Book Title: Gagar me Sagar
Author(s): Ratanchand Bharilla
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009449/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara zrI jina tAraNataraNasvAmI viracita jJAnasamuccayasAra kI 44, 56, 76 aura 867vIM gAthAoM evaM bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA para DaoN0 hukamacanda mArilla ke pravacana sampAdaka : paNDita ratanacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema. e., bI. eDa. prAcArya, zrI ToDaramala digambara jaina siddhAnta mahAvidyAlaya e-4, bApUnagara, jayapura-302015 prakAzaka : paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-302015 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama cAra saMskaraNa ( 18 maI 1985 se adyatana ) paMcama saMskaraNa ( 12 mArca 1998 ) yoga mUlya : sAta rupaye mAtra mudraka : je. ke. oNphaseTa priMTarsa jAmA masjida, dillI : 18 hajAra 600 : 5 hajAra : 23 hajAra 600 viSaya-sUcI 1. prakAzakIya 2. sampAdakIya 3. gAthA 44 para pravacana 4. gAthA 59 para pravacana 5. gAthA 76 para pravacana 6. gAthA 897 para pravacana 7. bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA pRSTha 5 17 19 41 53 65. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya (paMcama saMskaraNa) DaoN. hukamacanda bhArilla ke pravacanoM para AdhArita 'gAgara meM sAgara pustaka kA yaha paMcama saMskaraNa prakAzita karate hue hameM hArdika prasannatA kA anubhava ho rahA hai| abataka cAra saMskaraNoM ke mAdhyama se isakI 18 hajAra 600 pratiyA~ prakAzita ho cukI haiN| yaha pA~cavAM saMskaraNa 5 hajAra kI saMkhyA meM mudrita kiyA jA rahA hai| isaprakAra yaha kRti 23 hajAra 600 kI saMkhyA meM samAja ke hAthoM meM pahuMca jaaegii| . DaoN. bhArilla ke pravacanoM ko sampAdita kara prakAzita karane kA yaha prathama prayAsa thA; jo pUrNataH saphala rahA tathA bharapUra sarAhA gayA / isa kRti ke anta meM prakAzita bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA' nAmaka pravacana kI lokapriyatA ko dekhate hae hamane use 'ahiMsAH mahAvIra kI dRSTi meM nAma se pRthaka se prakAzita kiyA hai| jise hindI, aMgrejI, marAThI va gujarAtI bhASA meM 85 hajAra kI saMkhyA meM vividha saMskaraNoM ke mAdhyama se aba taka prakAzita kiyA jA cukA hai| DaoN. bhArilla una pratibhAzAlI vidvAnoM meM se haiM; jo Aja sarvAdhika sune aura par3he jAte haiN| ve na kevala lokapriya pravacanakAra evaM kuzala adhyApaka hI haiM; apitu siddhahasta lekhaka, kuzala kathAkAra, saphala sampAdaka evaM AdhyAtmika kavi bhