijjai, Ayario savvasaMgho ya // tu0 daza vai0 / 9.2.1-2 vinayo mokSadvAraM, vinayAt saMyamaH tapaH jJAnam / vinayenArAdhyate, AcArya: sarvasaMghazca // vinaya mokSa kA dvAra hai, kyoMki isase saMyama, tapa va jJAna kI siddhi hotI hai aura AcArya va saMgha kI sevA hotI hai| 218. daMsaNaNANe viNao, carita tava ovacArio viNao / paMcaviho khalu viNao, paMcamagaiNAyago bhaNio // mU0 A0 / 364 (5.187 ) darzanajJAne vinayazcAritratapa aupacAriko vinayaH / paMcavidhaH khala vinayaH, paMcamagatinAyako bhaNitaH // vinaya pAMca prakAra kI hotI hai-darzana- vinaya, jJAna-vinaya cAritra-vinaya, tapa- vinaya aura upacAra - vinaya / [ tahA~ darzana Adi pAramArthika guNoM ke prati bahumAna kA honA pradhAna, nizcaya yA maulika vinaya hai| gurujanoM, guNIjanoM va vRddhajanoM ke prati yathAyogya vinaya kA honA usakI sAdhanabhUta upacAra yA vyavahAra - vinaya hai / ] Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa va dhyAna adhi0 9 92 7. vaiyAvRttya tapa ( sevA yoga ) 219. sejjAgAsaNisejjA - uvadhIpaDilehaNA uvaggahide / AhAro sahavAyaNa, vikiMcaNuvvattaNAdIsu // 220. udghANa teNa sAvayarAyaNadIrodhagAsive Ume / vejjAvaccaM uttaM, saMgahaNArakkhaNovedaM // bha0 A0305-306 tu0 uttarA0 / 30.33 vaiyAvRttya tapa zayyAvakAzaniSadyopadhi- prati lekhanopagrahaH / AhArauSadha bAcanA kicanodvartanAdiSu // adhvAnastena zvApada-rAja-nadI rodhakAzive durbhikSe / vaiyyAvRttyayuktaM saMgrahaNArakSaNopetam / ( ina do gAthAoM meM guru-sevA ke vividha liMgoM kA kathana hai|) vRddha va glAna guru yA anya sAdhuoM ke lie sone va baiThane kA sthAna ThIka karanA, unake upakaraNoM kA zodhana karanA, nirdoSa AhAra va auSadha Adi dekara unakA upakAra karanA, unakI icchA ke anusAra unheM zAstra par3hakara sunAnA, azakta hoM to unakA mailA uThAnA, unheM karavaTa dilAnA, sahArA dekara baiThAnA Adi / thake hue sAdhu ke hAtha-pA~va Adi dabAnA, nadI se ruke hue athavA roga se pIr3ita sAdhuoM ke upadrava yathAsambhava maMtra-vidyA va auSadha Adi ke dvArA dUra karanA, durbhikSa pIr3ita ko subhikSa deza meM le jAnA Adi sabhI kArya vaiyAvRttya kahalAte haiN| 221. guNapariNAma saDDhA, vacchallaM bhattIpattalaMbho ya / saMghANa tava pUyA, avvocchittI samAdhI ya // ma0 A / 309 guNapariNAmaH zraddhA, vAtsalyaM bhaktiH pAtralambhazca / sandhAnaM tapaH pUjA, avyucchittiH samAdhizca // vRttapa meM aneka sadguNoM kA vAsa hai athavA isase aneka sadguNoM kI prApti hotI hai| yathA--guNagrAhyatA, zraddhA, bhakti, tapa va dhyAna adhi0 9 93 dhyAna-samAdhi sUtra vAtsalya, sapAtra kI prApti, vicchinna samyaktvAdi guNoM kA punaH saMdhAna, tapa, pUjA, tIrtha kI avyucchitti, samAdhi Adi / 8. svAdhyAya tapa 222. pUyAdisu Niravekkho, jiNasatthaM jo paDhei bhattIe / kammamalasohaNa, suyalAho sahayaro tassa // kA0 a0 / 462 pUjAdiSu nirapekSaH, jinazAstraM yaH paThati bhaktayA / karma malazodhanArthaM, zrutalAbhaH sukhakaraH tasya // pUjA-pratiSThA Adi kI cAha se nirapekSa, jo yogI bahumAna va bhakti bhAva se athavA kevala karma mala kA zodhana karane kI bhAvanA se zAstroM kA paThana va manana Adi karatA hai, usake lie zruta yA jJAna kA lAbha atyanta sulabha ho jAtA hai| 223. bArasavihammi vi tave, abhitara bAhire kusaladiTThe / navi atthi navi ya hohI, sajjhAyasamaM tavokammaM // maraNa samA0 / 129 bha0 A0 / 107 dvAdazavidhe'pi tapasi sAbhyantarabAhye kuzaladRSTe / naivAsti nApi ca bhaviSyati, svAdhyAyasamaM tapaH karma // uparokta bAraha prakAra ke vAhyAbhyantara tapoM meM svAdhyAya ke samAna tapokarma na to hai aura na kabhI hogaa| 9. dhyAna-samAdhi sUtra 224. sucie same vicitte, dese NijjaMtue aNuNAe / ujjuaAyadadeho, acalaM baMdhettu paliaMka // bha0 A0 | 2089 tu0 = adhyA0 sA0 / 15.81-82 zucike same vicitte, deze nirjantuke'nujJAte / RjukAyata beho'calaM, baddhavA palyaMkam // pavitra, sama, nirjantuka tathA svAmI athavA devatA Adi se jisake lie anujJA le lI gayI ho, aise sthAna meM, zarIra va kamara ko sIdhA rakhate hue nizcala paryakAsana bA~dha kara dhyAna kiyA jAtA hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa va pyAna adhi09 9 4 dhyAna-samAdhi sUtra 225. alakSyaM lakSyasambandhAt, sthUlAtsUkSmaM vicintayet / sAlambAcca nirAlambaM, tattvavittattvamaMjasA // yoga zAstra / 10.5 tu0 jnyaa0|33.4 lakSya ke sambandha se alakSya kA tathA sthala ke sambandha se sakSma kA cintavana kiyA jAtA hai| tatvavid vyakti sAlamba dhyAna se zIghra hI nirAlamba tattva ko prApta kara letA hai| 226. ananyazaraNIbhUya, sa tasmillIyate tathA / dhyAtRdhyAnobhayAbhAve, dhyeyenaikyaM yathA vrajet // yoga zAstra / 10.3 tu0 = jnyaanaarnnv| 31.37 kyoMki dhyAtA kA mana anya saba lakSyoM kI zaraNa chor3akara parama tattva meM aisA lIna ho jAtA hai, ki dhyAtA va dhyAna kA bhI koI bheda nahIM raha jaataa| vaha dhyeya ke sAtha ekatA ko prApta ho jAtA hai| 227. citaMto sasarUvaM jibiMbaM, ahava akkharaM paramaM / jhAyadi kammavivAyaM, tassa vayaM hodi sAmAiyaM / / ___ kA0 a0| 372 cintayana svasvarUpaM jinabimbaM, athavA akSaraM paramam / dhyAyati karmavipAka, tasya vrataM bhavati sAmAyikaM // jo vyakti svasvarUpakA va jinabimba kA cintavana, athavA parama akSara OMkAra kA japa va dhyAna karatA hai, athavA karmoM ke vipAka kA dhyAna karatA hai, usako 'sAmayika'' nAmaka bata hotA hai| 228. kiMcivi diThimupAvattaittu, jjhaye nniruddhditttthiio| appANammi sadi, saMdhittA saMsAramokkhaLaM / / ma. aa0|1706 tu0-yo0 zA012.31-32 kiMcin dRSTimupAvartya, dhyeye niruddhadRSTiH / Atmani smRti saMghAya, saMsAra-mokSArtham // tapa va dhyAna adhi09 dhyAna-samAdhi sUtra jisakI dRSTi bAhya dhyeyoM meM aTakI huI hai, vaha usa viSaya se apanI dRSTi ko kucha kSaNa ke lie haTAkara saMsAra se mukta hone ke lie apanI smRti ko AtmA meM lgaave|| 229. evaM kramazo'bhyAsAvezAd dhyAnaM bhajennirAlambam / ___samarasabhAvaM yAtaH, paramAnandaM tato'nubhavet / / yoga zAstra / 12.5 tu0 = jnyaa0|30.5 isa prakAra kramazaH dhyAna kA abhyAsa karate-karate yogI nirAlamba ko bhajane lagatA hai| aura samarasa bhAva ko prApta hokara vaha kisI advitIya paramAnanda kA anubhava karane lagatA hai| 230. jaM kiMcivi citaMto, girIhavittI have jadA sAhU / laddhUNaya eyattaM, tadAhu taM NicchayaM jhANaM // dr0sN0| 55 yatkiMcidapi cintayan, nirIhavRttiH bhavati yadA sAdhuH / labdhvA ca ekatvaM, tadA AhuH tat tasya nizcayaM dhyAnam // [abhyAsavaza Upara uTha jAne para] sAdhu jaba dhyeya ke prati ekAgracitta hokara nirIhavRtti se kisI bhI viSaya kA cintavana karatA hai taba vahI usake lie nizcaya se dhyAna bana jAtA hai| 231. mA ciTThaha mA paha mA cintaha, kiM vijeNa hoi thiro| appA appamhi rao, iNameva paraM have jhANaM / / dr0sN0| 56 tu0 = yo0 zA0 / 12.19 mA ceSTata mA jalpata mA cintayata, kimapi yena bhavati sthiraH / AtmA Atmani rataH, idaM eva paraM dhyAnaM bhavati // [isa prakAra karane se dhyAtA eka aisI tUSNI avasthA ko prApta ho jAtA hai, ki vaha na to zarIra se kucha ceSTA karatA hai, na vANI se kucha bolatA hai aura na mana se kucha cintavana hI karatA hai| usake mana vacana va kAya sthira ho jAte haiM, aura usakI AtmA AtmA meM hI rata ho jAtI hai| yahI carama avasthA kA vaha parama dhyAna hai [jise zukladhyAna yA samAdhi kahate haiN|] 1. sAmAyika vrata ke antargata bhI dhyAna kiye jAne kA vidhAna hai| For Private & Personal use only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saralekhanA-maraNa-adhikAra (sAtatya yoga) jInA hI nahIM, maranA bhI eka kalA hai| 'anta mati so gati' ukti prasiddha hai| jaba mRtyu nizcita hI hai to kyo na isa taraha marA jAya ki mRtyu kI hI mRtyu ho jAya / isase pahale ki mRtyu A~kheM dikhAye, yogI svayaM hI kaSAya va AhArAdi ko kSINa karake deha kA samatApUrvaka tyAga kara dete haiN| parantu aisA karane ke lie samasta jIvana kI sAdhanA apekSita hai| sallekhanA adhikAra 10 Adarza maraNa 1: Adarza maraNa 232. dhIreNa vi mariyavvaM, kAuriseNa vi avassa mariyavvaM / tamhA avassamaraNe, varaM khu dhIrattaNe mariuM / / maraNa smaa0|321 dhIreNApi marttavyaM, kApuruSeNApyavazya martavyaM / tasmAdavazyamaraNe varaM khalu dhIratvena martum // kyA dhIra aura kyA kApuruSa, sabako hI avazya maranA hai| isalie dhIra-maraNa hI kyoM na marA jaaye| 233. ikkaM paMDiyamaraNaM, paDivajjai supuriso asNbhNto| khippaM so maraNANaM, kAhii aMtaM aNaMtANaM / / maraNa samA0 / 280 tu0 - mU0 A0 / 77 (2.64) eka paNDitamaraNaM, pratipadyate supuruSaH asaMbhrAntaH / kSipraM saH maraNAnAM, karotyantamanantAnAm // samyagdRSTi puruSa ekamAtra paNDita-maraNa kA hI pratipAdana karate hai, kyoMki vaha zIghra hI ananta maraNoM kA anta kara detA hai| 234, care payAiM parisaMkamANo, jaM kiMci pAsa iha mnnnnmaanno| ___lAbhaMtare jIviya bahaittA, pacchA pariNNAya mlaavdhNsii|| uttraa0| 4.7 tu0 bha0 aa0|71-74 caret padAni parizaMkamAnaH, yatkiMcitpAzaM iha manyamAnaH / lAbhAntare jIvitaM bRhayitA, pazcAt parijJAya mlaavdhvNsii| yogI ko cAhie ki vaha cAritra meM doSa lagane ke prati satat zaMkita rahe, aura loka ke thor3e se bhI paricaya ko bandhana mAnakara svataMtra vicre| jaba taka ratnatraya ke lAbha kI kicinmAtra bhI sambhAvanA ho taba taka jIne ko buddhi rakhe arthAt zarIra kI sAvadhAnI se rakSA kare, aura jaba aisI AzA na raha jAya, taba isa zarIra ko jJAna va vivekapUrvaka tyAga de| For Private & Personal use 19 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA adhikAra 10 sAtatya yoga sallekhanA adhikAra 10 98 deha-tyAga 235. tassa Na kappadi bhattapaiNNaM, aNuvaThide bhaye purdo| so maraNaM pacchito, hodi du sAmaNNaNiviNNo / bha0 A0 / 76 tasya na kalpate bhaktapratijJA-manupasthite bhaye purataH / so maraNaM prekSamANaH, bhavati hi zrAmaNyAnniviNNaH // parantu yadi koI ajJAnI vyakti saMyamamArga meM koI bhaya na hone para bhI marane kI icchA karatA hai, to use vAstava meM saMyama se virakta huA hI smjho| 2. deha-tyAga 236. saMlehaNA ya duvihA, abhiMtariyA ya bAhirA ceva / __ abhitariyA kasAe, bAhiriyA hoi ya sarIre // maraNa smaa0|176 tu0 bha0 Aga206 sallekhanA ca dvividhA, abhyantarA ca bAhyA caiva / abhyantarA kaSAye, bAhyA bhavati ca zarIre // sallekhanA arthAt paNDitamaraNa do prakAra kA hotA hai-Abhyantara va bAhya / kaSAyoM ko kRza karanA Abhyantara sallekhanA hai aura zarIra ko kuza karanA baahy| 237. Navi kAraNaM taNamao, saMthAro Navi ya phAsuyA bhuumii| appA khalu saMthAro, hoi visuddho maNo jassa // mahA pratyA0 / 96 tu0 - bha0 A0 / 1672 naiva kAraNaM tRNamayaH saMstArakaH, naiva ca prAsukA bhUmiH / Atmaiva saMstArako bhavati, vizuddhaM mano yasya / na to tRNamaya saMstara hI sallekhanA-maraNa kA kAraNa hai aura na hI prAsuka bhuumi| jisakA mana zuddha hai aisA AtmA hI vAstava meM saMstAraka hai / 238. kasAe payaNUe kiccA, appAhAre titikkhe| aha bhikkhU gilAijjA, AhArasseva aMtiyaM / AcArAMga / 8.8.3 tuma. A0 / 247 kaSAyAnu pratanUn kRtvA, alpAhArAn titiksste| atha bhikSugAyet, AhArasyeva antikam // sallekhanAdhArI kSapaka ko cAhie ki vaha kaSAyoM ko patalA kare aura AhAra ko dhIre-dhIre ghaTAtA jaay| kSamAzIla rahe tathA kaSTa ko sahana kre| kramazaH AhAra ghaTAne se jaba zarIra ati kRza ho jAya to usakA sarvathA tyAga karake anazana dhAraNa kara le| 3. anta mati so gati 239. jo jAe pariNimittA, lessAe saMjudo kuNai kAlaM / tallesso uvavajjai, tallesse caiva so sagge / / ma. aa0|1922 tu0 = saMstAraka prakIrNaka / 52 yo yayA parinimittAt, lezyayA saMyuktaH karoti kAlam / tallezyaH upajAyate, tallezye caiva saH svrge|| jo vyakti jisa lezyA yA pariNAma se yukta hokara maraNa ko prApta hotA hai, vaha agale bhava meM usa lezyA ke sAtha usI lezyAvAle svarga meM utpanna hotA hai| 4. sAtatya yoga 240. jaha rAyakulapasUo, joggaM Niccamavi kuNaI priymm| to jidakaraNo juddhe, kammasamattho bhavissadi hi / / 241. iha sAmaNNa sAdhU vi kuNadi, Niccamavi joga pariyamma / to jidakaraNo maraNa mAgasamattho bhavissaMti / / yathA rAjakulaprasUto yogyaM nityamapi karoti parikarma / tataH jitakaraNo yuddhe karmasamartho bhaviSyati hi // ____Jain Education internationa" " 9 . For Private & Personal use only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 sallekhanA adhikAra 10 sAtatya yoga evaM dhAmaNyaM sAghurapi karoti nityamapi yogaparikarma / tataH jitakaraNaH maraNe dhyAne samartho bhaviSyatIti / jisa prakAra koI rAjaputra zastra-vidyA kI sAdhanabhUta sAmagrI kA nitya abhyAsa karate rahane se zastra-vidyA meM nipuNa hokara, yuddha ke samaya zatru ko parAsta karane meM samartha ho jAtA hai| usI prakAra sAdhu bhI jIvana paryanta nitya hI saMyama va tapa Adi kA abhyAsa karate rahane se samatA-mArga meM nipuNa hokara, maraNa ke samaya dhyAnaniSTha hone ke yogya ho jAtA hai| :11: dharma adhikAra ( mokSa saMnyAsa yoga) 'dharma' zabda svabhAvavAcI hai, ataH AtmA kA pUrvokta samatA svabhAva hI usakA dharma hai| kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya, ye daza isake liMga haiN| gRhastha ke lie pUrvokta dvAdaza vrata tathA dayA dAna pUjA Adi, aura sAdhu ke lie vrata samiti gapti Adi samatA svabhAva ko prApta karane ke sAdhana haiN| For Private & Personal use only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAdhikAra 11 102 dharmasUtra 1. dharmasUtra 242. (ka) dhammo vatthusahAvo, khamAdibhAvo ya dasaviho dhmmo| rayaNattayaM ca dhammo, jIvANa rakkhaNaM dhmmo|| kA0 a0|478 tu0-uttarA0 / 9.20-21 / 13.23-33 dharmaH vastusvabhAvaH, kSamAdibhAvaH ca dazavidhaH dharmaH / ratnatrayaM ca dharmaH, jIvAnAM rakSaNaM dhrmH|| vastu kA svabhAva dharma hai| (prakRta meM samatA AtmA kA svabhAva hone se vaha usakA dharma hai|) uttama kSamA Adi daza', samyagdarzanAdi tIna' tathA jIvoM kI rakSA (upalakSaNa se ahiMsA Adi pA~ca tathA anya bhI pUrvokta saMyama ke aMga) ye saba dharma hai arthAt usa samatAmayI svabhAva ke vividha aMga yA liMga hai| 242. (kha) uttamakhamamaddavajjava, saccasauccaM ca saMjamaM ceva / tavatAgamakiMcaNhaM, bamhA idi dasaviho dhmmo|| tu0 = samavAyAMga / 10.1 uttamakSamAmArdavArjava-satyazaucaM ca saMyamaH caiva / tapastyAgaM AkiMcanya, brahma iti dazavidhaH dharmaH // uttama kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga, Akicanya aura brahmacarya isa prakAra dharma dazavidha kahA gayA hai| 243. antastattva vizuddhAtmA, bahistattvaM dayAMgiSu / dvayoH sanmIlane mokSastasmAdvitIyamAzrayet / / paM0 vi| 6.60 antastatva rUpa samatAsvabhAvI vizuddhAtmA to sAdhya hai aura prANiyoM kI dayA Adi bahistattva usake sAdhana haiN| donoM ke milane para hI mokSa hotA hai| isalie aparama bhAvI ko dharma ke ina vividha aMgoM kA Azraya avazya lenA caahie| 1. de0 gA0 1172 . de0 gA0 267-2853 , 30 gA0 20 4. vizeSa de0 gA032-42 dharmAdhikAra 11 dharmasUtra 244. saddhaM NagaraM kiccA, tavasaMvaramaggalaM / khaMti NiuNapAgAraM, tiguttaM duppadhaMsayaM // uttraa0|9.20 tu0- bo0 paa0|27 zraddhAM nagaraM kRtvA, tapaH saMvaramargalam / kSAnti nipuNaprAkAraM, triguptayaM duSprarSikam // zraddhA yA samyaktva rUpI nagara meM kSamAdi daza dharma rUpa kilA banAkara, usameM tapa va saMyama rUpI argalA lagAyeM aura tIna gapti rUpa zastroM dvArA durjaya karma-zatruoM ko jiiteN| 245. dANaM pUjA sIla, uvavAsaM bahuvihaM pi khavaNaM pi / __sammajudaM mokkhasuhaM, sammaviNA dIhasaMsAraM / / ra0 saa0|10 tu0 = piNDa niyukti / 91 dAnaM pUjA zIla, upavAsaH bahuvidhamapi kSapaNamapi / samyaktvayuktaM mokSasukhaM, samyaktvena vinA dIrghasaMsAre // dAna, pUjA, brahAcarya, upavAsa, aneka prakAra ke vrata aura muni liMga Adi saba eka samyagdarzana hone para to mokSa-sukha ke kAraNa haiM aura samyaktva ke binA dIrgha-saMsAra ke kAraNa haiN|' 246. yadyatsvAniSTaM, tattadvAkacittakarmabhiH kAryam / svapne'pi no pareSAmiti dharmasyAgrimaM liMgam / / jJAnArNava / 2. 10.21 dharma kA yaha sarva pradhAna liMga hai ki jo jo kArya apane ko aniSTa ho, vaha dUsaroM ke prati mana se yA vacana se yA zarIra se svapna meM bhI na kr| 247. duvihaM saMjamacaraNaM, sAyAraM taha have nniraayaa| sAyAraM saggathe, pariggahA-rahiya khalu NirAyAraM / / caa0paa0|20 tu0-aupapA0 sutta / 1.57 baa0a0| 70 1.30 gA0 324-325 For Private & Personal use only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAdhikAra 11 anagArasUtra dvividhaM saMyamacaraNaM, sAgAraM tathA bhavet nirAgAram / sAgAraM sagranthe, parigrahAdahite khalu nirAgAram // saMyamacaraNa yA dharma do prakAra kA hai-sAgAra va angaar| sAgAra dharma parigraha-yukta gRhasthoM ko hotA hai aura anagAra dharma parigraha-rahita sAdhuoM ko| 2. sAgAra (zrAvaka) sUtra 248. no khalu ahaM tahA saMcAemi muMDe jAva pbvitte| ahaM Na devANuppiyANaM aMtie paMcANuvvaiyaM satta sikkhAvaiyaM duvAlasavihaM gihidhamma pddivjjisaami|| upaa060| 1.12 - sAgAra dharmAmRta / 1.16 no khalu ahaM tathA zaknomi muNDo yAvat pravajitum / ahaM khala devAnu priyANAmanti ke paMcANuvatika saptazikSApratikaM dvAdazavidhaM gRhidharma prtiptsye| jo vyakti muNDita yAvat pravajita hokara apane ko anagAra dharma ke lie samartha nahIM samajhatA hai, vaha pA~ca aNuvrata aura sAta zikSAvrata aise dvAdaza vratoM' vAle gRhasthadharma ko aMgIkAra karatA hai| 3. anagarAsUtra (saMnyAsa yoga) 249.samaNotti saMjadotti ya, risi muNi sAdhutti viidraagotti| NAmANi suvihidANa aNagAra bhadaMta daMtotti // mU0 aa0| 886 (8.121) zramaNa iti saMyata iti ca, RSimuniH sAdhu iti vItarAga iti / nAmAni suvihitAnAM, anagAro bhadantaH dAnto yatiH // zramaNa, saMyata, RSi, muni, sAdhu, vItarAga, anagAra, bhadanta, dAnta, yati, ye saba nAma ekArthavAcI hai| dharmAdhikAra 11 anagArasUtra 250. soha-gaya-vasaha-miya-pasu, maarud-suruuvhi-mNdriNdu-mnnii| khidi-uragaMbara sarisAM, parama-paya-vimaggayA sAhU // gha01 gA033 tu0 = pra0 vyA0 / 2.5-12 siMha-gaja-vRSabha-mRga-pazu, mAruta-sUryodadhi-mandarendu-maNiH / kSiti-uragAmbara sadA, paramapada-vimArgaNA sAdhuH / / sadA kAla paramapada kA anveSaNa karanevAle anagAra sAdhu aise hote haiM-1. siMhavat parAkramI, 2. gajavat raNavijayI-karma vijayI, 3. vRSabhavat saMyama-vAhaka, 4, mRgavat yathAlAbha santuSTa, 5. pazuvat nirIha bhikSAcArI, 6. pavanavat nirlepa, 7. sUryavat tapasvI, 8. sAgaravat gambhIra, 9. meruvat akampa, 10. candravat saumya, 11. maNivat prabhApuMja, 12. kSitivat titikSu, 13. sarpavat anizcita sthAnavAsI, tathA 14. AkAzavat nirAlamba / 251. Na balAusAuaLaM, Na sarIrassuvacayaTuM tejaLeM / NANaLaM saMjamaLaM, bhANaTuM ceva bhuMjejjo // mU0 A0 / 481 (6.62) tu0=uttarA0 / 35.17 na balAyuH svAdArtha, na zarIrasyopacayArtha tejo'rtha / jJAnArtha saMyamArtha, dhyAnArtha caiva bhujIta // sAdhujana bala ke lie athavA Ayu bar3hAne ke lie, athavA svAda ke lie athavA zarIra ko puSTa karane ke lie, athavA zarIra kA teja bar3hAne ke lie bhojana nahIM karate haiM, kintu dhyAnAdhyayana va saMyama kI siddhi ke lie karate haiN| 552. jahA dumassa pupphesu, bhamaro Aviyai rasaM / na ya puppha kilAmei, so ya pINeDa appayaM / / dazavaiH / 1.2 tu0-rA0 baa0|9.6.16 yathA drumasya puSpeSu, bhramaraH Apibati rasam / na ca puSpaM balAmayati, sa ca prINAti AtmAnam // 1. de0 gA0179-190 For Private & Personal use only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dharmAdhikAra 11 pUjA-bhakti sUtra jaise bhramara phUloM se rasa grahaNa karake apanA nirvAha karatA hai, kintu phala ko kisI prakAra kI bhI kSati pahu~cane nahIM detA, usI prakAra sAdhu bhikSA-vRtti se isa prakAra apanA nirvAha karatA hai jisase gRhasthoM para kisI prakAra kA bhI bhAra na pdd'e| 253. avi suiyaM vA sukaM vA, sIyapiMDa purANakummAsaM / adu bukkasaM pulAgaM vA, laddhe piMDe aladdhe davie / AcAra / 9.4, gA0 13 tu0 -- mU0 A31 814 (8.49) +ra0 saa0|113 api sUpikaM vA zuSkaM vA, zItapiNDe purANakuSmASa / atha bukkasaM pulAkaM vA, labdhe piNDaM alabdhaH dravikaH // bhikSA meM prApta bhojana meM cAhe ghI cUtA ho, athavA rUkhA sUkhA va ThaNDA ho, vaha purAne ur3adoM kA ho, athavA dhAnya jau Adi kA banA ho, sAdhu sabako samAna bhAva se grahaNa karate haiN| isake atirikta bhikSA meM AhAra mile yA na mile, ve donoM meM samAna rahate haiN| 254. vAsIcandaNasamANakappe, samatiNamaNimuttAloThTha kaMcaNe / same ya mANAvamANaNAe, samiyarate samidarAgadose // pra0 vyaa0| 2.5.11 tu0pra0 sA0 / 2416208 vAsIcandanasamAnakalpaH, samatRNamaNimuktAloSThakAMcanaH / samazca mAnApamAnayoH zamitarajaskaH zamitarAgadveSaH / koI kulhAr3I se unake zarIra ko cIra de athavA candana se lipta kara de, donoM ke prati ve samabhAva rakhate haiN| isI prakAra tRNa va maNi ma, lohe va sone meM tathA mAna va apamAna meM sadA sama rahate haiN| 4. pUjA-bhakti sUtra 255. sammattaNANacaraNe, jo bhatti kuNai sAvago smnno| ___ tassa duNinbudi bhattI, hodi tti jiNehi paNNattaM // ni0 saa0|134 tu0- adhyA0 sA0 / 15.51 dharmAdhikAra 11 107 pUjA-bhakti sUtra samyaktvajJAnacaraNeSu, yo bhaktiM karoti zrAvakaH zramaNaH / tasya tu nivRttibhaktirbhavatIti jinaH prajJaptam // jo zrAvaka (gRhastha) athavA zramaNa (sAdhu) samyagdarzana samyagjJAna va samyakcAritra kI bhakti karatA hai, arthAt hRdaya meM ina guNoM ke prati atyanta bahumAna dhAraNa karatA hai, usa hI paramArthataH nirvANa yA mokSa kI bhakti hotI hai| 256. eyA vi sA samatthA, jiNabhattI duggaI NivAreNa / puNNANi ya pUredu, AsiddhiparaMparasuhANaM / / bha0 A0 / 746 ekApi sA samarthA, jinabhaktiH durgati nivArayitum / puNyAnyapi pUrayitu', AsiddhiH paramparAsukhAnAm // akelI jina-bhakti hI durgati kA nAza karane meM samartha hai| isase vipula puNya kI prApti hotI hai| jaba taka sAdhaka ko mokSa nahIM hotA taba taka isake prabhAva se baha indra cakravartI va tIrthakara Adi padoM kA uttamottama sukha bhogatA rahatA hai| 257. Aha guru pUyAe, kAmavaho hoi jai vi hu jiNANaM / taha vi taha kAyavvA, prinnaamvisuddhiheuuo|| sAvaya paNNatti / 346 tu0 = svayaMbhU stotra / 58 Aha guru pUjAyAM, kAyavadhaH bhavatyeva yadyapi jinAnAm / tathApi sA kartavyA, pariNAmavizuddhi hetutvAt // yadyapi jinendra bhagavAn kI pUjA karane meM kucha na kucha hiMsA avazya hotI hai, tathApi pariNAma-vizuddhi kA hetu hone ke kAraNa vaha avazya karanI cAhie, aisA guru kA Adeza hai| 258. aatto jijJAsurarthArthI, jJAnI ceticaturvidhAH / upAsakAstrayastatra, dhanyA vastuvizeSataH / / For Private & Personal use only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAdhikAra 11 108 guru-upAsanA 259. jJAnI tu zAntavikSepo, nityabhaktiviziSyate / atyAsanno hyasau bharturantarAtmA sadAzayaH / / adhyA0 saa0|15.77-78 Arta, jijJAsu, arthArthI va jJAnI ina cAra prakAra ke bhaktoM meM se prathama tIna vastu kI vizeSatA ke kAraNa dhanya hai| parantu jisake moha va kSobha Adi samasta vikSepa zAnta ho gaye haiM, jo samyagdRSTi tathA antarAtmA kA bhartA hai, jisakA saMsAra ati nikaTa raha gayA hai, aisA jJAnI to apanI tattvaniSThArUpa nitya-bhakti ke kAraNa hI vizeSatA ko prApta hai| dharmAdhikAra 11 dAna-sUtra yaha kadAcit sambhava hai ki agni jalAnA chor3a de, athavA kupita dRSTiviSa sarpa bhI DaMka na mAre, athavA halAhala viSa khA lene para bhI vaha vyakti ko na mAre, parantu yaha kadApi sambhava nahIM ki guru-nindaka ko mokSa prApta ho jaay| 5. guru-upAsanA 260. je kei vi uvaesA, iha paraloe suhAvahA saMti / viNaeNa gurujaNANaM save pAuNai te purisA / / vasu0 zrA0 / 333 tu0 = uttarA0 / 1.46 ye kecidapi upadezAH, iha-paraloke sukhAvahAH santi / vinayena gurujanebhyaH, sarvAn prApnuvanti te puruSAH // isa loka meM athavA paraloka meM jIvoM ko jo koI bhI sukhakArI upadeza prApta hote haiM, ve saba gurujanoM kI vinaya se hI hote haiN| 261. siyA hu se pAvaya no haDijjA, AsIviso vA kuvio na bhakkhe / siyA visaM halAhalaM na mAre, na yAvi mukkho guruhIlagAe // dsvai0| 9.1.7 tu0=da0 paa0|24 syAt khalu sa pAvako na baheta, AzIviSo vA kupito na bhakSet / syAt viSaM halAhalaM na mArayet, na cApi mokSo guruhIlanayA // 6. dayA-sUtra 262. tisidaM vA bhukkhidaM vA, duhidaM daLUNa jo hi duhidmnno| paDivajjadi taM kivayA, tassesA hodi annukNpaa|| pra0 sA0 / 26.9 / prakSepaka tRSitaM vA bubhukSitaM vA, duHkhitaM vA dRSTvA yo hi duHkhitamanAH / pratipadyate taM kRpayA, tasyeSA bhavati anukampA / / bhUkhe, pyAse athavA kisI dukhI prANI ko dekhakara jisakA mana dukhI ho gayA hai, aisA jo manuSya usakI kRpA-buddhi se rakSA va sevA. karatA hai, usako anukampA hotI hai| 263. jaha te na piyaM dukkhaM, jANia emeva savvajIvANaM / savvAyaramuva utto, attovammeNa kuNasu dayaM / / bhakta0 pri0|90 tu paM0 vi0| 6.38 yathA te na priyaM duHkhaM, jJAtvevameva sarvajIvAnAm / sarvAdareNopayuktaM, Atmaupamyena kuru dayAm // jisa prakAra tumheM duHkha priya nahIM hai, usI prakAra sabhI jIvoM ko nahIM hai, aisA jAnakara atyanta AdarabhAva se saba jIvoM ko apane samAna samajhakara unapara dayA kro| 7. dAna-sUtra 264. tA a~jijjau lacchI, dijjau dANaM dayApahANeNa / jA jalataraMgacavalA, dotiNNidiNANi ciThei / / kA0 a0|12 For Private & Personal use only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAdhikAra 11 yajJa-sUtra tAvat bhujyatAM lakSmIH, dIyatAM dAnaM vayApradhAnena / yA jalataraMgacapalA, dvitridinAni tiSThati // yaha lakSmI jala kI taraMgoM kI bhAMti ati caMcala hai| do tIna dina mAtra Thaharane vAlI hai| isalie jaba taka yaha Apake pAsa hai, taba taka ise AvazyakatAnusAra bhogo aura sAtha-sAtha dayAbhAva sahita dAna meM bhI kharca kro| 265. jo muNibhuttavasesaM, bhuMjai so bhuMjae jiNuvadiLeM / saMsArasArasokkhaM, kamaso NivvANavarasokkhaM // ra0 saa0|22 yo muniH bhuktAvazeSaM bhujati so bhuMjate jinopadiSTam / saMsArasArasaukhyaM, kramazaH nirvANavarasaukhyam // jo zrAvaka sAdhu-janoM ko khilAne ke pazcAt zeSa bace anna ko khAtA hai vahI vAstava meM khAtA hai| vaha saMsAra ke sArabhUta devendra cakravartI Adi ke uttama sukhoM ko bhogakara krama se nirvANa-sukha ko prApta kara letA hai| 8. yajJa-sUtra 266. tavo joI jIvo joiThANa, jogA suyA sarIraM kArisaMgaM / kammamehA saMjamajoga santI, homa huNAmI isiNaM pasatthaM / / uttarA0 / 12.44 tu0ma0 pu0| 67.202-203 tapo jyotirjIvo jyotisthAnaM, yogAH vaH zarIraM karISAMgam / karmadhAH saMyamayogAH zAntiH, homena juhomyUSINAM prazastena // tapa agni hai, jIva yajJa-kuNDa hai, mana vacana va kAya ye tInoM yoga savA hai, zarIra karISAMga hai, karma samidhA hai, saMyama kA vyApAra zAnti dharmAdhikAra 11 111 uttama kSamA pATha hai| isa prakAra ke pAramArthika homa se meM agni (AtmA) ko prasanna karatA huuN| aise hI yajJa ko RSiyoM ne prazasta mAnA hai| 9. uttama kSamA (akrodha) 267. tadha roseNa sayaM, puvvameva Dajjhadi hu kalakaleNeva / aNNassa puNo dukkhaM, karijja ruTTho Na ya karijjA / bha0 aa0|1363 tu0- yoga zAstra / 4.10 tathA roSeNa svayaM, pUrvameva dahyate hi kalakalenaiva / anyasya punaH dukkhaM, kuryAt ruSTo ca na kuryAt // tapta lauhapiNDa ke samAna krodhI manuSya pahale svayaM santapta hotA hai| tadanantara vaha dUsare puruSa ko ruSTa kara sakegA yA nahIM, yaha koI nizcita nhiiN| niyamapUrvaka kisIko dukhI karanA usake hAtha meM nahIM hai| 268. koheNa joNa tappadi, suraNara tiriehi kIramANe vi| uvasagge vi raudde, tassa khamA NimmalA hodi // kA0 a0|394 tu0- uttraa0|29. sUtra 36 krodhena yaH na tapyate, suranaratiyaMgbhiH kriyamANe api / upasarge'pi raudre, tasya kSamA nirmalA bhavati // deva manuSya aura tiryaMcoM ke dvArA ghora upasarga kiye jAne para bhI jo muni krodha se saMtapta nahIM hotA, usake nirmala kSamA hotI hai / 269. khAmemi savvajIve, sabve jIvA khamaMtu me / mittI me savvabhaesa. veraM majha na keNai // Avazyaka sUtra / 4.22.1, tu0 = mU0 A0 / (2.8) kSamayAmi sarvAt jIvAn, sarve jIvAH kSamantAm mAm / maitrI me sarvabhateSa, varaM mama na kenacit // meM samasta jIvoM ko kSamA karatA huuN| saba jIva bhI mujhe kSamA kr| sabake prati merA maitrIbhAva hai| Ajase merA kisI ke sAtha koI vara-virodha nahIM hai / ( ityAkAraka hRdaya kI jAgRti uttama kSamA hai|) For Private & Personal use only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAdhikAra 11 112 uttama mArdava 10. uttama mArdava (amAnitva) 270. kularUvajAdibUddhisu, tavasudasIlesu gAravaM kiMci / jo Na vi kuvvadi samaNo, maddavadhamma have tassa // bA0 a0| 72 tu0 - uttarA0 / 29 sUtra 49 kularUpajAtibuddhiSu, tapazrutazIleSu garva kiMcit / ya: naiva karoti zramaNaH, mArdavadharma bhavet tasya // ATha prakAra ke mada loka meM prasiddha haiM-kUla rUpa va jAti kA mada, jJAna tapa va cAritra kA mada, dhana va bala kA mada / jo zramaNa AThoM hI prakAra kA kicit bhI mada nahIM karatA hai, usake uttama mArdava dharma hotA hai| 271. jo avamANakaraNaM dosaM. pariharai nniccmaautto| so NAma hodi mANI, Na guNacatteNa mANeNa // bha0 A0 / 1429 yo'pamAnakaraNaM doSa, pariharati nityamAyuktaH / so nAma bhavati mAno, na guNatyaktena mAnena / jo puruSa apamAna ke kAraNabhUta doSoM kA tyAga karake nirdoSa pravRtti karatA hai, vahI saccA mAnI hai| parantu guNarahita hokara bhI mAna karane se koI mAnI nahIM kahA jA sktaa| 272. asaI uccAgoe asaI NIyAgoe, No hINa No airitte / No pIhae iha saMkhAe, ko goyAvAI ko mANAvAI // AcAraH 2.3 sUtra 1, tu0 = bha0 A0 / 1027-28 dharmAdhikAra 11 uttama Arjava so'sakRduccotre asakRnnIcargotre, no hInaH no'pyatiriktaH / na spRhayet iti saMkhyAya, ko gotravAdI ko maanvaadii|| yaha jIva aneka bAra ucca gotra meM utpanna ho cukA hai, aura aneka bAra nIca gotra meM janma la cukA hai| parantu vastutaH na to Aja taka yaha kabhI hIna huA hai aura na kabhI kucha vRddhi ko hI prApta huA hai| ataH he thamaNa! tU ucca jAti Adi ko prApta karane kI icchA na kr| kyoMki isa tathya ko jAnakara bhI kauna puruSa ucca gotra kI icchA athavA usakA mAna karegA? 11. uttama Arjava (saralatA) 273. jo citei Na vaMka, Na kuNadi vaMka Na jaMpade vaMkaM / Na ya govadi Niyadosa, ajjavadhammo have tassa / / kA0 a0|396 tu0 - uttraa0|29 sUtra 48 yaH cintayati na vakra, na karoti vakaM na jalpati vakram / na ca gopayati nijadoSama, ArjavadharmaH bhavettasya / jo muni mana se kuTila vicAra nahIM karatA, vacana se kuTila bAta nahIM kahatA, na hI guru ke samakSa apane doSa chipAtA hai, tathA zarIra se bhI kuTila ceSTA nahIM karatA, usake uttama Arjava dharma hotA hai| 274. jaha bAlo jaMpato, kajjamakajjaM ca ujjuyaM bhaNai / taM taha AloijjA, mAyAmayavippamukko u // mahA0 prtyaa0|22 tu0 = bA0 annu0|73 yathA bAlo jalpana, kAryamakAyaM ca RjukaM bhaNati / tattathA'locayenmAyAmada - vipramukta eva / jisa prakAra bAlaka bolatA huA kArya va akArya ko saralatA se kaha detA hai, usI prakAra saralatA se apane doSoM kI AlocanA karanevAlA sAdhu mAyA va mada se mukta hotA hai| For Private & Personal use only. 1. samyagdRSTi kisI bhI prakAra kA garva nahIM krtaa| vaha apane ko raNa ke samAna mAnatA hai|--de0 gA062 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAdhikAra 11 115 uttama tyAga dharmAdhikAra 11 uttama zoca 12. uttama zauca (santoSa) 275. kiM mAhaNA! joi samArabhantA, udaeNa sohi bahiyA vimaggahA ? jaM maggahA bAhiriyaM visohiM, na taM suiTTha kusalA vayaMti // uttraa0|12.38 tu0 - paM0 vi0 / 1.95 ki brAhmaNA jyotiH samArabhamANAH, ___ udakena zuddhi bAhyAM vimArgayatha / yAM mArgayatha bAhyaM vizuddhi, na tat sviSTaM kuzalA vadanti // he brAhmaNo! tuma loga yajJa meM agni kA Arambha tathA jala dvArA bAhya zuddhi kI gaveSaNA kyoM karate ho? kuzala purupa kevala isa bAhya zuddhi ko acchA nahIM smjht| 276. sama-saMtosa-jaleNa ya, jo dhovadi tiNNalohamalapuMjaM / bhoyaNagiddhivihINo, tassa sauccaM have vimalaM // kA0 a0|397 tu0= uttarA0 / 12.45-46 samasantoSajalena, yaH dhovati tIvralobhamalapujam / bhojanagRddhivihInaH, tasya zaucaM bhavet vimalam // jo muni samatAbhAva aura santoSarUpI jala se tRSNA aura lobha rUpI mala ke puMja ko dhotA hai, tathA bhojana meM gRddha nahIM hotA, usake nirmala zauca dharma hotA hai| 277. jahA lAho tahA loho, lAhA loho pvddddhii| domAsakayaM kajja, koDIe vi na niTThiyaM / / uttraa0| 8.17 tu0 =jJAnArNava / 17.2-3 yathA lAbhaH tathA lobhaH, lobhAllobhaH pravardhate / dvimASakRtaM kArya, koTyA api na niSThitam // jyoM-jyoM lAbha bar3hatA hai tyoM-tyoM lobha bhI bar3atA hai| dekho! jisa kapila brAhmaNa ko pahale kevala do mAzA svarNa kI icchA thI, rAjA kA AzvAsana pAkara vaha lobha bAda meM karor3oM mAzA se bhI pUrA na ho skaa| 278. na kammuNA kamma khaveMti bAlA, akammuNA kamma khati dhiiraa| mohAviNo lobhabhayAvaIyA, ____ saMtosiNo Na pakareMti pAvaM / / sU0 kR0 / 1.12.15 tu0=paM0 kA0 / tA0 30 ttii0| 173 na karmaNA karma kSapayanti bAlAH, akarmaNA karma kSapayanti dhiiraaH| medhAvinaH lobhabhayAdatItAH, saMtoSiNo no prakurvanti pApam // ajJAnI jana kitanA bhI prayatna kareM, ve karma ko karma se nahIM khapA skte| dhIra puruSa hI akarma se karma ko khapAte haiN| kAmanA aura bhaya se atIta hokara yathAlAbha santuSTa rahanevAlA yogI kisI bhI prakAra kA pApa nahIM krtaa| * satya, saMyama, tapa va brahmacarya dharma ke lie de0 adhi0 8-9 13. uttama tyAga 279. savve bhAve jamhA, paccakkhAI paretti NAdUNaM / tamhA paccakkhANaM, NANaM NiyamA muNedavvaM // sa0 sA0 / 34 tu0-vi0 A0 bhA0 / 2634 jJAnaM sarvAnbhAvAn, pratyAkhyAti parAniti jJAtvA / tasmAt pratyAkhyAnaM, jJAnaM niyamAt mantavyam // apane se atirikta sabhI padArthoM ko 'ye mujhase para haiM' aisA jAnakara, jJAna hI pratyAkhyAna karatA hai, isalie jJAna yA AtmA hI svayaM svabhAva se pratyAkhyAna yA tyAga svarUpa hai, aisA jAnanA caahie| 280. viSayAn sAdhakaH pUrvamaniSTatvadhiyA tyajet / na tyajena ca gRhNIyAt, siddho vindyAt sa tattvataH // avyA0 up0|2.9 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAdhikAra 11 116 uttama AkiMcanya yadyapi aparama bhAva vAlI apanI pUrva bhUmikA meM sAdhaka viSayoM ko aniSTa jAnakara unakA tyAga avazya karatA hai aura use aisA karanA bhI cAhie', parantu paramArtha bhUmi ke hastagata ho jAne ke kAraNa jJAnI to tattvataH siddha va mukta hI hai| isalie vaha na to kucha tyAga karatA hai, na grhnn| 281. NivvegatiyaM bhAvai, mohaM caiUNa savvadavvesu / jo tassa haveccAgo, idi bhaNidaM jiNavariMdehi / / bA0 a078 tu0-de0 gA0 282 nirvegatrikaM bhAvayati, mohaM tyaktvA sarvadravyeSu / yaH tasya bhavet tyAgaH, iti kathitaM jinavarendraH // jo jIva para-dravyoM ke prati mamatva chor3akara' saMsAra deha aura bhogoM se udAsIna' ho jAtA hai, usako tyAgadharma hotA hai / 282. je ya kate piya bhoe, laddhe vipiTThIkuvvai / sAhINe cayaI bhoe, se hu cAitti buccai / dshv0| 2.3 tu0 de0 gA0 281 yazca kAntAn priyAn bhogAn, labdhAnapi pRSThIkaroti / svAdhInAnstyajati bhogAn, sa khalu tyAgItyucyate // apane ko priya laganevAle bhoga prApta ho jAne para bhI jo unake prati hara prakAra pITha dikhAkara calatA hai, aura svataMtra rUpa se unakA tyAga kara detA hai, (arthAt una padArthoM kI AvazyakatA hI use apane jIvana meM pratIta nahIM hotI hai) vahI saccA tyAgI hai| 14. uttama AkiMcanya (kasya sviddhanam) 283. hoUNa ya NissaMgo, NiyabhAvaM Niggahittu suhaduhadaM / NideNa du vaTTadi, aNayAro tassa kiMcaNhaM / / bA0 a0|71 1. de0 gA0 31 2. de0 gA0283-285 3. degA .130-134 dharmAdhikAra 11 117 uttama AkiMcanya bhatvA ca niHsaMgo, nijabhAvaM niHgRhNAtu sukha-duHkham / nirdvandena tu vartate, anagArastasya kicana na hi // jo muni sabhI prakAra ke parigraha yA mUrchA se rahita hokara aura sukha va duHkha dAyaka karma-janita nija bhAvoM ko rokakara nizcintatA pUrvaka AcaraNa karatA hai, usake AkiMcanya dharma hotA hai / 284. ahamikako khalu suddho, dasaNaNANamaio sdaa'ruuvii| Na vi asthi majjJa kiMci vi, aNNaM paramANumittaM vi / / sa0 saa0|38 tu0 aacaaraaNg| 8.6 sUtra 1 ahamekaH khalu zuddho, darzanajJAnamayaH sdaa'ruupii| navAsti mam kicidapyanyat paramANumAtramapi / / tattvataH maiM eka hU~, zuddha hU~, darzana-jJAnamayI hU~ aura sadA arUpI huuN| mere sivAya anya kucha paramANu mAtra bhI yahA~ merA nahIM hai| 1- [ darzana jJAna yukta yaha zAzvata AtmA hI merA hai| isake atirikta anya sarva bAhyAbhyantara padArtha saMyogaja hone ke kAraNa svarUpataH mujhase bhinna hai|'] 2- [ jIva anya hai aura zarIra anya hai, isa prakAra nizcita mati vAlA jJAnI, zarIra ko duHkha kA kAraNa jAnakara deha kA mamatva chor3a detA hai|'] 3- [jisa prakAra vaTabIja se utpanna vRkSa lambI caur3I bhUmi ko ghera letA hai, usI prakAra mamatArUpI bIja se utpanna prapaMca kI bhI kalpanA kara legI caahie|'] 285. sahaM vasAmo jIvAmo, jesi mo Natthi kiMcaNa / mihilAe DajjhamANIe, Na me Dajjhai kiMcaNa // uttarA0 / 9.14 tu0= bA0 a0| 79 sukhaM vasAmo jIvAmaH, yeSAM no nAsti kicana / mithilAyAM dahyamAnAyAM, na me dahyate kiMcana // meM sukhapUrvaka rahatA hU~ aura sukhapUrvaka jItA huuN| mithilA nagarI meM merA kucha bhI nahIM hai| isalie ina mahaloM ke jalane para bhI merA kucha nahIM jalatA hai| (rAjA janaka kA gaha bhAva hI AkiMcanya dharma hai|) 1. de0 gA0 176-177 3. de0 gA0 108 2. de0 gA0 105 4. de0 gA0 119 For Private & Personal use only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya khaNDa (darzana vibhAga) For Private & Personal use only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :12: dravyAdhikAra (vizva-darzana yoga ) jaina darzana aneka-dravyavAdI hai| vijAti kI apekSA dravya chaha hai-jIva, pudgala-paramANu, dharma, adharma, AkAza va kaalaannu| sajAtIya kI apekSA jIva va paramANu saMkhyA meM ananta ananta hai, kAlANu asaMkhyAta hai, aura zeSa tIna (dharma, adharma aura AkAza) eka eka haiN| ananta va vibhu AkAza ke madhyavartI jitane bhAga meM ye saba avasthita hai, use 'loka' kahate haiM aura usake bAhara zeSa ananta AkAza 'aloka' kahalAtA hai| gAmane ke citra ke anusAra AkAza kA lokavartI yaha kSetra puruSAkAra hai, jisake adhobhAga meM nArakIyoM kA, madhya bhAga meM manuSyoM kA va tiryacoM kA, Urdhva bhAga meM devoM kA tathA sabase Upara siddhoM yA mukta jIvoM kA AvAsa hai| (de0 gA0 110) For Private & Personal use only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-darzana dilokI dravyAdhikAra 12 123 loka sUtra 1. loka sUtra 286. AdiNihaNeNa hINo, pagadisarUveNa esa sNjaado| jIvAjIvasamiddho, savvaNhAvaloio loo| ti0pa0 / 1.133 tu0 - bhagavatI sUtra / 2.1.91 Adinidhanena honaH, prakRtisvarUpeNa eSa saMjAtaH / jIvAjIvasamRddhaH, sarvajJAvalokitaH lokaH / / sarvajJa bhagavAna se avalokita yaha loka anAdyananta, svataH siddha aura jIva va ajIva dravyoM se byApta hai| (yaha tIna bhAgoM meM vibhAjita hai-agho, madhya va uurv| apoloka meM nArakIyoM kA, madhya meM manuSya va tiryacoM kA tathA Urdhvaloka meM devoM kA vAsa avaloka lokAkAza madhyaloka alokAkAza adholoka 287. dhammo ahammo AgAsaM, kAlo puggljNtvo| esa logo tti pannatto, jiNehiM varadaMsihi // uttraa0|28.7 tu0 = ni0 saa0|9 dharmaH adharmaH AkAzaH, kAla: pudgalAH jntvH| eSa loka iti prajJapto, jinvrshibhiH|| dharma, adharma AkAza, kAla, ananta pudgala aura ananta jIva, ye chaha prakAra ke svataH siddha dravya haiN| uttama dRSTi sampanna jinendra bhagavAna ne inake samudAya ko hI loka kahA hai| 288. jIvA puggalakAyA, AyAsaM asthikAiyA sesA / amayA atthittamayA, kAraNabhUdA hi logassa / / 50 kA0 / 22 jIvAH pudgalakAyAH, AkAzamastikAyau zeSau / amayA astitvamayAH, kAraNabhUtA hi lokasya / ina chaha dravyoM meM se jIva, pudagala, AkAza, dharma va adharma ina pAMca ko siddhAnta meM 'astikAya' saMjJA pradAna kI gayI hai| kAla dravya caudaha rAju uttaMga nama loka puruSa saMThAna / tAmaiM jIva anAdita bharamata hai bina jnyaan| 1. de0 gA0 110 For Private & Personal use only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAdhikAra 12 , 124 jIva dravya astitva svarUpa to hai, para aNu-parimANa hone se kAyavAna nahIM hai| ye saba astitvamayI hai, arthAt svataH siddha haiN| isalie isa loka ke mUla upAdAna kAraNa hai| 2. jIva dravya (AtmA) (jaina darzana meM 'jIva' zabda kevala prANadhArI jIvAtmA ke artha meM hI prayukta nahIM huA hai, balki usa amUrtIka zuddha cetana tattva ke artha meM prayukta huA hai, jo ki kITa, pataMga Adi athavA pRthivI kAyikA di se lekara manuSya paryanta ke sabhI zarIroM meM ahaM pratyaya ke rUpa meM pratIti gocara hotA hai| __zarIra va karmoM kI upAdhi se yukta hokara vahI azuddha yA saMsArI ho jAtA hai aura inake naSTa ho jAne para vahI mukta saMjJA ko prApta hotA hai| ina upAdhiyoM ko daSTi se ojhala kara dene para vahI bandha mokSa kI kalpanA se atIta trikAla zuddha nitya niraMjana paramAtmA kahalAtA hai| itanI vizeSatA hai ki yahA~ yaha tattva eka va vibhu na hokara pratyeka deha meM pRthak-pRthak avasthita hone ke kAraNa saMkhyA meM ananta hai|) 289. kattA bhottA amutto, sarIramitto aNAiNihaNo y| dasaNaNANauva ogo,jIvo NiddiTTho jiNavariMdehi / / bhA0 pA0 / 148 tu0 - adhyA0 sA0 / 18.38-39, sanmati / 1.51 kartA, bhoktA amUrtaH, zarIramAtraH anAdinidhanaH ca / darzanajJAnopayogaH, jIvaH nirdiSTaH jinavarendraH / / jIva yA AtmA AkAzavat amUrtIka hai aura (deha meM rahatA huA) deha-pramANa hai| yaha anAdi nidhana arthAt svataH siddha hai / jJAna va darzana rUpa upayoga hI usakA pradhAna lakSaNa hai| (dehadhArI) vaha apane zubhAzubha karmoM kA kartA hai tathA unake mukha-duHkha Adi phaloM kA bhoktA bhI hai| 290. arasamarUvamagaMdha, avvattaM cedaNAguNamasadaM / jANa aliMgaggahaNa, jIvANaddisaMThANaM / / sa0 sA0 / 49 tu0 = aacaaraaNg| 5.6 sUtra 6 dravyAdhikAra 12 125 jIva dravya arasamarUpamagandhamavyaktaM cetanAguNamazabdam / jAnIhi aliMgagrahaNaM, jIvamanirdiSTasaMsthAnam // [jIva dravapa itanA nirvikalpa hai ki neti kA Azraya liye binA usakA kathana kisI prakAra bhI sambhava nahIM hai| vaha arasa hai, arUpa hai, agandha hai, avyakta hai, azabda hai tathA anumAna jJAna kA viSaya na hone se mana-vANI ke agocara hai| vaha na tikona hai, na caukora Adi anya kisI saMsthAna vaalaa| (vaha abaddha hai, aspRSTa hai, ananya va avizeSa hai|) cetanA mAtra hI usakA nija svarUpa hai| 291. savve sarA niyati, takkA tattha na vijji| maI tattha na gAhiyA, oe appaiTThANassa kheyanne / aacaaraaNg| 5. 6 sUtra 6 tu0 = aaraadhnaasaar| 81 sarve svarAH nivartante, tarko yatra na vidyate / matistatra na grAhikA, ojaH apratiSThAnasya khedjnyH|| (zAstra kevala manuSyAdika vyavahArika jIvoM kA hI vistAra karane vAle hai| ina sarva vikalpoM se atIta) muktAtmA kA svarUpa batalAne meM sabhI zabda nivRtta ho jAte haiM, tarka vahA~ taka pahu~ca nahIM pAtA, aura buddhi kI usameM gati nhiiN| vaha mAtra cijjyoti svarUpa hai| 292. AdA NANapamANaM, NANa NayappamANamuddiDheM / yaM loyAloya, tamhA NANa tu savvagayaM // pra0 saa0|23 tu0 = aacaaraaNg| 5. 5 sUtra 7 AtmA jJAnapramANaM, jJAnaM jJeyapramANamuddiSTam / jJeyaM lokAlokaM, tasmAjjJAnaM tu sarvagatam // AtmA jJAna pramANa hai, jJAna jJeya pramANa hai, aura jJeya lokAloka pramANa hai| isalie jAna sarvagata hai| 1. de0 gA081 2. de0 gA0 21 1. de0 gA0 342-244 For Private & Personal use only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAdhikAra 12 126 pudgala dravya 293. jaha paumarAyarayaNaM khittaM khIre pabhAsayadi khiirN| taM dehI dehattho, sadehamittaM pabhAsayadi // paM0 kaa0| 33 tu0 = rAya paesa0 sutta / 187 yathA padmarAgaratnaM, kSipta kSIre prabhAsayati kSIram / tathA dehI dehasthaH, svadehamAtraM prabhAsayati // ( jJAnasvarUpa kI dRSTi se yadyapi AtmA bhI sarvagata kahA jA sakatA hai, parantu ) jisa prakAra padmarAgamaNi dUdha ke vartana meM DAla dene para usameM sthita hI sAre dUdha ko prakAzita karatI hai, usake bAhya kSetra ko nahIM; usI prakAra yaha dehastha jIvAtmA bhI isa zarIra ko apanI cetanA se prakAzita karatA huA deha pramANa hI pratibhAsita hotA hai, usase adhika nhiiN| (deha meM rahate hue bhI yaha isase pRthak eka svataMtra padArtha hai|) 3. pudgala dravya (tanmAtrA mahAbhUta) ( pudgala jaina-darzana kA eka pAribhASika zabda hai| isakA artha vahI hai, jo ki sAMkhya-darzana meM tanmAtrA va paMcamahAbhUta kaa| yaha do prakAra kA hotA haiparamANu va skndh| paramANuoM ke pArasparika saMghAta se skandha utpanna hote haiN| aura unake vibhAga se ve punaH paramANu kA rUpa dhara lete haiN| isa prakAra nitya pUraNa va galana karate rahane ke kAraNa 'pudgala' nAma anvarthaka hai| rUpa rasa gandha sparza yukta hone ke kAraNa yaha indriyagrAhya hai aura isalie rUpI hai| zabda, andhakAra, Atapa, udyota, pRthivI Adi caturbhUta, yaha sthUla zArIra, mana, vANI, rAgadveSAdi abhyantara bhAva ye saba pudgala ke hI kArya mAne gaye hai|) 294. bhedasaMghAtAbhyAM ca pUryante galante ceti pUraNagalanA tmikA kriyAmantarbhAvya pudgala zabdo'nvarthaH / / rA0 vaa0| 5.1.26 tu0 = uttarA / 36.11 vyAdhikAra 12 pudgala dravya paraspara meM milakara skandhoM yA bhUtoM ko utpanna karate hai| aura punaH galakara paramANu bana jAte haiN| isa prakAra nitya hI pUraNa galanarUpa svAbhAvika kriyA karate rahane se isa bhautika dravya kI 'pudgala' saMjJA anvarthaka hai| 295. khandhA ya khaMdhadesA ya, tappaesA taheva y| paramANuNo ya boddhavvA, rUviNo ya cuvihaa|| uttraa0|36.10 tu0 = paM0kA074 skandhAzya skandhadezAica, tatpradezAstathaiva c| paramANavazca boddhavyAH, rUpiNazca cturvidhH|| rUpI dravya arthAt pudgala cAra prakAra kA hai--skandha, skandhadeza, pradeza va prmaannu| 296. khaMdha sayalasamatthaM, tassa du addhaM bhaNaMti deso ti| addhaMddhaM ca padeso. paramANu ceva avibhaagii|| paM0kA0175 skandhaH sakalasamastastasya, tvadhaM bhaNanti deza iti / addhiM ca pradezaH, yrmaannushcaivaavibhaagii|| pRthivI Adi sthUla padArtha skandha kahalAte haiN| usake Adhe ko deza tathA usake bhI Adhe bhAga ko pradeza kahate haiN| jisakA punaH bheda honA kisI prakAra bhI sambhava na ho vaha paramANu kahalAtA hai| (ati sthUla, sthUla, sUkSma, ati sUkSma ke bheda se skandha aneka prakAra 297. saIdhayAra - ujjoya, pabhA - chaayaatvehiyaa| vaNNagaMdharasaphAsA, puggalANaM tu lkkhnnN| nava tattva prakaraNa / 11 tu0 t0muu0| 5.23-24 shbdaandhkaarodyot-prbhaacchaayaatpaadhikaaH| varNa-gandha-rasa-sparzAH, pudgalAnAM tu lakSaNam / 1. paramANu ke pArasparika saMghAta se skandha banane kI prakriyA ke lie de0 gA0 349-351 1.de.gA079-80 2. de.gA.349-352 Jan Education international For Private & Personal use only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAdhikAra 12 128 pudgala dravya dravyAdhikAra 12 129 dharma tathA adharma dravya zabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA, Atapa Adi saba pudgala dehadhArI saMsArI jIva bhI, ina sabameM pudgala zabda pravRtta hotA hai| ke kArya hai, aura varNa, gandha, rasa va sparza ye cAra usake pradhAna lakSaNa haiN| (mana, vANI va jJAnAvaraNAdi aSTa karma bhI pudgala mAne gaye haiN|) 298. orAliyo ya deho, deho ve uvvio ya tejio| 4. AkAza dravya AhAraya kammaio, puggaladavvappagA savve / / 301. ceyaNa rahiyamamuttaM, avagAhaNalakkhaNaM ca savvagayaM / pr0saa0|171 tu0 sthaanaaNg| 5.395 audArikazca deho, deho vaikriyakazca tejasaH / loyAloyavibheyaM, taM NahadavvaM jinnuddijeN| na0ca0 / 98 tu0= uttraa0|28.9 AhArakaH kArmANaH, pudgaladravyAtmikAH sarve // cetanarahitamamartamavagAhanalakSaNaM ca sarvagatam / manuSyAdi ke sthUla zarIra 'audArika' kahalAte haiM aura devoM va lokAlokadvibhedaM, tannabhodravyaM jinoddiSTam // nArakiyoM ke 'vaikriyik'| ina sthUla zarIroM meM sthita inameM kAnti AkAza dravya acetana hai, amUrtIka hai, sarvagata arthAt vibhu hai| va sphUrti utpanna karane vAlI tejasa zakti 'taijasa zarIra' hai| yogI sarva dravyoM ko avagAha yA avakAza denA isakA lakSaNa hai| vaha do janoM kA Rddhi-sampanna adRSTa garIra 'AhAraka' kahalAtA hai| aura bhAgoM meM vibhakta hai--lokAkAza aura alokaakaash| rAgadveSAdi tathA inake kAraNa se saMcita karmapuMja 'kArmaNa zarIra' mAnA 302. ghammAghammau kAlo, puggalajIvA ya saMti jaavdiye| gayA hai| ye pA~coM zarIra pudgala dravya ke kArya haiN| ___ AyAse so logo, tato parado alogutto| 299. jIvassa Natthi rAgo, NavidosoNeva vijjade moho| dra0saM0 20 tu0uttraa0| 36.2 jeNa du eMda savve, puggala davvassa prinnaamaa| dharmAdhamA kAlaH, pudgalajIvAH ca santi yaavtike| s0saa0| 51555 tu0 = adhyA0 upa0 2.28-30 AkAze sa: lokaH, tataH parataH alokaH uktaH // jIvasya nAsti rAgo, nApi dveSo naiva vidyate mohH| (yadyapi AkAza vibhu hai, parantu SadravyamayI yaha akhila sRSTi yena aita sarve, pudgaladravyasya prinnaamaaH|| usake madhyavartI mAtra ati tuccha kSetra meM sthita hai) dharma adharma kAla paramArthataH na to rAga jIva kA pariNAma hai aura na dveSa aura moha, pudgala va jIva ye pA~ca dravya usa AkAza ke jitane bhAga meM avasthita kyoMki ye saba pudgala-dravya ke pariNAma hai| hai, vaha 'loka' hai aura zeSa ananta AkAza 'aloka' kahalAtA hai| 300. mUrtimatsu padArtheSu, saMsAriNyapi pudgalaH / 5. dharma tathA adharma dravya akarma - karmanokarma, jAtibhedeSu vargaNA / / [dharma tathA adharma ye zabda yadyapi sarvatra puNya va pApa ke artha meM prasiddha haiM, aura go0jI0 / jI0pra0 ttiikaa| 594 meM uddhRta jaina-darzana bhI inako isa artha meM svIkAra karatA hai / parantu dravya ke prakaraNa meM yahA~ ( adhika kahA~ taka kahA jAya ) loka meM jitane bhI mUtimAna padArtha ina zabdoM ko isa artha meM prayukta nahIM samajhanA caahie| haiM, ve akarma rUpa hoM yA karma rUpa, nokarma arthAt vividha prakAra ke zarIroM AkAzavat akhaNDa va amUrtIka ye do sattAdhArI padArtha hai, jo jIvoM va pudgaloM kI gati evaM sthiti meM udAsIna rUpa se sahakArI hote hai| va skandhoM rUpa hoM yA vibhinna jAti kI sUkSma vargaNA rUpa, yahA~ taka ki 1. sarvArthasiddhi / 5.3, 5.19 2. sa0 sA0 / 45 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAdhikAra 12 dharma tathA adharma dravya ye yadyapi vyApaka haiM, parantu AkAzavat vibhu na hokara lokAkAza pramANa madhyama parimANa vAle haiN| donoM eka dUsare meM otaprota hokara sthita haiM, phira bhI apane apane svarUpa se paraspara bhinna hai| akhaNDa AkAza meM loka va aloka kA vibhAga bhI vAstava meM inhIM ke kAraNa hai / ] 303. udayaM jaha macchANaM, gamaNANuggaharaM havadi loe / taha jIvapuggalANaM, dhammaM davvaM viyAhi // 130 pN0kaa0|85 tu0 uttraa0| 28.9 udakaM yathA matsyAnAM gamanAnugrahakaraM bhavati loke / tathA jIvapudgalAnAM dharmaM dravyaM vijAnIhi // jisa prakAra machalI ke lie jala udAsIna rUpa se sahakArI hai, usI prakAra jIva tathA pudgala donoM dravyoM ko dharma dravya gamana meM udAsIna rUpa se sahakArI hai| 304. jaha havadi dhammadavvaM, taha taM jANeha davvamadhammakkhaM / ThidikiriyAjuttANaM, kAraNabhUdaM tu pur3havIva // tu0 - uttarA0 / 28.9 dravyamadharmAkhyaM / pRthivIva // paM0 kA 0 / 86 yathA bhavati dharmadravyaM tathA tajjAnIhi sthitikriyAyuktAnAM kAraNabhUtaM tu dharma dravya kI hI bhA~ti adharma dravya ko bhI jAnanA caahie| kriyAyukta jIva va pudgala ke Thaharane meM yaha unake lie udAsIna rUpa se sahakArI hotA hai, jisa prakAra svayaM Thaharane meM samartha hote hue bhI hama pRthivI kA AdhAra liye binA isa AkAza meM kahIM Thahara nahIM sakate / 305. Na ya gacchadi dhammattho, gamaNaM Na karedi aNNadaviyasya / havadi gatI sa ppasaro, jIvANaM puggalANaM ca // paM0 kA0 188 1. jala machalI ko jabaradastI nahIM calAtA, machalI svayaM apanI zakti se calatI hai, parantu jala na ho to icchA va sAmarthya hote hue bhI cala nahIM sakatI, isI prakAra jIva va cala nahIM sakate, yahI pudgala apanI sAmarthya se hI calate haiM, parantu dharma dravya na ho to ve isakA udAsIna kAraNapanA hai| Jan Education Inten2. chaha meM se ve do dravya hI kriyAzIla hai, anya cAra nahIM / dravyAdhikAra 12 na ca gacchati dharmAstiko, gamanaM na karotyanyadravyasya / bhavati gateH sa prasaro, jIvAnAM pudgalAnAM ca // dharmAstikAya na to svayaM calatA hai aura na jIva pudgaloM ko jabaradastI calAtA hai / vaha inakI gati ke lie pravartaka yA nimitta mAtra hai / ( isI prakAra adharma dravya ko nimitta mAtra hI samajhanA cAhie / ) paM0kA0287 131 kAla dravya 306. jAdo aloga logo, jesi sanbhAvado ya gamaNaThidI / do viya mayA vibhattA, avibhattA loyamettA ya // jAtamalokalokaM, yayoH sadbhAvatazca gamanasthitI / dvAvapi ca matau vibhaktAvavibhaktau lokamAtrau ca // vAstava meM dekhA jAye to ina do dravyoM ke kAraNa hI eka akhaNDa AkAza meM pUrvokta loka va aloka vibhAga utpanna ho gaye haiM / ye donoM hI lokAkAza parimANa haiM, aura eka kSetrAvagAhI haiN| parantu apane-apane svarUpa kI apekSA donoM kI sattA judI-judI hai| eka kA svarUpa yA lakSaNa gati hetutva hai aura dUsare kA sthiti hetutva / paM0 kA0 / 23 6. kAla dravya 307. sanbhAvasabhAvANaM, jIvANaM taha ya poggalANaM ya / pariyaTTaNasaMbhUdo, kAlo niyameNa paNNatto // tu0 = uttarA0 / 28.10 sadbhAvasvabhAvAnAM jIvAnAM tathA ca pudgalAnAM ca / parivartanasambhUtaH kAlo niyamena prajJaptaH // 1. AkAza ke jitane kSetra ko ghera kara ye sthita hai, utane mAtra kSetra meM hI jIva va pubagala gati va sthiti kara sakate haiM, usase bAhara nahIM Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhikAra 132 tattva nirdeza sattAsvabhAvI' jIva va pudgaloM kI vartanA va parivartanA meM jo dharma-dravya kI bhAMti hI udAsIna nimitta hai, use hI nizcaya se kAla dravya kahA gayA hai| 308. loyAyAsapadese, ikkekke je ThiyA hu ikkekkA / rayaNANaM rAsImiva, te kAlANU asaMkhadadhvANi / / dra0 sN0|22 lokAkAzapradezo, ekakasmin ye sthitAH hi ekkaaH| ratnAnAM rAziH iva, te kAlANavaH asaMkhyadravyANi // jaina darzana kAla-dravya ko aNu-parimANa mAnatA hai| saMkhyA meM ye loka ke pradezoM pramANa asaMkhyAta haiN| ratnoM kI rAzi kI bhAMti lokAkAza ke eka-eka pradeza para eka-eka, isa prakAra usake asaMkhyAta pradezoM para asaMkhyAta kAlANu sthita haiN| tattvArtha adhikAra jaina darzana kI tAttvika vyavasthA mokSamArgaparaka hai| tattva nau haiN| prathama do--jIva va ajIva mUla-dravya vAcI haiN| Asrava, puNya, pApa, va bandha ye cAra saMsAra va usake kAraNabhUta rAga dveSa Adi kA nirdeza karake mamakSa ko jAgRta karane ke lie haiN| saMvara va nirjarA ye do tattva sAdhanA kA vivecana karate haiM, aura antima mokSa tattva usa sAdhanA ke phala kA paricaya detA hai| tAttvika dRSTi se pratyeka jIva kAraNa-paramAtmA hai, jo mukta ho jAne para usameM abhivyakta ho jAtA hai, aura vaha svayaM kArya-paramAtmA bana jAtA hai / isake atirikta anya koI vyApaka eka paramAtmA jaina darzana ko svIkAra nahIM hai| 1. utpAda vyaya dhanya arthAt nitya pariNamana karate rahanA, yaha sattA kA sabhAva hai| de0 gA0 365 2. kAlANu kriyAzIla na hone ke kAraNa trikAla vahA~ ke-vahA~ avasthita hai| For Private & Personal use only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 tattvAdhikAra 13 134 tattva-nirdeza 1. tattva-nirdeza 309. taccaM taha paramaTheM, davvasahAvaM taheva prmprN| dheyaM suddhaM paramaM, eyaTThA huMti abhihANA // n0c0|4 tattvaM tathA pararmArthaH, dravyasvabhAvastathaiva paramaparam / dhyeyaH zuddha parama, ekArthoM bhavantyabhidhAnAni // tattva, paramArtha, dravya-svabhAva, para, apara, dhyeya, zuddha, parama ye saba zabda ekArthavAcI haiN| 310. jIvAjIvA ya baMdho ya, puNNaM pAvAsavo thaa| saMvaro nijjarA mokkho, saMte e tahiyA nava / / uttraa0|28.14 tu0-50kaa0|108 jIvAjIvAzca bandhazca, puNyaM paapaa''lvstthaa| saMvaro nirjarA mokSaH, santyete tathyA nv|| tattva nau hai-jIva, ajIva, bandha, puNya, pApa, Asrava saMvara, nirjarA va mokSa / (Age kramaza: inakA kathana kiyA gayA hai|) 311. jIvAjIvau hi dharmiNau, taddharmAstvAsravAdaya iti / dharmidharmAtmakaM tattvaM, saptavidhamuktam // zloka vArtika / 2.1.4 / zlo0 48, tu0 = sanmati / 1.46 ina uparyukta nau tattvoM meM jIva va ajIva ye prathama do tattva to dharmI haiM, aura Asrava Adi zeSa una donoM ke hI dharma haiN| isa prakAra ye sAta' yA nau tattva vAstava meM do hI hai--dharmI va dharma athavA jIva tathA ajIva / 312. ataH zuddhanayAyattaM, pratyagjyotizcakAsti tat / navatattvagatatve'pi, yadekatvaM na muJcati // sa0 saa0|k07 tu0 = adhyA0 sA0 / 18.. 1. puSya pApa nAmaka do tattva vAstava meM Asava tatva ke hI vizeSa rUpa hai, isalie inako vArUva meM garmita kara dene para tattvanI kI bajAya sAta bhI kahe jAte haiN| tattvAdhikAra 13 jIvAjIva tattva parantu nizcaya yA zuddha dRSTi se dekhane para to (do tattvoM ko bhI kahIM avakAza nahIM) ekamAtra Atma-jyoti hI cakacakAtI hai, jo ina nava tatvoM meM dharmIrUpeNa anugata hote hue bhI apane ekatva ko nahIM chor3atI hai| 2. jIva-ajIva tatva 313. AgAsakAlapuggala-dhammAdhammesu Nasthi jiivgunnaa| tesi acedaNatthaM bhaNidaM jIvassa cednndaa|| pN0kaa0|124 tu0 = sAvaya paNNati / 78 AkAzakAlapudgala-dharmAdharmeSu na santi jIvaguNAH / teSAmacetanatvaM, bhaNitaM jIvasya cetanatA // (pUrvokta chaha dravyoM meM se) AkAza, kAla, pudgala, dharma aura adharma ye pA~ca dravya jIva-pradhAna cetana guNa se vyatirikta hone ke kAraNa ajIva haiM, aura jIva dravya cetana hai| 314. uttamaguNANa dhAmaM, savvadabvANa uttamaM davvaM / taccANa paraM taccaM, jIvaM jANehi Nicchayado / / kA0 a0|204 uttamaguNAnAM dhAma, sarvadravyANAM uttamaM dravyam / tattvAnAM paraM tattvaM, jIvaM jAnIyAt nizcayataH // jJAna darzana Ananda Adi uttamottama guNoM kA dhAma hone se 'jIva' chahoM dravyoM meM uttama dravya hai aura nau tattvoM meM sarvottama yA sarvapradhAna hai| 315. jIvAdi bahittaccaM, heyamuvAdeyamappaNo appA / kammopAdhisamubbhava-gugapajjaehiM vadiritto // ni0 sA0 / 38 jIvAdi bahistvaM, heyamupAdeyamAtmano hyaatmaa| karmopAghisamudbhava - guNaparyAyayaM tiriktaH // an Education Intematonal Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAdhikAra 13 136 Asrava tattva [bhale isa jIva kI tAtvika vyavasthA samajhAne ke lie pUrvokta prakAra vyavahAra se nau tattvoM kA vivecana kiyA gayA ho, parantu nizcaya se to paryAya-pradhAna' hone ke kAraNa ] jIvAdi nau tattva AtmA se bAhya haiN| karmoM kI upAdhi se utpanna hone vAle samasta vyAvahArika guNoM va paryAyoM se vyatirikta, eka mAtra zuddhAtma-tattva hI upAdeya hai, isake atirikta saba heya haiN| 3. Asrava tattva ( kriyamANa karma) 316. rAgaddosapamatto, iMdiyavasao karei kammAI / AsavadArehi aviguhehi, tiviheNa karaNeNaM / / maraNa smaadhi| 612 tu0 = ta0 suu0| 6.1-2 rAgadveSapramattaM, iMdriyavazagaH karoti karmANi / AsravadvArairavigahi - taistrividhena karaNena // rAga-dveSa se pramatta jIva indriyoM ke vaza hokara mana, bacana va kAya ina tIna karaNoM ke dvArA sadA karma karatA rahatA hai| karmoM kA yaha Agamana hI 'Asrava' zabda kA vAcya hai, jisake aneka dvAra haiN| 317. iMdiya kasAyaavvaya, jogA paMcacaupaMcatinni kmaa| kiriAo paNavIsa, imAutAo annukkmso|| nava tatva prkrnn| 90 tu0- ta0 sU0 / 6.5 indriyakaSAyAvatayogAH, paMcacatuH paMcatrikRtAH / kiyAH paMcaviMzatiH, imAstAH anu krmshH| pA~ca indriya, krodhAdi cAra kavAya, hiMsA, asatya Adi pA~ca avrata tathA pacIsa prakAra kI sAvadha kriyAe~, ye saba Asrava ke dvAra haiN| inake kAraNa hI jIva karmoM kA saMcaya karatA hai| 318. AsavadArehi sayA, hiMsAIehiM kammamAsavai / jaha nAvAi viNAso, chiddehi jalaM uyahimajjhe / maraNa smaadhi| 618 tu0 = rA0 vA0 / 1.4.9, 16 ___Jan Education internat...de0 28-29 2. degA .267-370 tattvAdhikAra 13 137 saMbara tattva AsravadvAraH sadA, hiMsAdikaH karmamAsravati / yathA nAvo vinAzazchi Drairudadhimadhye jlmaasrvntyaaH|| hiMsAdika ina Asrava-dvAroM ke mArga se jIva ke citta meM karmoM kA praveza isI prakAra hotA rahatA hai, jisa prakAra samudra meM sachidra naukA jala-praveza ke kAraNa naSTa ho jAtI hai| 319. jo samma bhUyAI pAsai, bhae ya appabhUe ya / kammamaleNa Na lippai, so saMvariyAsavaduvAro // maraNa-samAdhi / 624 tu0 - sa0 saa0|73-74 yaH samyagbhUtAn pazyati, bhUtAMzcAtmabhUtAMzca / karmamalena na lipyate, sa sNvRttaasrvdvaarH|| jo AtmabhUta aura anAtmabhUta sabhI padArthoM ko tattva-dRSTi se dekhatA hai, vaha karma-mala se lipta nahIM hotA, kyoMki usake samasta Asrava-dvAra ruka jAte haiN| 4. saMvara tattva (karma-nirodha) 320. rudhiya chiddasahasse, jalajANe jaha jalaM tu NAsavadi / miccha ttAiabhAve, taha jIve saMvaro hoI // na0 c0|156 tu0 = de0 gA0 321 rundhitvA chidra sahasrANi, jalayAne yathA jalaM tu nAstravati / mithyAtyAdyabhAve, tathA jIve saMvaro bhavati / jisa prakAra nAva kA chidra banda ho jAne para usameM jala praveza nahIM karatA, usI prakAra mithyAtva, avirati, kapAya va indriya Adi pUrvokta Asrava-dvAroM ke ruka jAne para karmoM kA Asrava bhI ruka jAtA hai| aura yahI unakA saMvaraNa yA saMvara kahalAtA hai| 321. paMcasamio tigutto, akasAo jiiNdio| __agAravo ya nissallo, jovo havai aNAsao // uttraa0| 30.3 tu0 - dr0sN0|35 For Private & Personal use only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAdhikAra 13 138 puNya-pApa tattva paMcasamititriguptaH, akaSAyo jitendriyaH / agauravazca nizzalyaH, jIvo bhvtynaasrvH|| pA~ca samiti, tIna gupti, kaSAyanigraha, indriya-jaya, nirbhayatA, nizzalyatA' ityAdi saMvara ke aMga haiM, kyoMki inase jIva anAsrava ho jAtA hai| 322. nANeNa ya jhANeNa ya, tavobaleNa ya balA nirNbhti| iMdiyavisayakasAyA, dhariyA turagA va rajjUhiM / maraNa smaadhi| 621 tu0 - ma0 aa0|1837 kAnena ca dhyAnena ca, tapobalena ca blaannirudhynte| indriyaviSayakaSAyA, dhRtAsturagA iva rjjubhiH|| jisa prakAra ghor3e ko lagAma ke dvArA balapUrvaka vaza meM kiyA jAtA hai, usI prakAra jJAna, dhyAna va tapa ke dvArA indriya- viSaya va kaSAyoM ko balapUrvaka vaza karanA caahie| 323. jassa Na vijjadi rAgo, doso moho va savvadamvesu / NAsavadi suhaM asuhaM, samasuhadukkhassa bhivakhussa / / pN0kaa0| 142 tu0 - de0 gA0319 yassa na vidyate rAgo dveSo moho vA sarvadravyeSu / nAsravati zubhAzubhaM, samasukhaduHkhasya bhiksso|| parantu parama bhAva ko prApta samatA-bhogI jisa bhikSu ko kisI bhI dravya ke prati na rAga zeSa raha gayA hai aura na dveSa va moha, usake binA kisI prayAsa ke hI zubha va azubha karmoM kA Asrava ruka jAtA hai| 5. puNya-pApa tattva (do ber3iyA~) 324. kammamasuhaM kusIlaM, suhakammaM cAvi jANaha susIlaM / kaha taM hodi susIla, jaM saMsAraM pavesedi / sa0 saa0|145 tu0 - adhyA0 saa0| 18.60 tattvAdhikAra 13 puNya-pApa tattva karmamazubhaM kuzolaM, zubhakarma cApi jAnIhi suzIlaM / kathaM tadbhavati suzIlaM, yatsaMsAraM pravezayati // azubha karma kuzIla hai aura zubha karma suzIla hai, ( aisA bheda vyAvahArika janoM ko hI zobhA detA hai ) samatA-bhogI ke lie koI bhI karma jo saMsAra meM praveza karAye, suzIla kaise ho sakatA hai ? 325. sovaNiyaM piNiyalaM, baMdhadi kAlAyasaM pi jaha purisN| baMdhadi evaM jIvaM, suhamasuhaM vA kadaM kammaM / / sa0 saa0| 146 tu0 - adhyA0 saa0| 18.61 sauNi kamapi nigalaM badhnAti kAlAyasamapi ca yathA puruSaM / badhnAtyevaM jIvaM zubhamazubhaM vA kRtaM karma // jisa prakAra lohe kI ber3I puruSa ko bA~dhatI hai, usI prakAra mone ko ber3I bhI bAMdhatI hai| isalie paramArthataH zubha va azubha donoM hI prakAra ke karma jIva ke lie bandhanakArI haiN| 326. vara jiya pAvai~ sundarai~, NANiya tA~I bhaNaMti / jIvaha~ dukkhai~ jaNivi lahu, sivamai jAi~ kuNaMti // pa0pra0 / 2.56 varaM jIva pApAni sundarANi, jJAninaH tANi bhaNanti / jIvAnAM duHkhAni janitvA laghu, zivamati yAni kurvanti / jJAnI kI dRSTi meM to vaha pApa bhI bahuta acchA hai, jo jIva ko duHkha va viSAda dekara usakI buddhi ko mokSamArga kI ora mor3a detA hai| 327. maM puNu puNNai~ bhallA', NANiya tAi~ bhaNaMti / jIvahaM rajjai~ devi lahu, dukkhai~ jAI jaNaMti / / p0pr0| 2.57 mA punaH puNyAni bhadrANi, jJAninaH tAni bhaNanti / jIvasya rAjyAni datvA laghu, duHkhAni yAni janayanti / aura phira vaha (pApAnubandhI) puNya bhI kisI kAma kA nahIM, jo For Private & Personal uon o usaM rAjya-sukha dekara usameM Asakti utpanna karA detA hai, jisake kAraNa Jan Education internatk..de0 adhikAra 8 / www.janelibrary.org Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAdhikAra 13 140 bandha tattva (puNya kSINa ho jAne para) zIghra hI vaha naraka Adi gatiyoM ke duHkhoM ko prApta ho jAtA hai| [parantu isakA yaha artha nahIM ki puNya sarvatra va sarvadA isI prakAra tiraskAra ke yogya hai:] 328. varaM vayatavehi saggo, mA dukkhaM hou nirai iyrehi| chAyAta vaThiyANaM, paDivAlaMtANa gurubheyaM / mo0 paa0|25 varaM vratatapobhiH svargaH, mA dukkhaM bhavatu narake itraiH| chAyAtapasthitAnAM pratipAlayatAM gurubhedaH / pApa-karmoM ke dvArA naraka Adika ke duHkha bhogane kI bajAya to vrata tapa Adi ke samyak anuSThAna se svarga prApta karanA hI acchA hai| ghAma meM baiTha kara pratIkSA karane vAle kI apekSA chAyA meM baiTha kara pratIkSA karane vAle kI sthiti meM bar3A antara hai| ( isake atirikta isa prakAra kA puNya paramparA rUpa se mokSa kA kAraNa bhI ho jAtA hai|) 6. bandha tattva (saMcita karma) 329. eehi paMcahi asaMvarehi, rayamAdiNittu aNusamayaM / cauviha gati peraMtaM, aNupariyaTati saMsAraM // pra. vyA0 / 1.5 antima gA0, tu0 = dh015|34 / gA0 18 eteH taMcabhirasaMvaraH, rajamAcityA'nusamayam / catuvidhagatiparyanta-manuparivartante saMsAram // hisA asatya Adi pA~ca pravAna asaMbara yA AsravadvAra haiN| inase prati samaya anuraMjita rahane ke kAraNa jIva nitya hI karma-raja kA saMcaya karake caturgati saMsAra meM paribhramaNa karatA rahatA hai| 330. snehAbhyaktatanoraMgaM, reNunAzliSyate ythaa| rAgadveSAnuviddhasya, karmabandhastathA mataH / / adhyA0 saa0| 18.112 tu0 -- sa0 sA0 / 237-241 tattvAdhikAra 13 141 nirjarA tattva jisa prakAra zarIra para tela mala kara vyAyAma karane vAlA vyakti raja-reNuoM se lipta hotA hai, usI prakAra jisa vyakti kA citta rAga se anuviddha hai, usI ko karmoM kA bandha hotA hai| rAga-dveSa vihIna kevala kriyA mAtra se nhiiN| 331. ratto baMdhadi kamma, muccadi kammehiM raagrhidppaa| eso baMdhasamAso, jIvANaM jANa nnicchydo|| pra0 saa0| 179 tu0 = sthaanaaNg| 2.96 ravato badhnAti karma, mucyate karmAbhiH raagrhitaatmaa| eSa bandhasAmAso, jIvAnAM jAnIhi nishcytH|| rAgI jIva hI karmoM ko bAMdhatA hai, aura rAga-rahita unase mukta hotA hai| paramArthataH saMsArI jIvoM ke lie rAga hI eka mAtra bandha kA kAraNa va bandhasvarUpa hai| 7. nirjarA tattva (karma-saMhAra) 332. tavasA unijjarA iha, nijjaraNaM khvnnnaasmegchaa| kammAbhAvApAyaNamiha, nijjaramo jiNA viti / / sAvaya0 pnnnnti| 82 tu0 - bha0 A0 / 1847-1848 tapasA tu nirjarA iha, nirjaraNaM kSapaNaM nAza ekArthAH / karmAbhAvApAdAnamiha, nirjarA jinA bruvate // tapa ke prabhAva se karmoM kI nirjarA hotI hai| nirjaraNa, kSapaNa, nAza, karmoM ke abhAva kI prApti ye saba ekArthavAcI haiN| 333. tavasA cevaNa mokkho, saMvarahINassa hoi jiNavayaNe / Na hu sote pavissaMte, kisiNaM parisussadi talAyaM / / bha0 aa0| 1854 x (a) jJAnI karma karatA huA bhI avartA hai| de0 gA0 147 (A) zAnI viSaya-vana karatA huA bhI asevaka hai| de0 gA0 122 (3) pramAdI sadA hiMsaka hai, apramAdI nhiiN| de0 gA0 167 1. pAnI ke karma nirjarA ke kAraNa hai| de0 gA0 134 2. rAga dveSa hI do mahApApa haiN| de0 gA0 118 1.30 gA0 40-12 For Private & Personal use only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAdhikAra 13 mokSa tattva tapasA caiva na mokSaH, saMvarahInasya bhavati jinavacane / na hi srotasi pravizanti, kRsnaM parizuSyati taDAgam // jisa prakAra tAlAba meM jala kA praveza hotA rahane para, jala nikAsa kA dvAra khola dene se bhI vaha sukhatA nahIM hai, usI prakAra saMvarahIna ajJAnI ko kevala tapa mAtra se mokSa nahIM hotaa| 334. jahA mahAtalAgassa, sanniruddha jlaagme| ussiMciNAe tavaNAe, kameNaM sosaNA bhave / / 335. evaM tu saMjayassAvi, paavkmmniraasve| bhavakoDIsaMciyaM kamma, tavasA nnijjrijjii| uttarA0 / 30.5-6 tu0 = paM0 kaa0|144 yathA mahAtaDAgasya sanniruddhe jlaagme| utsiMcanena, krameNa zoSaNA bhavet // evaM tu saMyatasyApi, pApakarma niraasrve| bhavakoTisaMcitaM karma, tapasA nirjIyate // jisa prakAra kisI bar3e bhArI tAlAba meM jalAgamana ke dvAra ko roka kara usakA jala nikAla dene para vaha sUrya tApa se zIghra hI sUkha jAtA hai| usI prakAra saMyamI sAdhu pApa-karmoM ke dvAra ko arthAt rAga-dveSa ko roka kara tapasyA ke dvArA karor3oM bhavoM ke saMcita karmoM ko naSTa kara detA hai| --[ajJAnI jitane karma karor3oM bhavoM meM khapAtA hai, jJAnI vigupti rUpa saMvara-yukta hokara utane karma ucchvAsa mAtra meM naSTa kara detA hai|'] 8. mokSa tattva (svatantratA) 336. seNAvatimi nihate, jahA seNA pnnsstii| evaM kammANi NassaMti, mohaNijje khayaM ge| dshaashrut0| 5.12 tu0 = ta0 sU0 / 10.1-2 1. rAga deSa hI do mahApApa haiM / de0 gA0 118, 2. de0 gA0 206 tattvAdhikAra 13 143 - mokSa tattva senApatau nihate, yathA senA prnnshyti| evaM karmANi nazyanti, mohanIye kSayaM gate // jisa prakAra senApati ke mAre jAne para sArI senA naSTa ho jAtI hai yA bhAga jAtI hai, usI prakAra rAga-dveSa ke kAraNabhUta moha-karma ke kSaya ho jAne para zeSa saba karma-saMskAroM kA kSaya svataH hotA jAtA hai| 337. lAua eraNDaphale, aggIdhUme usU dhaNuvimukke / gaipuvvapaogeNaM, evaM siddhANa vi gatI tu / / vi0 A0 maa0| 3141-3142 . tu0 = ta0 suu0| 10.6-7 alAbu ca airaNDaphalamagnidhUmazceSurdhanuvipramuktaH / gatiH pUrvapra yogeNaivaM siddhAnAmapi gatistu // jisa prakAra miTTI kA lepa dhula jAne para tUmbI svataH jala ke Upara A jAtI hai, jisa prakAra eraNDa kA bIja garmI ke dinoM meM caTakhakara svayaM Upara kI ora jAtA hai, jisa prakAra agni kI zikhA tathA dhUma kA svAbhAvika Urdhva gamana hotA hai aura jisa prakAra dhanuSya se chuTe hue bANa kA pUrva prayoga ke kAraNa Upara kI ora gamana hotA hai, usI prakAra pUrva prayogavaza siddhoM kI bhI Urdhva gati svabhAva se svataH ho jAtI hai| 338. jAvaddhamma dabvaM, tAvaM gaMtUNa loysihrmmi| ceTThati savvasiddhA, puha puha gayasitthamUsagabbhaNihA // ti0p0|9.16 tu0 -- vize0 A0 bhaa0|3159+3174-75 yAvaddharmo dravyaM, tAvad gatvA lokazikhare / tiSThanti sarvasiddhAH, pRthak pRthak gatasikthamUSakagarbhanibhAH // loka ke zikhara para jahA~ taka dharma dravya kI sImA hai vahA~ taka jAkara sabhI mukta jIva pRthaka pRthaka sthita ho jAte haiN| unakA AkAra 1. gamana ke hetubhUta dharma-dravya kI sImA kA ullaMghana koI bhI dravya nahIM kara sakatA aura yaha loka pramANa hai| isalie siddhAtmAoM kI pUrvokta khAbhAvika Urva gati loka-zikhara taka hI ho pAtI hai, usase Age nhiiN| Jan Education international Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAdhikAra 13 144 mokSa tattva moma rahita mUSaka ke Abhyantara AkAza kI bhA~ti athavA ghaTAkAza kI bhA~ti carama zarIra vAlA tathA amUrtIka hotA hai| 339. jattha ya ego siddho, tattha aNaMtA bhavakkhayavimukkA / annonnasamogADhA, puchA savve vi logate / / vi0 A0 maa0| 3176 yatra ca ekaH siddhastatrAnantA bhavakSayavimuktAH / anyonyasamavagADhAH spRSTAH sarve'pi lokAnte // loka-zikhara para jahA~ eka siddha yA muktAtmA sthita hotI hai, vahIM eka dUsare meM praveza pAkara saMsAra se mukta ho jAne vAlI ananta siddhAtmAe~ sthita ho jAtI haiN| carama zarIrAkAra ina sabake sira lokAkAza ke UparI antima chora ko sparza karate haiN| 340. jahA daDDhANaM bIyANaM, na jAyaMti purnnkuraa| kammabIyesu daDDhesu, na jAyaMti bhavAMkurA / / dshaashrut0| 5.15 tu0 = rA0 vA0 / 10.2.3 yathA dagdhAnAM bIjAnAM, na jAyante punrNkuraaH| karmabIjeSu dagdheSu, na jAyante bhvaaNkuraaH|| jisa prakAra bIja ke dagdha ho jAne para phira unase aMkura utpanna nahIM hote haiM, usI prakAra karmarUpI bIjoM ke dagdha ho jAne para bhavarUpI aMkura phira utpanna nahIM hote| arthAt mukta jIva phira janma dhAraNa nahIM karate / 341. cakkikuruphaNisurida-devahamide jaM suhaM tikAlabhavaM / tato aNaMtaguNidaM, siddhANaM khaNasuhaM hodi // tri0 saa0|560 tu0 = devendrastavaH / 293 cakrikuru phaNisurendreSa, ahamindre yat sukhaM trikAlabhavaM / tato aNaMtaguNitaM, siddhAnAM kSaNasukhaM bhavati // (atIndriya hone ke kAraNa yadyapi siddhoM ke advitIya sukha kI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI, tathApi utprekSA dvArA usakA kucha anumAna tattvAdhikAra 13 paramAtma tattva karAyA jAtA hai :) cakravartI, bhogabhUmiyA-manuSya, dharaNendra, devendra va ahamindra ina sabakA sukha pUrva-pUrvakI apekSA ananta ananta gunA mAnA gayA hai| ina sabake trikAlavartI sukha ko yadi kadAcita ekatrita kara liyA jAya, to bhI siddhoM kA eka kSaNa kA sukha usa sabase ananta gunA hai| 9. paramAtma tattva 342. yaH paramAtmA sa evA'haM, yo'haM sa paramastataH / ahameva mayopAsyo, nAnyaH kazciditi sthitiH / / sa0 sh0|31 tu0 = jJA0 sA0 / 14.8 (karma Adi kI upAdhiyoM se atIta trikAla zuddha AtmA ko grahaNa karane vAlI zuddha tAttvika dRSTi se dekhane para) jo paramAtmA hai vahI maiM hU~ aura jo meM hU~ vahI paramAtmA hai| isa taraha meM hI svayaM apanA upAsya huuN| anya koI merA upAsya nahIM hai| aisI tAttvika sthiti hai| 343. dehadevali jo vasai, deu aNAi aNaMtu / kevalaNANaphuraMtataNu, so paramampu NibhaMtu // p0pr0| 1.33 tu0 = yoga shaastr| 12.8 dehadevAlaye yaH basati, devaH anAdyanantaH / kevalajJAnasphurattanuH, sa paramAtmA nintiH // jo vyavahAra dRSTi se deha rUpI devAlaya meM basatA hai, aura paramArthataH deha se bhinna hai, vaha merA upAsya deva anAdyananta arthAt trikAla zAzvata hai| vaha kevalajJAna-svabhAvI hai| nissandeha vahI acalita svarUpa kAraNa-paramAtmA hai| 344. upAsyAtmAnamevAtmA, jAyate paramo'thavA / mathitvA''tmAnamAtmaiva, jAyate'gniryathA taruH / / sa0 sh0| 98 kAraNa paramAtmA svarUpa isa parama tattva kI upAsanA karane se yaha karmopAdhiyukta jIvAtmA bhI paramAtmA ho jAtA hai, jisa prakAra For Private & Personal use only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saravAdhikAra 13 146 paramAtma tatva bAMsa kA vRkSa apane ko apane se ragar3a kara svayaM agni rUpa ho jAtA hai| (mokSa prApta vaha siddhAtmA kArya paramAtmA hai) 345. jJAnaM kevala saMjJa, yoganirodhaH samagrakarmahatiH / siddhinivAsazca yadA, paramAtmA syAttadA vyaktaH / / adhyA0 sA0 / 20.24 tu0 = de0 gA0 344 ___ usa jIvAtmA ko jaba kevalajJAna utpanna ho jAtA hai, yoganirodha ke dvArA samasta karma naSTa ho jAte haiM aura vaha jaba loka-zikhara para siddhAlaya meM jA basatA hai, taba usameM hI vaha kAraNa-paramAtmA vyakta ho jAtA hai| :14: sRSTi-vyavasthA sRSTi-vyavasthA ke vicAra meM vedAntAdi advaita darzanoM ko chor3a kara prAyaH sabhI bhAratIya darzana svabhAvavAdI hone ke kAraNa Izvara kI pAramArthika sattA svIkAra nahIM krte| jainadarzana isa viSaya meM svabhAvavAdI va karmavAdI hai| ___kArya-kAraNa vyavasthA meM isakA svabhAvavAda'satkAryavAda va ArambhavAda donoM ko svIkAra karatA hai| sAtha hI isakI samanvaya-dRSTi kAla, AtmA, Izvara, puruSArtha Adi anya aMgoM kA bhI sarvathA lopa nahIM kara sktii| Jain Education intematonal Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sRSTi-vyavasthA adhi0 14 148 1. svabhAva kAraNavAda ( satkAryavAda ) 346. bhAvassa Natthi NAso, Natthi abhAvassa ceva uppAdo / guNapajjayesu bhAvA, uppAdavae pakubvaMti // paM0 kA0 / 15 bhAvasya nAsti nAzo nAsti abhAvasya caiva utpAdaH / guNaparyAyeSu bhAvA, utpAdavyayAn prakurvanti // sat kA nAza aura asat kA utpAda kisI kAla meM bhI sambhava nahIM / sattAbhUta pUrvokta jIvAdi SaT vidha padArtha apane guNoM va paryAyoM meM svayaM utpanna hote rahate haiM aura vinaSTa hote rahate haiM / 347. aNNoSNaM pavisaMtA, ditA melaMtA vi ya NiccaM, sagaM paM0 kA0 / 7 svabhAva kAraNavAda ogAsa maNNamaNNasva / sabhAvaM Na vijarhati // tu0 - sanmati / 3.5 dadantyavakAzamanyo'nyasya / anyo'nyaM pravizanti, milantyapi ca nityaM svakaM svabhAvaM na vijahanti // ye chahoM dravya eka dUsare meM praveza karake sthita haiM, apane bhItara eka dUsare ko avakAza dete haiN| kSIra-nIravat paraspara meM mila kara ekameka ho jAte haiN| itanA hone para bhI ye kabhI apanA-apanA svabhAva nahIM chor3ate haiM / 348. uppajjaMto kajjaM, kAraNamappA NiyaM tu jaNayaMto / tamhA iha Na viruddha, egassa vi kAraNaM kajjaM // na0 ca0 / 365 utpadyamAnaH kArya, kAraNamAtmA nijaM tu janayan / tasmAdiha na viruddha ekasyApi kAraNaM kAryam // pratyeka dravya meM utpadyamAna usakI paryAya to kArya hai aura use utpanna karane vAlA vaha dravya usakA kAraNa hai| isa prakAra eka hI 1. vizeSa 30 gA0 364-365 2. cetana jIva cetana hI rahatA hai, aura pudgala Adi apane rUpa hI / sRSTi-vyavasthA adhi0 14 149 pudgala kartRtvavAda padArtha kA kAryarUpa va kAraNarUpa honA virodha ko prApta nahIM hotA / ( jisase use apanI sRSTi ke lie kisI anya kAraNa kA anveSaNa karanA pdd'e|) 2. pudgala kartRtvavAda ( ArambhavAda) 349. eguttaramegAdI aNussa NiddhattaNaM ca lukkhataM / pariNAmAdo bhaNidaM jAva anaMtattamaNubhavadi // 350. giddhA vA lukkhAvA aNupariNAmA sabhA vA visamA vA / samado durAdhigA jadi bajjhati hi AdiparihINA || 351. dupadesAdI khaMdhA suhumA vA bAdarA saMsaMThANA / puvijalateuvAU sagapariNAmehi jAyaMte || pra0 sa0 / 164, 165, 167 ekottaramekAdyaNoH snigghatvaM ca rUkSatvam / pariNAmAdbhaNitaM yAvadanantatvamanubhavati // snigdhA vA rUkSA vA aNupariNAmAH samA vA viSamA vA / samato dvadhikA yadi badhyante hi AdiparihInAH // dvipradezAdayaH skandhAH sUkSmAH vA bAdarAH sasaMsthAnAH / pRthivIjalatejovAyavaH svaka pariNAmarjAyante // [jaina-darzana-mAnya svabhAvavAda kI isa prakriyA meM pudgala (jar3a) tatva bhI binA kisI cetana kI sahAyatA ke svayaM hI pRthivI Adi mahAbhUtoM ke rUpa meM pariNamana kara jAtA hai| so kaise, vahI prakriyA ina gAthAoM dvArA batAyI gayI hai| ] paramANu ke sparza-guNa kI do pradhAna zaktiyA~ haiM--snigdhatva va rUkSatva arthAt ( Attractive force and Repulsive / force ) | ye donoM sadA svataH eka aMza se lekara do tIna saMkhyAta asaMkhyAta va ananta aMzoM taka hAni va vRddhi kA anubhava karatI rahatI haiN| pariNAmataH aneka paramANu to samAna aMzadhArI snigdha athavA samAna aMzavArI rUjha ho jAte haiM, tathA aneka asamAna aMzavAle ho jAte haiN| do aMzoM kA antara hone taka to ve paraspara bandha ke yogya Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sRSTi-vyavasthA adhi014 karma-kAraNavAda nahIM ho pAte, parantu sajAtIya yA vijAtIya snigdha va rUkSa do nikaTavartI paramANuoM meM jaba yaha antara do se adhika ho jAtA hai to pASANa kI bhA~ti ve eka-dUsare ke prati AkarSita hokara paraspara meM saMzleSa ko prApta ho jAte haiN| cumbaka 1 isa prakAra dvaguka ko Adi lekara tryaNuka caturaNuka saMkhyAtANuka asaMkhyAtANuka va anantANuka skandha isa AkAza meM svayaM hote rahate haiN| inameM kucha sUkSma hote haiM aura kucha sthUla / ye donoM hI pRthivI, ap, teja va vAyu ina cAra prasiddha mahAbhUtoM ke rUpa meM vibhakta ho jAte haiN| tathA trikoNa, caukoNa, gola Adi aneka AkAroM ko dhAraNa kara lete haiM / 3. karma-kAraNavAda 352. jIvaha~ kammu aNAi jiya-jaNiya u kammu Na teNa / kamme jIu vijaNi Navi, dohi vi Ai Na jeNa // 150 jIvAnAM karma anAdIni jIva janitaM karma na tena / karmaNA jovo'pi janito nApi, dvayorapi AdiH na yena // he Atman ! jIvoM ke karma anAdi kAla se haiN| na to jIva ne karma utpanna kiye haiM aura na hI karmoM ne jIva ko utpanna kiyA hai| kyoMki jIva va karma donoM kI hI koI Adi nahIM hai / sa0 [sA0 / 80 pa0 pra0 / 1.59 353. jIvapariNAmahedu, kammattaM puggalA pariNamati / puggalakammaNimittaM taheva jIvo vipariNamai || tu0 = adhyA0 sA0 / 18.113-115 jIva pariNAma hetu, karmatvaM pudgalAH pariNamanti / pudgalakarmanimittaM tathaiva jIvopi pariNamati // jIva ke rAga-dveSAdi AsravabhUta pariNAmoM ke nimitta se pudgala svayaM karmarUpa pariNamana karate haiM, aura isI prakAra jIva bhI pudgala yA jar3a karmoM ke nimitta se rAga-dveSAdi rUpa pariNamana karatA hai| ( aisA hI koI svabhAva hai, jisameM tarka nahIM calatA hai | ) sRSTi-vyavasthA adhi014 151 karma-kAraNavAda 354. ciccAdupayaM ca ca uppayaM ca, khettaM siMhaM dhaNadhannaM ca savvaM / kampIya avaso payAi, paraM bhavaM suMdara pAvagaM vA / / uttarA0 / 13.24 tyaktvA dvipadaM ca catuSpadaM ca kSetraM gRhaM dhana-dhAnyaM ca sarvam / karmAtmadvitIyaH avazaH prayAti paraM bhavaM sundaraM pAvakaM vA // sundara yA asundara janma dhAraNa karate samaya, apane pUrva-saMcita karmoM ko sAtha lekara, prANI akelA hI prayANa karatA hai / apane mukha ke lie bar3e parizrama se pAle gaye dAsa dAsI tathA gAya ghor3A Adi saba yahIM chUTa jAte haiN| 355. te te kammattagadA poggalakAyA, puNo vi jIvassa / saMjAyate dehA, dehaMta rasaM kamaM pappA || pra0 sA0 / 170 te te karmatvagatAH pudgalakAyAH, punarapi jIvasya / saMjAyante dehAH, dehAntarasaMkrama prApya // ve karma rUpa pariNata pudgala svandha bhavAntara kI prApti hone para usa jIva ke naye zarIra kA Ayojana kara dete haiN| 356. jo khalu saMsArattho jIvo, tatto du hodi pariNAmo / pariNAmAdo kammaM, kammAdo hodi gadisu gadI // 357. gadimadhigadassa deho, dehAdo iMdiyANi jAyaMte / hiMdu visayaggahaNaM, tato rAgo va doso vA // 358. jAyadi jIvassevaM bhAvo saMsAracakkavAlammi | idi jiNava rehiM bhaNido,aNAdiNighaNo saNidhaNo vA // paM0 kA0 / 128-130 yaH khalu saMsArastho jIvastatastu bhavati pariNAmaH / pariNAmAtkarma karmaNo bhavati gatiSu gatiH // gatimadhigatasya beho, dehAdindriyANi jAyante / taistu viSayagrahaNaM, tato rAgo vA dveSo vA // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sRSTi-vyavasthA adhi014 152 karma-kAraNavAda jAyate jIvasyevaM, bhAvaH sNsaarckrvaale| iti jinavarairbhaNito'nAdinidhanaH sanidhano vaa|| saMsAra sthita jIva ko pUrva-saMskAravaza svayaM rAga dveSAdi pariNAma hote haiN| pariNAmoM ke nimitta se karma aura karmoM ke nimitta se cAroM gatiyoM meM gamana honA svAbhAvika hai| gati prApta ho jAne para deha, tathA deha ke hone para indriyA~ utpanna hotI haiN| indriyoM se viSayoM kA grahaNa, tathA usase punaH rAga-dveSa kA honA svAbhAvika hai| saMsArarUpI isa cakravAla meM isa prakAra jIva ke bhAva utpanna hote rahate haiN| kar3I-baddha aTUTa zRMkhalA kI apekSA yaha saMsAra-cakra anAdi nidhana hai, aura kisI eka bhAva yA gati Adi kI apekSA dekhane para vaha sAdi sanidhana hai| 359. vidhi sRSTA vidhAtA ca daivaM karma purAkRtam / Izvarazceti paryAyA vijJeyA karmavedhasaH / / ma0 pu0| 4.37 vidhi, sRSTA, vidhAtA, deva, purAkRta, karma aura Izvara, ye saba usI karma ke paryAyavAcI nAma haiN| 360. tanukaraNabhuvanAdau nimittakAraNatvAdIzvarasya / na caitadasiddham / / aapt-priikssaa| ttiikaa| 1 / 751 aba taka kahe gaye sarva prakaraNa para se yaha bhalI bhAMti siddha ho jAtA hai ki svabhAva va karma ina do zaktiyoM ke atirikta zarIra, ndriya va jagat ke kAraNa rUpa meM, Izvara nAmaka kisI anya sattA kI kalpanA karanA vyartha hai| anekAnta-adhikAra (dvaitAdvaita ) chaha dravyoM kA va unake pRthak-pRthak guNoM kA paricaya adhikAra 12 meM diyA jA cukA hai| jaina-darzana ina donoM ko na kUTastha nitya mAnatA hai, na sarvathA anitya / pariNamana-svabhAvI hone ke kAraNa ye nitya badalate jA rahe hai| jIvadravya pazu se manuSya bana jAtA hai aura manuSya bAlaka se vRddha / jJAna-guNa avizada se vizada ho jAtA hai aura rasa-gaNa khaTTe se miitthaa| dravya va gaNa ina donoM ke parivartanazIla ye utpannadhvaMsI kArya 'paryAya' zabda ke vAcya hai| sattAbhUta vastu ina tInoM kA eka rasAtmaka akhaNDa piNDa hai| indriyoM dvArA bAlaka vRddhAdi dravya-paryAyeM aura khaTTA mIThA Adi gaNa-paryAyeM hI dekhane va jAnane meM AtI haiM, unameM anugata vaha dravya va guNa nahIM, jisameM va jisa para ki ye taira rahI hai| anvaya rUpa se avasthita ve donoM trikAla dhruva hai| paryAyeM utpannadhvaMsI hone ke kAraNa anitya hai aura dravya va guNa unameM anugata hone ke kAraNa nitya / paryAya eka dusare se bhinna-rUpavartI hone ke kAraNa eka-dUsare ke prati atat svarUpa hai aura isalie aneka bhI, jabaki dravya va guNa inameM anugatarUpa se sadA vahI rahane ke kAraNa tat svarUpa tathA eka-eka hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane0 adhi0 15 154 jisa prakAra vibhinna vyaktiyoM kI apekSA kisI eka hI puruSa meM pitRtva va putratvAdi dharma virodha ko prApta nahIM hote haiM, usI prakAra vibhinna apekSAoM se dekhane para eka hI vastu meM ye sabhI virodhI dharma virodha ko prApta nahIM hote haiM / paricaya vAstava meM dekhA jAya to ye saba vizleSaNakRta vikalpa mAtra haiN| vastu to na nitya hai na anitya, na tat na atat, na eka aura na anek| vaha hai ina sabakA eka rasAtmaka akhaNDa piNDa, eka jAtyantara bhAva, bauddhika tarkoM, mAnasika vikalpoM va vAcika bhedoM se atIta aura vastu kA yaha svarUpa hI hai anekAnta zabda kA vAcya, jise isa nAma se na sahI, para kisI na kisI rUpa meM sabhI svIkAra karate haiM / ane0 adhi0 15 1. dravya svarUpa 361 taM pariyAhiM dabbu tuhuM, jaM guNapajjayajuttu / sahabhuva jANahi tAha~ guNa, kamabhuya pajjau vRttu // 155 drava svarUpa pa0 pra0 / 1.57 tat parijAnIhi dravyaM tvaM yat guNaparyAyayuktam / sahabhuvaH jAnIhi teSAM guNAH, kramabhuvaH paryAyAH uktAH // aura paryAyoM se yukta hotA hai, use tU dravya jAna / jo dravya ke sAtha sadA kAla raheM ve guNa hote haiN| (jaise jIva kA jJAna guNa ) / tathA dravya va guNa ke ve bhAva paryAya kahalAte haiM jo unameM eka ke pazcAt eka krama se utpanna hoM (jaise jJAna ke vividha vikalpa ) / ( tAtparya yaha ki dravya meM guNa to nitya hote haiM aura paryAya anitya / ) 362. guNANAmAsao davvaM, egadavvAsiyA guNA / lakkhaNaM pajjavANaM tu, ubhao assiyA bhave // uttarA0 / 28.6 tu0 ta0 sU0 / 5.41, 42 guNAnAmAzrayo dravyaM, ekadravyAzritAH guNAH / lakSaNaM paryAyANAM tu ubhayorAzritA bhavanti // dravya guNoM kA Azraya hotA hai| pratyeka dravya ke Azrita aneka guNa rahate haiM, jaise ki eka Amraphala meM rUpa rasAdi aneka guNa pAye jAte haiM / (dravya se pRthak guNa pAye nahIM jAte haiN| ) paryAyoM kA lakSaNa ubhayAzrita hai| 363. vavadesA saMThANA saMkhA, visayA ya hoMti te bahugA / te tesimaNaNNatte aNNatte cAvi vijjate // paM0 kA0 / 46 vyapadezAH saMsthAnAni saMkhyA, viSayAzca bhavanti te bahukAH / te teSAmananyatve, anyatve cApi vidyate // 1. arthAt paryAya do prakAra kI hai- dravya paryAya va guNa-paryAya (vizeSa dekho aMta meM zabdakoza) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane0 adhi015 157 vastu ko jaTilatA ane0 adhi0 15 156 virodha meM aviro ___dravya, guNa va paryAya ina tInoM meM bhale hI saMjJA, saMkhyA, lakSaNa, prayojana, saMsthAna Adi kI apekSA bheda rahe, parantu pradeza bheda na hone ke kAraNa ye vastutaH ananya hai| 364. egadaviyammi je atthapajjayA, vayaNapajjayA vA vi| tIyANAgayabhUyA, tAvaiyaM taM havai davvaM // sanmati tarka / 1.31 tu0 - dh0| 1gA0, 199 / 386 para uddhRta ekadravye ye'rthaparyAyAH, vyaMjanaparyAyAH vApi / atItAnAgatabhUtAH, tAvatkaM tat bhavati dravyam // eka dravya meM jo atIta vartamAna va bhAvI aisI trikAlavartI guNa paryAya tathA dravya paryAya hotI haiM, utanA mAtra hI vaha dravya hotA hai| 365. davvaM pajjavaviuyaM, davvaviuttA ya pajjavA Natthi / uppAyalidibhaMgA, haMdi daviyalakkhaNaM iyaM / sanmati takaM / 1.12 tu0 - paM0 kaa0| 11-12 dravyaM paryayaviyuktaM, dravyaviyuktAzca paryayAH na santi / utpAdasthitibhaMgAH, bhavati dravyalakSaNametat // utpannadhvaMsI paryAyoM se vihIna dravya tathA trikAla dhruvadravya se vihIna paryAya kabhI nahIM hotii| isalie utpAda vyaya va dhrauvya ina tInoM kA samudita rUpa hI dravya yA sat kA lakSaNa hai| 2. virodha meM avirodha 366. na sAmAnyAtmanodeti, na vyeti vyaktamanvayAt / ___vyatyudeti vizeSAtte, sahaktrodayAdi sat / / A0 mii0| 57 tu0 - de0 gA0 398 [yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki eka hI dravya meM eka sAtha utpAda, vyaya va provya ye tIna virodhI bAteM kaise sambhava hai? isakA uttara dete haiM ki anvaya rUpa se sarvadA avasthita rahane vAlA sAmAnya dravya to na utpanna hotA hai na naSTa, parantu paryAyarUpa pUrvottaravartI vizeSoM kI apekSA vahI naSTa bhI hotA hai aura utpanna bhii| isa hetu se sat ke trilakSaNAtmaka hone meM koI virodha nahIM hai| 367. jaha kaMcaNassa kaMcaNa-bhAveNa avaThiyassa kddgaaii| uppajjati viNassaMti, ceva bhAvA aNegavihA / / 368. evaM ca jIvadavvassa, davapajjavavisesabhaiyassa / niccattamaNiccattaM, ca hoi NAovala bhaMtaM / sAvaya pnnnnti| 184, 185 tu0 = Apta mii0| 59 yathA kAMcanasya kAMcanabhAvena avasthitasya kaTakAdayaH / utpadyante vinazyanti caiva bhAvAH anekvidhaaH|| evaM ca jIvadravyasya dravyaparyAyavizeSabhaktasya / nityatvamanityatvaM ca bhavati nyAyopalabhyamAnam // jisa prakAra svarNa svarNarUpeNa avasthita rahate hue bhI usameM kar3A kuNDala Adi anekavidha bhAva utpanna va naSTa hote rahate haiM, usI prakAra dravya va paryAyoM ko prApta jIva dravya kA nityatva va anityatva bhI nyAya-siddha hai| 3. vastu kI jaTilatA 369. purisammi purisasaddo, jammAI mrnnkaalpjjto| tassa u bAlAiyA, pajjavajoyA bahuviyappA / / sanmati tarka / 1.32 puruSe puruSazabdo, janmAdi-maraNa kAlaparyantaH / tasya tu bAlAdikAH, paryayayogyA bahuvikalpAH / / janma se lekara maraNakAla paryanta puruSa meM 'puruSa' aisA vyapadeza hotA hai / vAla yuvA Adi usIkI aneka vidha paryAyeM yA vizeSa haiN| 370. tamhA batthUNaM ciya, jo sariso pajjayo sa sAmannaM / jo visariso viseso, sa mao'NatyaMtaraM ttto|| vi0 A0 maa0| 2202 tu0 = pa0 m0| 4.1-2 For Private & Personal use only www.janelibrary.org Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane0 adhi015 158 anekAnta nirdeza tasmAd vastUnAmeva, yaH sadRzaH paryayaH sa sAmAnyam / yo visadRzo vizeSaH, sa mato'nantaraM ttH|| pratyeka vastu meM do aMza hote haiN| sadRza rUpa se sadA anugata rahanevAlA guNa to sAmAnya aMza hai aura eka-dUsare se visadaza aisI bAla-vRddhAdi paryAya vizeSa aMza haiN| donoM eka-dUsare se pRthak kucha nahIM hai / ( isalie vastu sAmAnyavizeSAtmaka hai|) 371. vRddhaiH proktamataH sUtre, tattvaM vAgatizAyi yt| dvAdazAMgabAhyaM vA, zrutaM sthUlArthagocaram / / pN0p0| u0| 616 tattva vAstava meM vacanAtIta hai| dvAdazAMga vANI athavA aMgabAhya rUpa vizAla Agama kevala sthUla va vyAvahArika padArthoM ko hI viSaya karatA hai| 4. anekAnta-nirdeza 372. na pazyAmaHkvacit kiMcita, sAmAnyaM vA svalakSaNam / jAtyantaraM tu pazyAmaH, tato'nekAnta hetavaH / / si0 vi0 / 2.12 tu0-de0 gA0370 (sAmAnya va vizeSa Adi rUpa ye saba vikalpa vAstava meM vizleSaNa kRta haiM) vastu meM dekhane para na to vahAM kabhI kucha sAmAnya hI dikhAI detA hai aura na kucha vizeSa hii| vahA~ to ina saba vikalpoM kA eka rasAtmaka akhaNDa jAtyantara bhAva hI dRSTigocara hotA hai, aura vahI anekAnta kA hetu hai| 373. yadeva tattadevAtat, yadevakaM tadevAnekaM, yadeva sattadevA___ sat, yadeva nityaM tadevAnityam / ityekavastuni vastu tvaniSpAdakaparasparaviruddhazaktidvayaprakAzanamanekAntaH / / sa0 sA0 / A0 / pariziSTa tu0 = syAdvAda mNjrii| 5 kI TIkA ____ jo akhaNDa tattva svayaM tat svarUpa hai, vahIM atat svarUpa hai / jo eka hai vahI aneka hai, jo sat hai vahI asat hai, jo nitya hai vahI anitya 1. khaTTe mIThe Adi se rahita rasa nAmaka guNa aura jilA ke viSayabhUta rasa guNa se vyatirikta khaTu mIThe khAda avastubhUta hai| ane0 adhi015 159 ane0 ko sArvabhaumikatA hai| isa prakAra vastu meM vastutva kA darzana karAnevAlI paraspara viruddha aneka zaktiyugaloM kA prakAzita karanA hI anekAnta kA lakSaNa hai| 5. anekAnta ko sArvabhaumikatA 374. yatsUkSmaM ca mahacca zUnyamapi yanno zUnyamutpadyate, nazyatyeva na nityameva ca tathA nAstyeva cAstyeva ca / ekaM yadyadanekameva tadapi prApte pratIti dRr3hAM, siddha jyotiramUrti citsukhamayaM kenApi tallakSyate / / paM0 vi0| 8.13 siddha jyoti arthAt zuddhAtmA sUkSma bhI hai aura sthUla bhI, zUnya bhI hai aura paripUrNa bhI, utpannadhvaMsI bhI hai aura nitya bhI, sat bhI hai aura asat bhI, tathA eka bhI hai aura aneka bhii| dRr3ha pratIti ko prApta vaha kisI birale hI yogI ke dvArA dekhI jAtI hai / 375. ahaM brhmsvruupinnii| mattaH prakRtipuruSAtmakaM jagat / zUnyaM cAzUnyaM c| ahamAnandAnAnandau / ahaM vijJAnAvijJAne / ahaM brahmAbrahmaNI veditavye / ahaM paMcabhUtAnyapaMcabhUtAni / ahamakhilaM jgt| vedo'amavedo'ham / vidyAhama vidyAham / ajaahmnjaahm| adhazcoya ca tiryakacAham / durgA sptshtii| devyatharvazIrSam / ___ meM brahmasvarUpiNI huuN| mujhase hI prakRti puruSAtmaka yaha sadrUpa aura asadrUpa jagat utpanna huA hai| meM AnandarUpA hU~ aura anAnandarUpA bhii| maiM vijJAnarUpA hU~ aura avijJAnarUpA bhii| meM jAnane yogya brahmasvarUpA hU~ aura abrahmasvarUpA bhii| paMca mahAbhUta bhI meM hU~ aura apaMca mahAbhata bhii| yaha sArA dazya jagata meM hI haiN| veda aura aveda meM haiN| vidyA aura avidyA bhI meM haiN| ajA aura anajA bhI meM huuN| nIce bhI maiM hU~ tathA Upara tathA agala-bagala bhI maiM hI huuN| For Private & Personal use only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane0 adhi015 sApekSatAvAda 6. sApekSatAvAda 376. yathaikazaH kArakamarthasiddhaye, samIkSya zeSaM svasahAyakArakam / tathaiva sAmAnyavizeSamAtRkA, nayAstaveSTA guNamukhya klpitaaH|| svayaMbhU stotr| 62 tu0-de0 gA0 377 jaise vyAkaraNa meM eka-eka kAraka zeSa kArakoM ko sahAyaka banAkara hI artha kI siddhi meM samartha hotA haiM, vaise hI vastu ke sAmAnyAMza aura vizeSAMza ko grahaNa karane vAle jo pradhAna naya yA dRSTiyA~ haiM, ve mukhya aura gauNa kI kalpanA se hI iSTa haiN| 377. yatrAnarpitamAdadhAti guNatAM, mukhyaM tu vastvarpitaM / tAtparyAvalambanena tu bhaved, bodhaH sphuTa laukikaH / / adhyA0 saa0| 19.11 tu0 = kA0 a0| 264 (yadyapi vastu kA koI bhI aMza mukhya yA gauNa nahIM hotA, parantu pratipAdana karate samaya vaktA prayojanavaza vastu ke kabhI kisI eka aMza ko mukhya karake kahatA hai aura kabhI dUsare ko) jisa samaya koI eka aMza apekSita ho jAne se mukhya hotA hai, usa samaya dUsarA aMza anapekSita hokara gauNa ho jAtA hai, paraMtu niSiddha nahIM hotA hai / loka meM bhI vaktA ke abhiprAya ko dekha kara hI usakI bAta kA artha jAnA jAtA hai| 378. bhinnApekSA yathaikatra, pitRputrAdikalpanA / nityAnityAdyanekAnta-stathaiva na virotsyate // adhyA0 upa0 / 1.38 tu0 = sa0 si0| 5.32 jisa prakAra vibhinna apekSAoM se dekhane para eka hI vyakti meM pitRtva pa putratva Adi kI kalpanA virodha ko prApta nahIM hotI hai, usI prakAra anekAntasvarUpa eka hI vastu meM apekSAvaza nityatva va anityatva Adi kI kalpanAe~ virodha ko prApta nahIM hotI hai| 1. vizeSa de0 gA0 365-367 :16: ekAnta va naya adhikAra ( pakSapAta-nirasana ) apekSAvaza vastu ke kisI eka dharma ko mukhya karane vAlA vaktA kA abhiprAya-vizeSa 'naya' kahalAtA hai| ekAMzagrAhI hone ke kAraNa yahI 'ekAnta' zabda kA vAcya hai| parantu itanI vizeSatA hai ki dUsare dharmoM ko usa samaya gauNa karake svAbhipreta ko mukhya karane vAlA vaha ekAnta samyak hai, aura dUsare dharmoM yA pakSoM kA sarvathA lopa karake apane hI pakSa kA haTha pakar3ane vAlA ekAnta mithyA hai| tAttvika gaveSaNA ke kAla meM yaha naya-jJAna atyanta upakArI hai, jabaki anekAntamayI pUrvokta jAtyantarabhAva kA darzana karate samaya vyakti nayAtIta ho jAtA hai| For Private & Personal use only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra 16 162 nayavAda naya adhikAra 16 pakSapAta-nirasana arthAt mithyAdRSTi haiM, aura paraspara meM samudita ho jAne para sabhI samyagdRSTi hai| (kAraNa agalI gAthA meM batAyA gayA hai|) 1. nayavAda 379. NANAdhammajudaM pi ya, eyaM dhamma pi buccade atthaM / tasseva vivakkhAdo, Natthi vivakkhA hu sesANaM / kA0 a0| 264 tu0 - adhyA0 upa0 / 1.34 nAnAdharmayutaH api ca ekaH dharmaH api ucyate arthaH / tasya ekavivakSAtaH, nAsti vivakSA khalu zeSANAm // nAnA dharmoM se yukta padArtha ke kisI eka dharma ko hI mukhyarUpeNa kahane vAlA (vaktA kA abhiprAya vizeSa') naya kahalAtA hai, kyoMki usa samaya usI eka dharma kI vivakSA hotI hai, zeSa kI nhiiN| 380. anekAnto'pyanekAntaH, pramANanayasAdhanaH / ___ anekAntaH pramANAnte, tadekAnto'pitAnnayAt // svayaMbhU stotra / 103 tu0 = sanmati trk| 3.27 anekAnta bhI vAstava meM pramANa aura naya, ina do sAdhanoM ke kAraNa anekAntasvarUpa hai| sakalArthagrAhI hone ke kAraNa pramANa dRSTi se anekAnta kI siddhi hotI hai, jabaki kisI eka vivakSita dharma ko viSaya karane vAle vikalArthagrAhI naya se ekAnta kI siddhi hotI hai| 381. jAvaMto vayaNapahA, tAvaMto vA nayA visddaao| te ceva ya parasamayA, sammattaM samudayA savve / / vi0 A0 mA0 / 2262 tu0 = go0 k0| 894-895 yAvanto vacanapathAstAvanto, vA nayA api zabdAt / ta eva ca parasamayAH, samyaktvaM samuditA srve|| jagat meM jo kucha bhI bolane meM AtA hai vaha saba vAstava meM kisI na kisI naya meM gabhita hai| pRthak pRthak rahe hue ye sabhI para-rAmaya 2. pakSapAta-nirasana 382. na samenti na ca sameyA, sammattaM Neva vatthuNo gmgaa| vatthuvidhAtAya nayA, virohao veriNo ceva // vi0 A0 mA0 / 2266 tu0 - dh09| pR0 182 na samayanti na ca sametAH, samyaktvaM naiva vastuno gamakAH / vastuvidhAtAya nayA, virodhato vairiNa iva // paraspara virodhI hone ke kAraNa ye naya yA pakSa kyoMki eka-dUsare ke sAtha maitrIbhAva se mela nahIM karate haiM aura pRthak-pRthak apane-apane pakSa kA hI rAga alApate rahate haiM, isalie na to samyakbhAva ko prApta ho pAte haiM, aura na anekAntasvarUpa vastu ke jJApaka hI ho pAte haiM, balki vairiyoM kI bhA~ti eka-dUsare ke sAtha vivAda karate rahane ke kAraNa vastu ke vighAtaka bana baiThate haiN| 383. savve samayaMti samma, cegavasAo nayA viruddhA vi / bhicca-vavahAriNo iva, raaodaasiinnvsvttii|| vi0 A0 maa0| 2267 tu0 = de0 gA0 386 sarve samayanti samamyaktvaM, caikavazAda nayA viruddhA api / bhUtyavyavahAriNa iva, rAjodAsInavazavartinaH // kisI eka syAdvAdI ke vazavartI ho jAne para, paraspara viruddha bhI ye sabhI nayavAda samudita hokara usI prakAra samyaktvabhAva ko prApta ho jAte haiM, jisa prakAra rAjA ke vazavartI ho jAna para aneka abhiprAyoM ko rakhane vAlA bhRtya-samUha eka ho jAtA hai| athavA kisI vyavahArakuzala niSpakSa vyakti ko prApta ho jAne para, dhana-dhAnyAdi ke artha paraspara lar3ate hue aneka vyakti, yukti dvArA jhagar3A sulajhA dene ke kAraNa paraspara punaH mila jAte haiN| 1. pramANanaya tattvAlaMkAra / 7.1 2. vyakti sadaiva vastu ke kisI eka aMza ko hI lakSya meM rakha kara bolatA hai, isalie ve saba bacana-patha naya meM garbhita haiN| For Private & Personal use only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 naya adhikAra 16 pakSapAta-nirasana 384. avaropparasAvekkhaM, NayavisayaM aha pamANavisayaM vA / taM sAvekkhaM tattaM, NiravekkhaM tANa vivarIyaM // n010| 250 aparAparasopekSo, nayaviSayo'tha pramANaviSayo vaa| tatsApekSaM tattvaM, nirapekSaM * tayoviparItam // pramANa va naya ke viSaya eka-dUsare kI apekSA se vartate haiN| pramANa kA viSaya arthAt anekAntAtmaka jAtyantarabhUta vastu to naya ke viSaya kI arthAt usake kisI eka dharma kI apekSA karatI hai, aura naya kA viSayabhUta eka dharma tatsahavartI dUsare naya ke viSayabhUta anya dharma kI apekSA karatA hai| yahI tattva kI yA naya kI sApekSatA hai| isase viparIta naya nirapekSa kahalAtI hai| 385. hiravekkhe eyante, saMkaraAdIhi IsiyA bhaavaa| No Nijakajje arihA, vivarIe te vi khalu arihA // n0c0| 67 nirapekSe ekAnte, saMkarAdibhirISitA bhaavaaH| no nijakArye'rhAH, viparIte te'pi khalvarhAH / / naya ko nirapekSa ekAntasvarUpa mAna lene para, abhipreta bhI bhAva saMkara Adi doSoM ke dvArA apanA kArya karane ko samartha nahIM ho sakate haiM, aura use sApekSa mAna lene para ve hI samartha ho jAte haiN| 386. sApekSA nayAH siddhA, durnayA'pi lokataH / syAdvAdinAM vyahArAta, kukkuTagrAmavAsitam / / si0 vi0| 10.27 tu0-de0 gA0383 isIlie loka meM prayukta pakSapAtapUrNa prAyaH sabhI naya yA abhiprAya durnaya haiN| ve hI syAdvAda kI zaraNa ko prApta hone para sunaya bana jAtI hai, jisa prakAra grAma yA gRhavAsI paraspara maitrIpUrvaka rahane ke kAraNa prazaMsA ko prApta hote haiN| naya adhikAra 16 nayavAda ko sArvabhau0 387. kAlo sahAva NiyaI, puvakayaM purisa kAraNegaMtA / micchattaM te cevA, samAsao hoti sammattaM // sanmati trk| 3.53 tu0 = gok0| 877-895 kAlo svabhAvo niyatiH, pUrvakRtaM puruSaH kAraNakAntAH / mithyAtvaM te caiva, samAsato bhavanti samyaktvam / / kAla, svabhAva, niyati, pUrvakRta arthAt karma deva yA adRSTa, aura puruSArtha ye pAMcoM hI kAraNa hara kArya ke prati lAgU hote haiN| anya kAraNoM kA niSedha karake pRthak pRthaka eka eka kA pakSa pakar3ane para ye pA~coM hI mithyA hai aura sApekSarUpa se paraspara mila jAne para ye pA~coM hI samyak hai| 3. nayavAda ko sArvabhaumikatA 388. boddhAnAmRjusUtrato matamabhUdvedAntinAM saMgrahAta, sAMkhyAnAM tat eva naigamanayAd , yogazca vaizeSikaH / zabdabrahmavido'pi zabdanayataH, sarvairnayairgumphitA, jainI dRSTiritIha sArataratA, pratyakSamudvIkSvate / adhyA0 saa0| 19.6 tu0 = rA. vaa0| 1.6.144 (jitane bhI darzana hai yA hoMge, ye sabhI apane apane kisI vizeSa dRSTikoNa se hI tatva kA nirUpaNa karate haiN| isalie sabhI kisI na kisI naya kA anusaraNa karate haiN|) yathA-anityatvavAdI bauddha-darzana 'RjusUtra' naya kA anusaraNa karatA hai, adveta va abhedavAdI vedAnta va sAMsya-darzana 'saMgraha' naya kA, bhedavAdI yoga va vaizeSika-darzana 'nagama' naya kA, aura zabdAdvaitavAdI 'mImAMsaka' loga zabda samamirUr3ha va evaMbhUta nAmaka tInoM 'zabda nayoM' kA anusaraNa karate haiN| parantu sarva nayoM se gumphita syAdvAdamayI jaina dRSTi kI sArataratA pratyakSa hI sarvopari anubhava meM AtI hai| 1. gombhaTasAra meM ina pA~ca ke atirikta bhAtmavAda, IzvaravAda va saMyogavAda ye tIna For Private & Personal use only. aura svIkAra kiye haiN| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra 16 166 nayavAda ko sArvabhau0 naya adhikAra 16 167 naya ko heyopAdeyatA 389. jamaNegadhammaNo vatthuNo, tadaMse ca svvpddivttii| anekAntasvarUpa vastu ke jJAtA una nayoM meM 'yaha kucha naya to sacce haiM andhavva gayAvayave, to micchaddiThiNo vIsu // aura yaha kucha jhUThe' aisA vibhAga nahIM karate haiM / vi0 A0 mA0 / 2269 tu0 = paM0 viN| 4.7 4. naya kI heyopAdeyatA yadanekadharmaNo vastunastadaMze, ca sarvapratipattiH / andhA iva gajAvayave, tato mithyAdRSTayo viSvak // 392. samsaiMsaNaNANaM, edaM lahadi tti Navari vavadesaM / jisa prakAra hAthI ko TaTola-TaTola kara dekhane vAle janmAndha sabvaNayapakpakharahido, bhaNido jo so smysaaro|| puruSa usake eka eka aMga ko hI pUrA hAthI mAna baiThate haiM, usI prakAra sa0 saa0|144 aneka dharmAtmaka vastu ke viSaya meM apanI apanI aTakala daur3AnevAle samyagdarzanajJAnamatallabhata, iti kevalaM vyapadezaH / mithyAdRSTi manuSya vastu ke kisI eka eka aMza ko hI sampUrNa vastu sarvanayapakSarahito, bhaNito yaH sa samayasAraH // mAna baiThate haiN| AtmA samyagdarzana va samyagjJAna ko prApta hotA hai, aisA vyavahAra 390. parasayaeganayamayaM, tappaDivakkhanayao nivttejjaa| kevala kathana mAtra hai| vastutaH vaha zaddhAtma-tattva sabhI nayapakSoM se samae va pariggahiyaM, pareNa jaM dosabuddhIe / atIta kahA gayA hai| vi0 A0bhA0 / 2274 tu0 = gh09| pR0 182 393. atthaM jo na smikkhi,nikkhev-ny-ppmaannovihinnaa| parasamayakanayamataM, tatpratipakSanayato nivartayet / tassAjuttaM juttaM, juttamajuttaM va paDihAi / / samaye vA parigRhItaM, pareNa yad doSabuddhayA // vi0 A0 mA0 / 2273 tu0 - dha01 / gA0 10 (uddhRta) ekAnta pakSapAtI ve para-samaya yA mithyAdRSTi svAbhipreta eka artha yo na samIkSate, nikSepanayapramANato vidhinA / naya ko mAna kara usake pratipakSabhUta anya nayoM yA matoM kA nirAkaraNa karane lagate haiN| athavA dUsaroM ke dharma yA mata meM jo bAta grahaNa kI gayI tasyAyuktaM yuktaM, yuktamayuktaM vA pratibhAti // ho, usameM doSa dekhane lagate haiN| jo manuSya padArtha ke svarUpa kI pramANa naya va nikSepa se samyaka prakAra samIkSA nahIM karatA hai, use kadAcit ayukta bhI yukta prati391. NiyayavayaNijjasaccA, sanvanayA paraviyAlaNe mohaa| bhAsita hotA hai aura yukta bhI ayukta / ( isalie nayAtIta usa te uNa Na disamao,vibhayai sacce va alie vaa|| tattva kA nirNaya karane ke lie nayajJAna prayojanIya hai|) sanmati takaM / 1.28 tu0 = ka0 pA0 1 / gA0 117 / pR0 257 para uddhRta 394. taccANesaNakAle, samayaM bujjhahi juttimaggeNa / nijakavacanIyasatyAH, sarvanayAH paravicAraNe mohAH / No ArAhaNasamaye, paccakkho aNuhao jamhA // tAn punaH na dRSTisamayo, vibhajati satyAni vA alIkA vaa| na0 ca0 / 266 sabhI naya apane apane vaktavya meM sacce haiM, parantu ve hI java tattvAnveSaNakAle, samayaM budhyasva yuktimArgeNa / dUsare ke vaktavyoM kA nirAkaraNa karane lagate haiM to mithyA ho jAte haiN| For Private & Personal use only no ArAdhanasamaye, tatpratyakSo'nubhavo yasmAt // ___ Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra 16 168 naya-yojanA - vidhi parantu tattvAnveSaNa ke kAla meM hI mukti mArga se tattva ko jAnanA yogya hai, ArAdhanA ke kAla meM nahIM, kyoMki usa samaya to vaha svayaM pratyakSa hI hotA hai / 5. naya-yojanA - vidhi 395. titthaya ravayaNa saMgaha, visesapatthAramUlavAgaraNI / davvaTThio ya pajjavaNao, ya sesA viyappA siM // tu0 = na0 ca0 / 148 tIrthaMkaravacana saMgraha vizeSa prastAramUlavyAkaraNI / dravyArthikazca paryayanayazca, zeSAH vikalpAH eteSAm // tIrthaMkaroM ke vacana prAyaH do prakAra ke hote haiM-- sAmAnyAMza pratipAdaka aura vizeSAMza pratipAdaka / isalie unake grAhaka naya bhI do prakAra ke haiM -- dravyArthika aura paryAyArthika / zeSa sarva naya ina donoM ke hI bheda-prabheda haiN| sanmati tarka / 1.3 396. pajjau gauNaM kijjA, davvaM pi ya jo hu gihaNae loe / so davvatthiya bhaNio, vivarIo pajjayatthio // tu0 = vi0 A0 bhA0 / 2644-2646 na0 ca0 / 190 paryAyaM gauNaM kRtvA dravyamapi ca yo gRhNAti loke / sa dravyArthikaH bhaNitaH, viparItaH paryAyArthikaH // paryAya ko gauNa karake jo dravya ko mukhyataH grahaNa karatA hai, vaha dravyArthika naya hai| usase viparIta paryAyArthika naya hai / arthAt dravya ko gauNa karake jo paryAya kA mukhyataH grahaNa hai, vaha paryAyArthika naya hai| 397. davvaTThiyavattanvaM avatthu, NiyameNa pajjavaNayassa // taha pajjavavatthu avatthameva davvaTThiyaNayassa || sanmati tarka / 1.10 dravyAthika vaktavyamavastu, tathA paryayavastu avastu tu0 = rA0 vA0 / 1. 33.1 niyamena paryayanayasya / eva dravyAthikanayasya // naya adhikAra 16 169 naya-yojanA-vidhi dravyAthika kA vaktavya paryAyArthika kI dRSTi meM avastu hai aura isI prakAra paryAyArthika kA vaktavya dravyArthika kI dRSTi meM avastu' hai / 398. uppajjaMti viyaMti ya, bhAvA niyameNa pajjavaNayassa / davvaTThiyassa savvaM, sayA aNuppannamaviNaThaM // sanmati tarka / 1.11 tu0 = paM0 kA0 ta0 pra0 / 54 niyamena paryayanayasya / sadAnutpannamavinaSTam // utpadyante vyayanti ca bhAvA dravyAthikasya sarvaM, paryAyArthika naya kI apekSA sabhI padArtha niyama se utpanna hote haiM aura vinaSTa hote haiN| dravyArthika naya kI apekSA sabhI vastue~ sarvadA ke lie na utpanna hotI haiM, na naSTa / 1. vizeSAMza ko dekhate samaya sAmAnya aura sAmAnyAMza ko dekhate samaya vizeSAMza dikhAI hI nahIM dete| isalie usa samaya usake lie ve bhavastu hai / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 17: syAdvAda adhikAra (sarvadharma-samabhAva) 'anekAnta' vastu kA svarUpa hai aura syAdvAda use kahane kI nyAyapUrNa paddhati / 'sthAd' yaha nipAta 'kathaMcit' artha kA dyotaka hai| vAkya meM prayukta yaha zabda jahA~ abhipreta dharma ko mukhya karatA hai, vahA~ sAtha hI sAtha anya dharma kA lopa bhI hone nahIM detA hai| 'syAdvastu nityava' isa vAkya kA spaSTa artha yaha hai ki kisI eka apekSA se vastu nitya avazya hai| isI kA anukta artha yaha bhI hai ki kisI anya apekSA se vaha anitya bhI avazya hai| isa prakAra yaha paddhati abhipreta va anabhipreta sabhI dharmoM ko samAnabhAva se AtmasAt kara letI hai| aura yahI hai isa nyAya kI vyApakatA, vizAlatA va udaartaa| For Private & Personal use only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 svAdvAda adhi017 sarvadharma-samabhAva 1. sarvadharma samabhAva 399. jaM puNa samattapajjAya, vatthugamaga ttisamudiyA tennN| sammattaM cakkhumao, sabbagayAvayavagahaNe vva // vi0 A0 mA0 / 2270 yat punaH samastaparyAya-vastugamakA iti samuditAstena / samyaktvaM cakSuSmantaH, sarvagajAvayavagrahaNa iva / / jisa prakAra netravAn puruSa sAMgopAMga hAthI ko hI hAthI ke rUpa meM grahaNa karatA hai, usake kisI eka aMga ko nahIM; usI prakAra samyagdRSTi vyakti samasta paryAyoM yA vizeSoM se viziSTa samudita vastu ko hI tattvarUpeNa grahaNa karatA hai, usake kisI eka dharma yA vizeSa ko nhiiN| 400. udadhAviva sarvasindhavaH, samudIrNAstvayi nAtha dRssttyH| na ca tAsu bhavAn pradRzyate,pravibhaktAsu sritsvioddhiH|| vi0 A0 mA0 / 2265 kI TIkA meM uddhRta he nAtha ! jisa prakAra sabhI nadiyA~ samudra meM mila jAtI haiM, usI prakAra sabhI dRSTiyA~ arthAt dharma, ApakI syAdvAdI dRSTi meM Akara mila jAte haiN| jisa prakAra bhinna-bhinna nadiyoM meM sAgara nahIM rahatA, usI prakAra vibhinna ekAntavAdI pakSoM meM Apa arthAt syAdvAda nahIM rhtaa| 401. heuvisaovaNIaM, jaya vayaNijjaM varo niyttei| jai taM tahA purillo, dAiMto keNa jivvNto|| sanmati trk| 3.58 hetuviSayopanItaM, yathA vacanIyaM paro nivartayati / yadi tattathA'paro'darzayiSyata, kena ajeSyata / vAdI yadi sAdhya ko hI hetu ke rUpa meM prayoga karatA hai to prativAdI use asiddha sAdhana doSa dekara harA detA hai| parantu yadi vAdI / syAdvAda adhi0 17 173 syAdvAda-nyAya usa sAdhya ko pahale se svIkAra kara cukA ho, taba vaha kisase parAjita hogaa| 2. syAdvAda-nyAya 402. vAkyeSvanekAntadyotigamyaM-prativizeSaNam / syAnnipAto'rthayogitvAt-tatkevalinAmapi / Apta mI0 / 103 'sthAta' yaha nipAta yA avyaya anekAnta kA dyotaka hai aura padArtha anekAnta kA dyotya hai| isa prakAra arthayogI hone ke kAraNa yaha zabda keliyoM ke bhI vAkyoM meM anekAnta ke vizeSaNa rUpa meM prayukta hotA hai| 403. siddhayaMtro yathA loke, eko'nekArthadAyakaH / syAcchabdo'pi tathA jJeya, eko'nekArthasAdhakaH // n.c0|251 para uddhRta jisa prakAra loka meM siddha kiyA gayA maMtra eka va aneka icchita padArthoM ko dene vAlA hotA hai, usI prakAra 'syAt' yaha zabda eka tathA aneka abhipreta arthoM kA sAdhaka hai| 404. anekamekaM ca padasya vAcyaM, vRkSA iti prtyyvtprkRtyaa| AkAMkSiNaH syaditi vai nipAto, guNA'napekSe niyame'pavAdaH // svayaMbhU stotra / 44 jisa prakAra 'vRkSA.' yaha pada aneka vRkSoM kA vAcaka hote hue bhI svabhAva se hI pRthak-pRthak eka vRkSa kA bhI dyotana karatA hai, isI 1. ekAntabAdI apane pakSa ke atirikta dUsare ke pakSa ko kisI bhI apekSA khIkAra nahIM karatA hai, isIse prativAdI usake pakSa ko ikSita karane meM saphala ho jAtA hai| parantu kisI na kisI nava se sabhI pakSoM ko khIkAra karane vAlA syAdvAdI se parAjita ho sakatA hai ? ' For Private & Personal use only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 syAdvAda aghi017 174 syAdvAdanyAya prakAra pratyeka pada kA vAcya eka tathA aneka donoM hote haiN| eka dharma kA kathana karate samaya sahavartI dUsare dharma kA lopa hone na pAve isa abhiprAya se syAdvAdI apane pratyeka vAkya ke sAtha syAtkAra kA prayoga karatA hai| yaha nipAta gauNIbhUta dharma kI apekSA na karate hue bhI usakA sarva lopa hone nahIM detA hai| 405. vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye / kartavyamanyathA'nuktasamatvAttasya kutracit / / sarvathA tatprayoge'pi satvAdiprAptivicchede / syAtkAraH saMprayujyetAnekAntadyotakatvataH / / zlo0 vA0 / 2.1.6 / zlo0 53-54 tu. = syAdvAda maMjarI / 23 syAdvAda adhi017 syAdvAda-yojanA-vidhi 3. syAdvAda-yojanA-vidhi 407. jIve NaM bhante gabhaM vakkamamANe ki seyaM die vakkamai aNidie vakkamai ? goyamA ! siya seiMdie vakkamai, siya aNidie vkkmi| se keNaTheNaM bhaMte ? goyamA ! davviMdiyAiM paDucca aNidie vakkamai, bhAvidiyAi paDucca seiMdie vkkmi| se teNaTheNaM goymaa| vyAkhyA prajJapti / 1.7 sUtra 61 jIvo nanu bhagavan ! garbhopakramamANa: ki sendriyopakAmati anindriyo'pakrAmati (vA)? gautama ! syAt sendriyo'pakrAmati syAt anindriyo'pakrAmati / tat kenArthena bhagavan ? gautama! dravyendriyANi pratItya anindriyopakrAmati, bhAvendriyANi pratItya sendriyo'pakrAmati / tattenA'rthena gautama ! prazna :-he bhagavan, yaha jIva jaba garbha meM AtA hai taba indriyoM sahita AtA hai, athavA indriyoM rahita AtA hai? uttara :-he gautama ! kathaMcit indriyoM sahita AtA hai, aura kathaMcit indriyoM rahita AtA hai| prazna :-so kaise bhagavan ? uttara :-he gautama ! dravyendriyoM kI apekSA indriyoM rahita AtA hai aura bhAvendriyoM kI apekSA indriyoM sahita AtA hai| . aniSTArtha kI nivRtti ke lie vAkya meM evakAra kA prayoga avazya karanA cAhie, anyathA kahIM kahIM kahA huA bhI vaha vAkya na kahe hue ke samAna ho jAtA hai / parantu yaha bhI dhyAna meM rakhanA cAhie ki yadi usake prayoga se satvAdi kisI bhI dharma kA sarvathA viccheda hotA ho to usake sAtha-sAtha syAtkAra kA bhI prayoga avazya karanA cAhie, kyoMki yaha anekAnta kA dyotaka hai| 406. so'prayukto'pi vA tajjJaH, sarvatrArthAtpratIyate / yathaivakAre'yogAdi, vyavacchedaprayojanaH / zlo0 vA0 / 2.1.6 // 56 (niHsandeha sarvatra va sarvadA isa prakAra bolanA vyavahAra viruddha hai, isIlie AcArya kahate haiM ki) jisa prakAra evakAra kA prayoga na hone para bhI vijJajana kevala prakaraNa para se ayoga vyavaccheda, anyayoga vyavaccheda aura atyantAyoga vyavaccheda ke Azaya ko grahaNa kara lete haiM, usI prakAra syAtkAra kA prayoga na hone para bhI syAdvAdIjana prakaraNavazAt usake Azaya ko grahaNa kara lete haiN| For Private & Personal use only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 18 : AmnAya adhikAra deza kAlAnusAra bhASA va paddhati ke bheda athavA choTe-moTe vyAvahArika bheda ko lekara yuga-yuga meM sarvadA avatIrNa hone vAle sabhI tIrthaMkara eka hI siddhAnta kA Adeza dete haiM, isalie jainAmnAya anAdi-nidhana hai / jaina AmnAya meM zvetAmbara va digambara kA bheda kaba va kaise utpanna huA, yaha vivAdAspada hai| yahA~ kevala itanA batA denA iSTa hai ki digambara mata nagnatA ke binA mukti nahIM mAnatA, aura isI kAraNa strI-mukti use svIkAra nahIM, jaba ki zvetAmbara mata strI puruSa Adi sabakI mukti svIkAra karatA hai aura kisI bhI liMga se, yahA~ taka ki gRhastha liMga se bhI / vastra, pAtra Adi upakaraNa dhAraNa karane mAtra se sAghu parigrahI nahIM ho jAtA, kyoMki vaha unheM saMyama ke nirvAhArthaM grahaNa karatA hai, mUrcchA yA Asakti ke vaza hokara nahIM / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 dezakAla kA prabhAva 178 AmnAya adhi0 18 AmnAya adhi0 18 jainadharma ko zAzvatatA 1. jainadharma kI zAzvatatA 408. jaMbUddIve bharaherAvaesu vAsesu, egasamae egajuge do| arahaMtavaMsA uppajjisuvA, uppajjiti vA uppajjissaMti vA / / sthAnAMga / 2.30.20 (89) tu0 - ja0pa0 / 199 jambUdvIpe bharatarAvateSu varSeSu, ekasamaye ekayuge dvau| ahaMdazau utpannau vA, utpadyate vA utpatsyataH vaa|| isa jambUdvIpa ke bharata aura airAvata ina do varSoM yA kSetroM meM eka sAtha ahaMta yA tIrthaMkara vaMzoM kI utpatti atIta meM huI hai, vartamAna meM ho rahI hai aura bhaviSya meM bhI isI prakAra hotI rhegii| (vartamAna yuga ke tIrthaMkaroM meM RSabhadeva prathama hai, ariSTanemi 22veM, pArzvanAtha 23 veM aura bhagavAn mahAvIra antima arthAt 24 veM haiN|) 409. tatsvAbhAvyAdeva prakAzayati, bhAskaro yathA lokam / tIrthapravartanAya pravartate, tIrthakaraH evam // nandisUtra / 2 kI malayagiri TIkA meM uddhRta / pR0 21 jisa prakAra sUrya svabhAva se hI loka ko prakAzita karane ke lie pravRtta hotA hai, usI prakAra ye sabhI tIrthakara svabhAva se hI tIrthavartanA ke lie pravRtta hote haiM / 410. avisu purA vi bhikkhavo, AesA vi bhavaMti svvyaa| eyAi~ guNAI Ahu te, kAsavassa annudhmmcaarinno|| sU0 kR0 / 1.2.3.20 abhavan purApi bhikSavaH, AgAminazca bhaviSyanti suvratAH / etAn guNAnAhuste, kAzyapasya dharmAnucAriNaH / / he muniyo ! bhUtakAla meM jitane bhI tIrthakara hue haiM aura bhaviSyat meM hoMga, ve sabhI vratI, saMyamI tathA mahApuruSa hote haiN| inakA upadeza nayA nahIM hotA, balki kAzyapa arthAt RSabhadeva ke dharma kA ho anusaraNa karane vAlA hotA hai / ( tIrthaMkara kisI naye dharma ke pravartaka nahIM hote, balki pUrvavartI dharma ke anuvartaka hote haiN|) 411. savvaNhumuhaviNiggaya, puvAvaradosarahidaparisuddhaM / akkhayamaNAhiNihaNaM, sudaNANapamANaM NiddiDheM / j0p0|13.83 sarvajJamukha vinirgataH, pUrvAparadoSarahitaparizuddham / akSayamanAdinidhanaM, zrutajJAnapramANaM nirdiSTam // (yahI kAraNa hai ki) sarvajJa bhagavAn tIrthaGkara ke mukha se nikalA huA, pUrvApara virodha-rahita tathA vizuddha yaha dvAdazAMga zruta arthAt jainAgama akSaya tathA anAdi-nidhana kahA gayA hai| 2. deza-kAlAnusAra jainadharma meM parivartana 412. egakajjapavannANaM, visese kiM nu kAraNaM ? dhamme duvihe mehAvi, kahaM vippaccao na te ? uttraa| 23.24 ekakAryaprapannayoH, vizeSe kinnu kAraNam / dharme dvividhe medhAvin ! kathaM vipratyayo na te|| (bhagavAna mahAvIra ne paMcavratoM kA upadeza kiyA aura unake pUrvavartI bhagavAn pArzva ne cAra vratoM kaa| isa viSaya meM kezI RSi gautama gaNadhara se zaMkA karate haiM, ki) he medhAvin ! eka hI kArya meM pravRtta hone vAle do tIrthaMkaroM ke dharmoM meM yaha vizeSa bheda hone kA kAraNa kyA hai ? tathA dharma ke do bheda ho jAne para bhI Apako saMzaya kyoM nahIM hotA hai ? 413. purimANaM duvvisojjho u, carimANaM durnnupaalo| ___ kappo majjhimagANaM tu, suvisojjho supaalo| uttraa0|23.27 tu. = bhU. aa0|535 (7.43) pUrveSAM durvizodhyastu, caramANAM duranupAlakaH / kalyo madhyamagAnAM tu, suvizodhyaH supAlakaH // yahA~ gautama uttara dete haiM ki prathama tIrthakara ke tIrtha meM yuga kA Adi hone ke kAraNa vyaktiyoM kI prakRti sarala parantu buddhi jar3a hotI te & Personal uion on Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AmnAya adhi018 180 digambara-sUtra hai, isalie unheM dharma samajhAnA kaThina par3atA hai| carama tIrtha meM prakRti vakra ho jAne ke kAraNa dharma ko samajha kara bhI usakA pAlana kaThina hotA hai| madhyavartI tIrthoM meM samajhanA va pAlanA donoM sarala hote haiN| 414. cAujjAmo ya jodhammo, jo imo pNcsikkhio| desio - baddhamANeNaM, pAseNa ya mahAmuNI // uttraa0| 23.23 cAturyAmazca yo dharmaH, yo'yaM pNcshikssitH| dezito barddhamAnena, pArvena ca mahAmuninA // yahI kAraNa hai ki bhagavAn pArzva ke AmnAya meM jo cAturyAma mArga pracalita thA, usI ko bhagavAn mahAvIra ne paMcazikSA rUpa kara diyaa| 415. bAvIsaM titthayarA, sAmAiyasaMjamaM uvadisaMti / cheduvaTThAvaNiyaM puNa, bhayavaM usaho mhaaviiro|| mU0 A0 / 533 (7.42) dvAviMzatitIrthakarAH, sAmAyikasaMyama upadizati / chedopasthApanaM punaH, bhagavAn RSabhazca vIrazca // digambara AmnAya ke anusAra madhyavartI 22 tIrthaMkaroM ne sAmAyika saMyama kA upadeza diyA hai| parantu prathama va antima tIrthakara RSabha va mahAvIra ne chedopasthApanA saMyama para jora diyA hai| 3. digambara-sUtra 416. Na vi sijjhai vatthadharo, __ jiNasAsaNe jai vi hoi titthyro| Naggo vimokkhamaggo, sesA ummagayA savve / / suu0paa0|23 nApi sidhyati vastragharo, jinazAsane yadyapi bhavati tiirthkrH| nagno vimokSamArgaH, zeSA unmArgakAH srve|| bhale hI tIrthakara kyoM na ho, vastradhArI mukta nahIM ho sktaa| ekamAtra nagna yA acela liMga hI mokSamArga hai, anya sarva liMga unmArga haiN| amnAya adhi0 18 181 zvetAmbara sUtra 417. dhammammi nippavAso, dosAvAso ya ucchuphullsmo| nipphalanigguNayAro, naDasavaNo naggarUveNa // bhaa0paa0|71 dharme nipravAso, doSAvAsazca ikssupusspsmH| niSphalanirguNakAro, naTazramaNo nagnarUpeNa // (isakA yaha artha nahIM ki nagna ho jAnA mAtra mokSamArga hai, kyoMki) jisakA citta dharma meM nahIM basatA, jisameM doSoM kA AvAsa hai, tathA jo Ikha ke phUla ke samAna niSphala va nirguNa hai, vaha vyakti to nagnaveza meM naTa-zramaNa mAtra hai| 418. Nicchayado ithItNaM siddhI, Na hi teNa jammaNA diTThA / tamhA tappaDirUvaM, viyappiyaM liMgamitthI NaM / / pra0 saa0|225 ko prakSepaka gA07 nizcayataH strINAM siddhina, tenaiva janmanA dRssttaa| tasmAt tatpratirUpaM, vikalpikaM ligaM strINAM / / nizcaya se striyoM ko isI janma se siddhi hotI nahIM dekhI gayI hai, kyoMki sAvaraNa hone ke kAraNa, unheM nirgrantha kA acela liMga sambhava nhiiN| 4. zvetAmbara sUtra 419. acelago ya jo dhammo, jo imo sNtruttro| desio baddhamANeNaM, pAseNa ya mahAjasA / / utraa0| 23.29 acelasya yo dharmaH, yo'yaM saantrottrH| dezito darddhamAnena, pArveNa ca mahAyazasA // he gautama! yadyapi bhagavAn mahAvIra ne to acelaka dharma kA hI upadeza diyA hai, parantu unake pUrvavartI bhagavAn pArzva kA mArga sacela bhI hai| For Private & Personal use only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AmnAya adhi0 18 182 zvetAmbara-sUtra 420. evameva mahApaummo vi, arahA samaNANaM niggaMthANaM / paMcamahavvayAI jAva, acelagaM dhammaM paNNavihiu // sthAnAMga / 9.50 (693 ) evameva mahApadmo'pi, arhan zramaNANAM nirgranthAnAm / paMcamahAvratAni yAvadacelakaM dharmaM prajJApayiSyati // isI prakAra AgAmI tIrthaMkara bhagavAn mahApadma bhI paMca mahAvratoM se yukta acelaka dharma kA hI prarUpaNa kreNge| 421. paccayatthaM ca logassa, nANavihavigappaNaM / jattatthaM gahaNatthaM ca, loge liMgappaoyaNaM // uttarA0 / 23.32 pratItyArthaM ca lokasya nAnAvidha vikalpanam / yAtrArthaM grahaNArthaM ca, loke liMgaprayojanam // itanA hone para bhI loka-pratIti ke artha, hemanta va varSA Adi RtuoM meM suvidhApUrvaka saMyama kA nirvAha karane ke lie, tathA samyaktva va jJAnAdi ko grahaNa va dhAraNa karane ke lie loka meM bAhya liMga kA bhI apanA sthAna avazya hai / 422. itthI purisasiddhA ya, taheva ya saliMge annaliMge ya, gihiliMge NavuMsagA / taheva ya // uttarA0 / 36.49 strIpuruSasiddhAzca tathaiva ca napuMsakAH / svaliMgAH anyalagAzca, gRhiliMgAstathaiva ca // (sabhI liMgoM se mokSa prApta ho sakatA hai, kyoMki siddha kaI prakAra ke kahe gaye haiM) yathA- strIliMga se mukta hone vAle siddha, puruSaliMga se mukta hone vAle siddha, napuMsaka liMga se mukta honevAle siddha, jina-liMga se mukta honevAle siddha, AjIvaka Adi anya liMgoM se mukta hone vAle siddha, aura gRhasthaliMga se mukta hone vAle siddha / AmnAya adhi0 18 183 zvetAmbara-sUtra 423. niggaMtha sakka tAvasa, geruya AjIva paMcahA samaNA // nandi sUtra / 46 kI malayagiri TIkA meM uddhRta nirgrantha zAkya tApasa, gairuka AjIva paMcadhA zramaNA / zramaNa liMga pA~ca prakAra kA hotA hai--nirgrantha, zAkya, tApasa, gairuka aura AjIvaka / 424. jiNakappA viduvihA, pANipAyA paDiggahadharA ya / pAurajamayA uraNA, ekkekkA te bhave duvihA // pavayaNasArodvAra / 60.2 jinakalpA'pi dvividhAH pANipAtrAH parigrahadharAzca / saprAvaraNA aprAvaraNA, ekaikAste bhaveyuH dvividhAH // jinakalpI sAdhu bhI do prakAra ke hote haiM aura unameM se bhI pratyeka do do prakAra ke haiM / arthAt cAra prakAra ke hote haiM-savastra parantu pANipAtrAhArI, avastra pANipAtrAhArI, savastra pAtradhArI aura avastra pAtradhArI / 425. ya etAn varjayeddoSAn, dharmopakaraNAdRte / tasya tvagrahaNaM yuktaM yaH syAjjina iva prabhuH // uttarA0 / 3.178 kI zAntyAcArya kRta TIkA meM uddhRta jo sAdhu AcAra viSayaka doSoM ko jinendra bhagavAn kI bhA~ti binA upakaraNoM ke hI TAlane ko samartha haiM, unake lie inakA na grahaNa karanA hI yukta hai ( parantu jo aisA karane meM samartha nahIM haiM ve apanI sAmarthya va zakti ke anusAra hInAdhika vastra pAtra Adi upakaraNa grahaNa karate haiN| ) 426. jaMpi vatthaM va pAyaM vA, kaMbalaM taMpi saMjamalajjaTThA, dhAraMti pAyapuMchaNaM / pariharati ya // dazavaM0 / 6.20 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AmnAya adhi0 18 184 yadapi vastraM ca pAtraM ca kambalaM tadapi saMyamalajjArthaM dhArayanti zvetAmbara-sUtra pAdaproMchanam / pariharanti ca // sAdhujana ye jo vastra, pAtra, kambala, rajoharaNa, pAdatroMchana Adi upakaraNa dhAraNa karate haiM, ve kevala saMyama va lajjA kI rakSA karane ke lie, anAsakti bhAva se hI inakA upayoga karate haiM, aura kisI prayojana se nahIM / samaya Ane para arthAt hemanta Adi ke bIta jAne para inakA yathAzakti pUrNa yA ekadeza tyAga bhI kara dete haiM / 427 na so pariggaho buso, nApapuroga tANA mucchA pariggaho vutto, iya vRttaM mahesiNA // dazavaM / 6.21 nA'sau parigrahaH uktaH, jJAtaputreNa trAyinA / maharSiNA // mUrchA parigrahaH uktaH ityuktaM parantu itane mAtra se sAdhu parigrahavAn nahIM ho jAte haiM, kyoMki jJAtaputra bhagavAn mahAvIra ne padArthoM kI mUrcchA yA Asakti bhAva ko parigraha kahA hai, padArthoM yA upakaraNoM ko nhiiN| yahI bAta maharSi svAmI ne apane ziSyoM se kahI hai| 428. savvatyuvahiNA buddhA, sNrkssnn-prihe| ati apaNo videhamma, nA''yaranti mamAiyaM // dazavaM0 / 6.22 sNrkssnnprihe| sarvatropadhinA buddhAH, apyAtmano'pi dehe, nAcaranti mamatvam // samatA- bhogI jina vItarAgiyoM ko apanI deha ke prati bhI koI mamatva nahIM raha gayA hai, ve ina vastra pAtra Adi ke prati mamatva rakhate hoMge, yaha AzaMkA kaise kI jA sakatI hai ? 1. AcArAMga 8.4 sUtra 2 2. de0 gA0 176 177 pariziSTaH 1 gAthA kA Adi zabda agaNia jo mukkha acelago ya jo dhammo ajjhavasANa visuddhI aTTheNa taM Na baMdhai aNNoSNaM pavisaMtA atIndriyaM paraM brahma ataH zuddhanayAyattaM atthaM jo Na samikkhar3a adhItya sakalaM zrutaM aghuvayasaraName gatta adhyAtmazAstrahemAdri ananyazaraNIbhUya anekamekaM ca padasya anekAntopyanekAntaH antastattva vizuddhAtmA annaM imaM sarIraM appA kattA vikattA ya appA naI veyaraNI antarasodhIe amuTThANaM aMjali abhavisu purA vi abhyAse satkriyApekSA ambhovadbudasaMnibhA arasamarUvamagaMdhaM artho'yamaparo'narthaM alakSyaM lakSyasambandhAt gAthAnukramaNikA ( aMka gAthAoM ke haiM) gAthAMka 161 419 204 184 347 93 312 393 56 ww// 88 226 404 380 243 107 13 12 78 216 410 33 101 290 gAthA kA Adi zabda avaropparasAvekvaM avi suiyaM vA sukkaM vA asaI uccAgoe asuhAdo viNivitti asuheNa Niraya tiriyaM ahaM brahmasvarUpiNI ahamikko khalu suddho 225 AgAsakAlapuggala AdA NANapamANa AdiNihaNa hoNo Arto jijJAsurarthArthI AloyaNAdikiriyA AloyaNA garihAIya AsavadArehiM sayA Aha guru pUyAe Ahacca savaNaM la AhAraposaho khalu iM diakasAyaavvaya ikkaM paMDiyamaraNaM itthI purisasiddhA ya imaM ca me atitha iya jIvamajIve ya imAsesaNAdANe iha sAmaNNaM sAdhu ihalogaNiraveklo ukkorasacaritto'vi gAthAMka 384 253 272 139 111 375 284 313 292 286 258 36 214 318 257 113 186 317 233 422 17 26 191 241 202 154 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 gAyAMka gAthA kA Adi zabda 187 gAthAMka gAthAMka 420 10kha 220 0020402 000RA.GK 398 293 387 4 gAthA kA Adi zabda uDDhamaho tiriya pi uttamakhamamadavajjava uttama guNANa ghAmaM udadhAviva sarvasinyavaH udayaM jaha macchANaM uddesiyaM kIyagaDaM uddhANa teNa sAvaya upAsyAtmAnamevAtmA uppajjati vitiya uppajjato kajja uvamogaparimoge bIyaM uvamogamidiyehi uvasamadayAdamAu ee ya saMge samaikkamittA eehi paMcahi asaMvarehi ekasya viSayo yaH eko mAvaH sarvabhAva ekku kare maM viNi egatamaNAvAe egate accitte dUre egakajjapavanANaM egadaviyammije eguttaramegAdi aNussa ego me sAsajao appA evaM sakammaviriyaM eyAo paMcasamiIo evA vi sA samatthA evaM tramazo'bhyAsA evaM ca jIvadavvassa evaM tu saMjayassAvi evaM sehe vi apuDhe evaM hi jIvarAyA 228 275 182 evameva mahApaummo vi 242 (kha) evameva vayaM muDhA 314 orAliyo ya deho 400 kattA bhoi amutto kammamasuhaM kusolaM 195 karma naSkayaM vaiSamya karmayoga samabhyasya 344 karmApyAcarato jJAtu kasAe payaNU e kiccA 348 kaha care kaha ciTTha 183 kAmANu giddhippamavaM 134 kAkiriyANiyattI 122 kAlo sahAva NiyaI kicivi dimipAvatta 329 kimAhaNA! joisamA 129 kulasvajAdibuddhisu kRtAni karmANyatidA kohaM khamAimANaM 211 kohassa va mANassava 197 kohAdisagambhAvakkhaya 412 koheNa joNa tappadi khaMca sayalasamatthaM khaMdhA ya khaMghadesAya 105 sAmemi sabajIve gadimadhigadassa deho 192 gAme vA Nayare vA 256 guNapariNAmo saDDhA 229 guNANAmAsao davaM 368 guNehiM sAhU aguNehi 335 jJAna kevalasaMja 136 jJAnI tu zAntavikSepo 24 ghoDaliMDasamANassa gAthA kA Adi zabda cauraMga dullahaM NaccA cakkikuruphaNisuriMda cakkhusA paDilehitA catuvarga'graNI mokSo cattAri kasAe tinni cattAri maMgalaM cattAri loguttamA cattAri saraNaM pavvajjAmi caraNakaraNappahANA care payAI parisaMkamANo cAujjAmo ya jo cAritaM khalu dhammo citaMto sasarUvaM ciccA dupayaM ca cau cittamaMtamacittaM vA ceyaNarahiyamamuttaM chaTThaTThamadasamaduvA jaM annANI kamma jaM kicivi citaMto jaM pi vatthaM va pAya jaM puNa sammattapajjAya jaMbUddIve bharaherAvaesu jaM mayA dissade evaM jaM moNaM taM samma jaM sakkai taM kIrai jaukuMbhe joiuvagUDhe jattha ya ego siddho jattheva pAse kai jadi paDhadi bahusudANi jamaNegavammaNo jamiNaM jagaI puDho jammajarAmaraNamae 35 146 270 gAyaka gAthA kA Adi zabda 42 jayaM care jayaM ciTaThe 341 jale jIvAHsthale 196 jassa Na vijjadi 20 jaha kaMcaNassa kaMcaNa 72 jaha kaMTaeNa viddho 2 jaha jaha bahussuo 2 jahaNavi sakkama 2 jaha NAma ko vi puriso 143 jaha te na piyaM dukkhaM 234 jaha nibadumuppaNNo 414 jaha paumarAyarayaNaM 117 jaha bAlo japato 227 jaha rAyakulapasUo 354 jaha vi NiruddhaM 170 jaha salileNa Na 301 jaha havadi dhammadavvaM 209 jahA kumme saaMgAI 206 jahA daDDhANaM bIyANaM 230 jahA dumassa pupphe 426 jahA mahAtalAgassa 399 jahA lAho tahA loho 408 jAdo alogalogo 201 jAyadi jIvassevaM 44 jA rAyAdiNiyattI 48 jAvaiyaM kici duha 174 jAvaddhamma davaM 339 jAvanto vayaNapahA 69 jiNakappA vi duvihA 142 jIvapariNAmahedu 289 jIvassa Natthi rAgo 11 jIvaha kammu aNAi 103 jIvAjIvA ya baMdhA 215 124 123 268 295 Mmmmmmmmm 144 269 357 171 221 381 362 424 353 21. 299 252 310 Education intematon For Private Penal Use Oy Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 189 gAyaka gAthA kA Adi zabda gAthA kA Adi zabda gAAMka gAyAMka gAthA kA Adi zabda gAthAMka gAthA kA Adi zabda 148 205 M . 32 . 179 350 jIvAjIvI hi dharmiNau jIvAdIpayatthANaM jIvAdibahittacca jIvAdIsaddahaNaM jIvA puggalakAyA jIveNaM bhante gambha jIbopravizya jIvo baMbhA jIvammi je iMdiyANaM visayA je kei vi uvaesA jeNa rAgA virajjejja je pajjaesuNiradA je ya kaMte piya bhoe jesi visayesu radI jo avamANakaraNaM jo ega jANai jo khalu saMsArattho jo caradi NAdi pecchadi jo citei Na vaka jo jAe pariNimittA jo Na karedi juguppaM jo Na ya kubbadi gavaM jo dhammiesu bhatto jo passadi appANaM jo maNNAdi hiMsAmi jo muNibhuttavasesaM jo samo savvabhUesu jo sutto vavahAre jo samma bhUyAI ThANA vIrAsaNAIyA Na balAusAuaTTha Namo arahatANaM 311 Na ya gacchadi 110 Navi kAraNaM taNamao 315 Na vi taM kuNai amitto 22 Na vi sijjhai vatthadharo 288 Na hi AgameNa 407 NANAdhammajadaM piya NAsIle Na visIle 173 Nicchayado itthINaM 128 Nicchaya sajjhasarUpaM 260 NiddhA vAlukkhA vA 96 NiyayavayaNijja 84 hiravekkhe eyante 282 NibvegatiyaM bhAvada 8 Nisallasseva puNo 271 No cchAyae No vi 82 taM eyattavibhattaM 356 taM pariyAhiM dabbu 21 tacca taha paramaTTha 273 taccANesaNakAle 239 tatsvAbhAvyAdeva 58 tatha roseNa sayaM 62 tanukaraNabhuvanAdau 70 tamhA ahigayasatteNa 81 tamhA vatthUNaM ciya 165 tavasA uNijjarA iha 265 tavasA ceva Na mokkho 187 tavo joI jIvo 157 tasmAdvIryasamudrekA 319 tassa Na kappadi 212 tahAgahaM bhikkhu 251 tA maMjijjau lacchI 1 tiNNo hu si o rm mrar smrrorms titthayaravayaNasaMgaha tivihA ya hoi kaMkhA tisidaM vA mukkhidaM tete kammattagadA tesi vi tavo Na tyaktaM yena phalaM thovammi sikkhide dasaNaNANe viNao dasaNabhaTTho maTTho darzanavizuddhivinaya davamgiNA jahA davvaM pajjavaviuyaM daviThiyavattavvaM dANaM pUjA sIla disividisimANa dupadesAdI khaMdhA duviha saMjamacaraNaM dehAdevali jo vasaI dhammakahAkahaNaNa dhammammi nippavAso dhammAdhammA kAlo ghammeNa viNA jiNa ghamme ya dhammaphalamhi dhammo ahammo dhammo vatthusahAvo ghoreNa vimariyabvaM na kammaNA kamma na kAmamogA samaya na pazyAmaH kvacit na samenti na ca sameyA na sAmAnyAtmanodeti na so pariggaho vutto 395 na hayapramattasAdhUnAM 55 nANamayavAyasahio 262 nANeNa ya jhANeNa ya 355 niggaMtha sakka tAvasa 65 nissaMkiya nikkaMkhiya 147 no khalu ahaM tahA 140 no sakkiyamicchaI na 218 paMca u aNubbayAI 45 paMcasamio tigutto 98 paMceva aNubbayAI 10(ka) paumaNipattaM va jahA 365 paccayatyaM ca logassa 397 pajjaya gauNaM kijjA 245 patthaM hidayANiLaM pi 181 pamAyaM kammamAhaMsu 351 paramANumittayaM vi parasamaeganayamayaM purimANaM duvvisojho purisammi purisasaddo pUyAdisu Niravekkho pesuNNahAsakakkassa priyaM tathyaM vacastathyaM 130 phAsuvamaggeNa divA 287 bArasavihayammi vi 242(ka) bAvIsaM titthayarA 232 bauddhAnAmRjusUtrato 278 bhAvassa siddhyasiddhi 176 mAvassa patthi NAso 372 bhAve viratto maNu o 382 bhinnAH pratyekamAtmAno bhinnApekSA yarthakatra 427 bhUtaM bhAntamabhUtameva makarmorror-m For Private & Personal use only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 191 gAyAMka 320 gAthAMka 250 114 86 224 337 127 orm mmm. MYum. 285 135 219 405 mm 133 gAthA kA Adi zabda bhUyatyeNAbhigado bhedasaMghAtAbhyAM ca bhogAmisa dosa moccA mANussae yaM puNu puNNa maMsaThiyasaMghAe maNasA vAyA kAyeNa madamANamAyaloha manaH zuddhimavibhrANA maraduvA jiyadu mA ciTThaha mA jaMpaha mANussaM viggahaM mAyAvuimameyaM tu micchaMtaM vedaMto mitasuyabaMdhavAisu mUchinnadhiyAM sarva mUtimatsu padArtheSu ya etAn varjayeddoSAn yaH paramAtmA sa evA'haM yatrAnapitamAdadhAti yatravAhitaghIH puMsaH yatsUkSmaM ca mahacca yathA-yathA samAyAti yathA svapno'vabuddho yathaikazaH kArakamartha yadeva tattadevAtat yadyatsvAniSTa yasya saspandamAmAti ratto baMdhadi kamma rAgahosapamatto rAgadveSAviha hi rAgAdINamaNuppA gAAMka gAthA kA Adi zabda 43 rupiya chiddasahasse 294 lAu ya eraMDaphale 18 lAhAlAhe suhe dukkhe 41 loiya jaNasaMgAdo 327 loyAyAsa padese 109 vajijjA tenAhaDa 19 vadasamidikasAyANaM 76 varaM vayatavehi saggo 77 vara jiyapA vaI 167 vavadesA saMThANA saMkhA 231 vavahAreNuvadissai 112 vavahAro'bhUyatyo 60 vAkye'vadhAraNaM tAvad vAkyeSvanekAnta 73 vAsIcandaNasamANa 177 vigica kammuNo viNao mokkhadAraM vitteNa tANaM Na lame 342 vidhiH sRSTA vidhAtA binA samatvaM prasaran viralo ajjadi puNNaM 374 viSame'pi samekSI yaH 126 viSayAn sAdhakaH pUrva 85 visayakasAyaviNiggaha 376 vRddhaH proktamataH sUtre 373 vyApnoti mahatI bhUmi 246 saMgaM parijANAmi 131 saMjogamUlA jIveNaM 331 saMjogasiddhIi phalaM 316 salehaNA ya duvihA 121 saMveo Nibveo 166 saMsayavimohavinmama gAthA kA Adi zabda sattamayaTThANA sattveSu maMtrI saiMghayAra-ujjoya sadahadi ya pattedi saddhaM NagaraM kiccA subahuM pi suyamahIyaM sabbhAvasabhAvANa samaNeNa sAvaeNa ya samaNotti saMjadotti samadA taha majjhattha samasaMtoSa-jaleNaM sammattaNANacaraNe sammattarayaNabhaTThA samyattAdoNANaM sammadiTThI jIvA sammaiMsaNa NANaM savvao pamattassa sabvaNhumuhaviNiggaya sabvatthuvahiNA buddhA save pANA piyAuyA sabve bhAve jamhA savve samayaMti savve sarA niyaTaeNti sApekSA nayAH siddhA sAmAiyaM ukae sAmAiyaM ca paDhama sAmisaM kulalaM sAvajjajogapari siddhamaMtro yathA siyA ha se pAvaya gAthAMka gAthA kA Adi zabda sIha-gaya-vasaha 71 suiMca laDhUMsaddhaM ca 297 suI jahA sasuttA 15 sucie same vicitte 244 suttaM atyanimeNaM 141 suttesu yAvI paDi 307 suddho suddhAdeso 99 sudaparicidANu 249 sulabhaM vAganuccAraM suhaM vasAmo jIvAmo 276 suhasAyagassa 255 sejjAgAsaNisejjA 89 seNAvatimmi nihate seyAseyavidaNhU 52 sevaMto vi Na sevai 392 soprayukto'pi 156 soccA jANai 411 so Natthi ihogAso 428 sonAma aNasaNa sovaNNiya pi 279 so vi parIsaha saukhyaM vaiSayika 291 snehAbhyaktatanoraMga 386 svamAvalAmAt hatthAgayA ime 185 hayaM nANaM kiyAhINaM 178 hA! jaha mohiya 188 hiMsAviradisaccaM 403 heuvisaovaNI 261 hoUNa va NissaMgo THA 217 155 377 189 383 rm wormr W93urPurrorm 190 For Private & Personal use only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 asteya-vinA dI vastu meM grahaNa kA upavahaMNatva-dambhAcAra ko chor3akara bhAva na honaa| (171) samyak prakAra nija guNoM meM vRddhi pariziSTa:2 ahiMsA-kisI ko na mAranA vyavahAra krnaa| (64-68) pAribhASika zabda-koza ahiMsA hai aura rAga-dveSa kA upshm-nirmdtaa| (62) utpanna na honA nizcaya ahiMsA upAdhyAya-adhyayana-adhyApana karane meM aMka gAthAoM ke haiM kuzala sAdhu / (1) acitta-nirjIva padArtha (170) AkAza-acetana amUrtika va vibhu UvaM loka-lokakAza kA UrdhvavartI anyatva bhAvanA-apane ko dehAdi se dravya / (301) vaha bhAga jahA~ ki devoM kA nivAsa ajIva-jIva ke atirikta pudagala Adi bhinna dekhnaa| (107) AkiMcanya-nirmama bhAva / (284) hai| (110) pA~ca dravya acetana hone se ajIva aparama bhAva-yogI jaba taka pUrNa-kAma AcArya-sAdhu-saMgha ke naayk| (1) UnodarI-grAsa grAsa karake bhojana ko kahalAte haiN| (313) nahIM ho jAtA (30) AtmA-de0 jIva ghttaanaa| (207) aNuvrata-ahiMsA, satya Adi pAMca mUla apekSA-eka padArtha yA dharma kI apekSA vrata hI ekadeza rUpa pAlana hone dUsare kA paratvAparatva / AdAnanikSepaNa samiti-padArthoM ko RjasUtra-kSaNavartI kArya ko hI pUrNa tattva dekhanevAlI dRSTi / (389) para aNuvrata kahalAte haiM / (180) dekha bhAlakara uThAnA ghrnaa| apramAda-pAramArthika jAgarUkatA adharma dravya-lokAkAza pramANa eka ekatva-saba paryAyoM meM anugata mUla tattva (145); dainika kriyAoM ke amUrtika dravya, jo jIva va Arjava-mAyAvihIna zizuvat sarala kI ekatA (4); jagat meM jIva prati sAvadhAnI / (151) pudgaloM kI sthiti meM udAsIna bhAva / (273-274) kA tAttvika ekAkIpana / (105) amar3havaSTitva-sva-dharma-niSThA / (60) hetu hai| (304) aloka-paT dravyamayI loka-bhAga ko Avazyaka karma-sAdhu ke karane yogya chaha ekAnta-aneka dharmAtmaka vastu meM se adholoka-lokAkAza kA adhaHvartI vaha Avazyaka karma--vandanA, stuti, kisI eka dharma ko hI grahaNa chor3akara usake bAhara kA anaMta bhAga jisameM nArakIyoM kA vAsa samatA, pratikramaNa, kAyotsagaM va karanevAlI dRSTi yA pakSapAta / AkAza / (302) (382) svAdhyAya / (148) hai| (110) __ azaraNatva-AtmA va dharma ke atirikta anarthadaNDa-niSprayojana kiyA gayA Astikya-tattva va atattva meM viveka airAvata kSetra-jambUdvIpa kA uttaravartI jagat meM kucha bhI zaraNabhUta nahIM koI bhI kArya (184) bhAva / (74) kSetra / (409). hai| (104) anazana-khAna pAna Adi cAroM prakAra azacitva bhAvanA-zarIra ke azuci Atrava-kriyamANa karma-saMskAroM kA eSaNA samiti-yathAlabdha AhAra meM santoSa rkhnaa| (195) ke AhAra kA pUrNa tyAga (208) Agamana / (316-18) svabhAva ko dekhakara isase virakta anAgAra dharma-nirgrantha arthAt sAdhu kA tapa- AhAraka zarIra-Rddhi-prApta audArika zarIra-dRSTa sthUla zarIra / honaa| (109) dharma (247) sviyoM kA eka vizeSa adRSTa (298) azubhopayoga-hiMsA Adi rUpa mAnasika anityatva bhAvanA-bAraha anuprekSAoM pravRtti / (111) shriir| (298) karoti kriyA-phalecchA sApekSa sAhameM se prathama, dehAdi kI anityatA astikAya-trikAlAvasthAyI hone se IryA samiti-jIva-jantuoM ko bacAte kAra krm| ( 146) kA ciMtana (101) chahoM dravya astitva svabhAvI haiM, hue dekhabhAla kara clnaa| karma-rAga-dveSAdi to bhAbakarma hai, aura anekAnta-nityatva-anityatva Adi parantu aNu parimANa hone se kAla inake nimitta se saMcita kinhIM aneka virodhI dharmoM se gumphita dravya kAyavAna nahIM hai / zeSa pA~ca upagRhana-apane guNoM kA va anya ke sUkSmANuoM kA saMzlepa dravyakarma vastu kA ekarasAtmaka jAtyantara vibhu va madhyama parimANa-yukta hone doSoM kA gopana / (72) hai| (353) bhaav| (374-377) se kAyavAna bhI haiN| (288) 13 For Private & Personal use only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyakleza-ugra Asana mAMDa kara dhUpa chala-vaktA ke abhiprAya se viparIta zIta yA varSA meM nizcala sthita zabdArtha krnaa| (4) rhnaa| (212) chedopasthApanA-vrata samiti Adi ke kAyotsarga-zarIra ko ThUTha yA kASTha vikalpoM se yukta vyavahAra caaritr| vat socakara nizcala va niSkriya (416) ho jaanaa| (199) jambUdvIpa-yaha pRthivii-mnnddl| (409) kArmaNa zarIra-uparokta dravya-kamoM kA jIva-pratyeka deha meM sthita cetana sNcy| (298) amUttika jiivaatmaa| (289-293) kAla-dravyoM ke pariNamana meM udAsIna tattva-dravyAdi kA sArabhUta bhAva hetubhUta, aNu-parimANa, asaMkhyAta (309) tatva nau hai (207) amUttika dravya-(377-378) tapa-icchA kA nirodha (207) kSamA-krodha kA kAraNa hone para bhI tIrthakara-tIrtha arthAt saMsAra sAgara kA krodha na krnaa| (268) kinArA / usake prati pravRtta kSobha-rAga dveSa-yukta pariNAma (117) honevAle mahApuruSa tIrthakara kahagA~-guru ke samakSa apane doSa batAkara lAte haiN| (410) Atmanindana krnaa| (215) tiyaMca-vanaspati va kITa-pataMga Adi guNa-pratyeka avasthA meM dravya ke sAtha se lekara pazu-pakSI paryanta sarva rahane vAle usake sthAyI aNsh| jIva-rAzi / (111) yathA manuSya meM jJAna icchA prayatna tejasa zarIra-isa sthUla deha meM kAnti Adi tathA Ama meM rUpa rasa va sphUrti utpanna karane vAlA koI gandha aadi| (363) Abhyantara sUkSma shriir| (298) guNavata-ahiMsA Adi mUla aNuvratoM tyAga-prApta bhogoM ke prati pITha dikhA ke mUlya ko aneka-guNA kara dene kara clnaa| (282) vAle kucha niym| (181) dyaa-prduHkh-kaartrtaa| (262-63) gupti-mana vacana kAya kA gopn| dAna-dAna dekara khAnA hI khAnA hai| azubha yoga kI nivRtti| (265) (192) digambara-phevala nagna liMga se mukti guru upAsanA-guru-vinaya / (260) mAnane vAlA eka pradhAna jaina jJapti-kiyA-niSkAma karma / (147) sampradAya / (417) cAturyAma mArga-ahiMsA, satya, acaurya dikhata-dizAoM kI sImA kA pari va brahmacarya ina cAra vratoM kA mANa karake usase bAhara vyApAra maarg| (415) karane kA tyaag| (182) dev-svrgvaasii| (111) nidAna-paramava meM sukha kI kaamnaa| dravya-guNa-paryAyavAn / (363) utpAda vyaya dhrauvyayukta / (367) nirapekSa-sahavartI dUsare dharma yA pakSa kA trikAlavartI paryAyoM kA pinndd| lopa karake kevala apanA pakSa puSTa karanevAlA abhipraay| dravya chaha hai-jIva, pudgala, dharma, (386) adharma, AkAza va kAla / (387) nijarA-tapa dvArA nirjarA-tapa dvArA karmoM kA kSINa dravyAthika naya-paryAya yA vizeSa ko honaa| (332) goNa karake kevala anugatAkAra nivicikitsA-kisI bhI dharma yA sAmAnya ko grahaNa karane vAlI padArtha ke prati glAni na honaa| dRsstti| (397 ) dravyendriya-dehagata A~kha nAka aadi| nizcaya-ekarasAtmaka akhaNDa tattva dveSa-aniSTa viSayoM ke prati arati (27-28) / Abhyantara pariNAma bhAva (128); vizeSa de0 / va svasaMbedana jJAna / (adhi03) (118-121) nagama naya-dvaitAdvaita grAhI dRSTi / (389) dharma-samatA nizcaya dharma hai aura vrata paMcazikSa mArga-ahiMsA, satya, asteya dayA dAna Adi vyavahAra dharma hai| brahmacarya va aparigraha, aise pAMca (242) vratoM kA mArga (163) dharma dravya-jIva pudgala kI gati meM paNDita-tattvajJa, samyagdRSTi / (144) udAsIna sahakArI, lokAkAza paNDitamaraNa-samAdhi yA sallekhanA pramANa eka amUttika drvy| mrnn| (133) (303) parama bhAva-pUrNa-kAma, yoganiSTha / dhyAna-zarIra ko sthira karake mana ko (30) kisI viSaya ke prati ekAgra paramAtmA-jIva kI sabhI paryAyoM meM krnaa| (224-227) anugata zuddha cittatva kAraNanaya-prayojanavaza vastu ke kisI eka paramAtmA hai ( 343), aura aMza ko pradhAna karake dekhane va muktAtmA kArya-paramAtmA hai| kahanevAlA abhiprAya yA pkssvishess| (381) parameSThI-arhanta siddha AcArya upAdhyAya naraka-lokAkAza kA aghomAga (112) va sAdhu ye pAMca (1), parameSThI niHkaaNkssitv-nisskaamtaa| (53) kahalAte haiN| (228) niHzaMkitva-tAtvika nirbhiiktaa|(52) parasamaya-mithyAdRSTi ajnyaanii| (83) Jan Education int o nal Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha-dehAdi anAtmabhUta padArthoM meM pramAda-zAstravihita karmoM ke prati mUrchA yA icchA kA bhAva / athavA apane svarUpa ke prati anu(177,429) tsAha / (154-158) pariNamana-manuSya kI bAla-baddhAdi prazama-rAga-dveSavihIna zAnta pari avasthAoM kI bhAMti, dravya meM nnaam| (72-73) paryAyoM kA nitya badalate rhnaa| prAyazcitta-apane doSoM ke zodhanArtha (121) pazcAttApapUrvaka grahaNa kiyA gayA parISaha-jaya-titikSA / (137) daNDa / (214) paryAya-dravya va guNa ke nitya parivartana- proSadha-parva ke dina AhAra bhoga va zIla kramavartI kaary| manuSya kI zarIra-saMskAra Adi kA tyAga bAla vRddhAdi avasthAe~ tathA Ama karake dharma dhyAna meM samaya bitaanaa| kI kaccI-pakkI Adi avasthAeM bandha-rAga-dUSaka kAraNa hAna bandha-rAga-dveSa ke kAraNa hone vAlA 'dravya-paryAyeM haiM, aura jJAna kI krmsNcy| (329-331) taratamatAe~ tathA rasa kI khaTTI bhushrut-shaastrjny| (140) mIThI Adi avasthAe~ guNa-paryAyeM bAla-ajJAnI, mithyAdRSTi / (144) haiN| (363) bAlacaraNa-samatAvihIna korA karmaparyAyAthika naya-dravya yA sAmAnyAMza kaanndd| (142) ko chor3a kara kevala paryAya yA bAlazruta-tattva vihIna korA zAstravizeSAMza ko grahaNa karanevAlI jJAna / (142) dRsstti| (397-399) bodhidurlabha-jagat kI durlabha se durlabha pudgala-rUpa-rasAdi-guNayukta tathA pUraNa vastuoM meM bhI zraddhA va saMyamagalana svabhAvI mUttika yA bhautika .yukta tattvajJAna durlabhatama hai| dravya / (294-300) (112-114) pratikramaNa-bhUtakAlIna doSoM kA Atma- brahmacarya-AtmA meM ramaNa nizcaya brahma lAni ke bhAva dvArA zoSana krnaa| carya hai (173) aura strI-tyAga pratiSThApanA samiti-mala-mUtra kA nirjana vyavahAra brhmcry| (175) sthAna meM nikSepaNa krnaa|(197) bhakti-jJAnAdi guNoM kA bahumAna pradeza-eka paramANu parimANa kssetr| nizcaya bhakti hai| (255) aura (308) jinendra bhakti vyavahAra hai| (256) pramANa-aneka dharmAtmaka vastu ko, bhaya-maya sAta hote haiN| (53) mukhya gauNa kiye binA, yugapata bharatakSetra-jambUdvIpa kA dakSiNavartI grahaNa karanevAlA jJAna / (383) kSetra / (409) 197 bhAvendriya-indriyagata dekhane sunane Adi yuktAhAra-zuddha va parimita aahaar| kI zakti / (202) bhASA-samiti-soca samajhakara sva-para yoga-mana vacana kAya ko pravRtta karane hitakArI vacana bolanA (194) vAlA bAbhyantara prytn| (19) bhoga-paribhoga pariNANa vrata-bhogecchA ratnatraya-mokSamArga ke tIna pradhAna ko vaza karane ke lie bhoga-pari- aMga-samyagdarzana, samyagjJAna va bhoga kI vastuoM kA parimANa smykcaaritr| (20) krnaa| (183) rasa-parityAga-namaka mIThA ghI Adi madhyaloka-lokAkAza kA madhyavartI rasoM ko chor3a kara nIrasa AhAra vaha bhAga jisameM tiryaca va manuSya krnaa| (207) rahate haiN| (110) rAga-iSTa viSayoM ke prati rati bhAva manogupti-rAgAdi kI nivRtti| (198) (128),vizeSa de0 (118-121) mahAvrata-ahiMsA Adi kA pUrNadeza lezyA-kaSAyAnuraMjita prvRtti| (239) pAlana / (163) loka-AkAza kA madhyavartI vaha bhAga mArdava-aSTavidha mada kA na honaa| jisameM jIva Adi SaT dravya (270) avasthita hai (302) / yaha tIna mithyAtva-tattva viSayaka viparIta bhAgoM meM vibhAjita hai-agho, thddhaan| (14) madhya va Urdhva / (110) mokSa-koM ke niHzeSa vidhvaMsa ho jAne vacana gupti-alIka vacanoM kI nivRtti para jIva kI vAsanA-zUnya zuddha athavA mauna / (198) buddha avasthA (336), punaH saMsAra vAtsalya-maMtrI, pramoda, karuNA, madhya meM Avartana nahIM hotA (340) sthatA Adi rUpa bhaav| (71) mokSamArga-samyagdarzana, samyagjJAna va vinaya-abhyutthAna, anugamana, guru samyagcAritra ina tInoM kI icchAnusAra vrtn| (116-18) samudita ekatA / (22) vibhakta-AtmA kI dehAdi se pRthamoha-anAtmabhUta jagat meM svAmitva ktaa| (4) kartutva va bhoktRtva buddhi kA honA vivikta dezasevitva-ekAntavAsa / (210) mauna-anAtmabhUta padArthoM meM mana kI viSaya-indriyoM ke bhogya / (8) pravRtti na honA / (200) vRtti parisaMkhyAna-isa vidhi se mikSA pajJa-tapa rUpI agni meM karmoM kA hom| milegI to leMge anyathA nahIM, (266) aise aTapaTe abhigraha / (209) For Private & Personal use only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vakiyika zarIra-aNimA garimA Adi zIla vrata-ahiMsA Adi pA~ca mUla vikriyAoM meM samartha devoM va nAra- vratoM ke rakSaNArtha dhAraNa kiye kIyoM kA zarIra / (298) gaye kucha niyama / (179) vaiyAvRtya-vRddha rogI va guru Adi kI zukla dhyAna-dhyAna dhyAtA dhyeya kI sevA / (219-221) tripuTIrahita nirvikalpa samAdhi / vairAgya-saMsAra deha bhogoM se virkttaa| (231) (130) zuddhopayoga-sarva kAmanAoM va vikalpoM vyavahAra-bhedopacAra arthAt akhaNDa se atIta kevala jJAtA dRSTA bhAva / tattva meM guNa-guNI Adi rUpa bheda karanA (27-28), abhedopacAra zuddhopayoga-vata samiti gupti Adi arthAt anAtmabhUta padArthoM meM pAlane ke bhaav| (111) svAmitva kartRtva va bhoktRtva rUpa zauca-santoSarUpI jala se lobha rUpI sambandha sthApita krnaa| athavA mala ko dhonaa| (276) bAhya jJAna bAhya AcAra aadi| zramaNa-sAdhu / (249) ata-hisA anUta Adi ke prati zrAvaka-tyAgI va vivekI gRhastha / (179) virati bhaav| (ta0 sU0 7.1) zruta-zAstra tathA shaastrjnyaan| (112) zvetAmbara-kisI bhI liMga se mukti zabda naya-padArtha ke vAcaka zabda ke mAnanevAlA eka pradhAna jana sampraviSaya meM tarka-vitarka karane vAlI dAya / (423-424) dRsstti| (389) SaDAvazyaka karma-de0 Avazyaka karma / zama-moha kSobha vihIna samatA pari- sacitta-sajIva padArtha, yathA harita vana NAma (117) / vairAgya (131), spati, kITa pataMga Adi / (170) zalya-jIva kA vaha sUkSma kaSAyalA satya-tathya priya va hitakara bcn| bhAva jo kAMTe kI bhAMti mana meM (168) barAbara cubhatA rahatA hai| yaha samiti-calane, bolane, khAne Adi tIna prakAra kA hotA hai-mAyA, dainika kriyAoM ke prati yatnA mithyA va nidanA / (159-160) cArI pravRtti / (153, 192) zikSAvrata-zrAvaka ke kucha aise niyama samyagjJAna-jIvAdi nava tatvoM kA jinake dvArA use sAdhu dharma kI smygvdhaarnn| (22) zikSA mile, yathA kucha kAla paryanta AtmA va anAtmA kA viveka / samatA yukta ho sAmAyika krnaa| (79) akhaNDa tattva kA nirvikalpa (185) jJAna (82) samyak cAritra-rAgadveSa kA parihAra sApekSa-prayojanavaza kisI eka dharma ko (22), samatA (116), azubha mukhya (378) tathA anya ko se nivRtti (gupti) tathA zubha meM gauNa kara denA / (386) pravRtti (samiti) / (139) sAmAyika-samatA bhAva (187), sarva samyagdarzana-jIvAdi nava tattvoM kA sAvadha karmoM kA tyaag| (188) zraddhAna (22), athavA navatattvoM sAmAyika saMyama-samatA-pradhAna nirvimeM anugata zuddhAtmA kI zraddhA kalpa nizcaya cAritra / (187) ruci pratIti ! (43) siddha-loka-zikhara para virAjita sarAga dharma-vrata samiti gupti Adi muktaatmaa| (1) ___ rUpa savikalpa AcaraNa / (154) skandha-aNuoM ke saMghAta se nirmita sallekhanA-kaSAya va deha ko samyaka padArtha / (349-351) prakAra kRza karate hue samatApUrvaka sthitikaraNatva-kadAcita sAdhanA mArga deha kA tyAga kara denA / (238) se Diga jAne para punaH usI meM saMgraha naya-tattva ke bheda-prabheda rUpa vyaSTi sthApita hone kA prayatna / (69) sattAoM ko saMgraha karake eka rUpa syAdvAda-vAkya ko kathaMcita-vAcaka dekhane vAlI dRSTi (389) / / syAt-pada-mudrita karake bolane kI saMyama-paMcavrata-dhAraNa, paMca-samiti nyAyapUrNa paddhati, tAki anapekSita dhamoM kA lopa hone ke bajAya pAlana, kaSAyacatuSka-nigraha, paMce anukta rUpa se unakA bhI saMgraha ndriya-vijaya Adi / (162) ho jaay| (405-406) saMbara-saMyama dvArA karmoM ke Agamana svabhAvavAda-vastu svabhAva se hI pariko roka denaa| (320) Namana zIla hai| (346) saMvega-dharma va dharma-phala ke prati bahumAna svAdhyAya-zAstrAdhyayana sarvapradhAna tapa kA bhaav| (130) hai| (122-123) saMsAra-janma-maraNa rUpa saMsaraNa (6-7) hiMsA-jIvoM kA mAranA vyavahAra hisA sAgAra dharma-sagrantha arthAt gRhastha hai aura rAga-dveSa kI utpatti kA dharma / (247) nizcaya hiMsA hai| (166) For Private & Personal use only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private & Personal use only www.ainelibrary.org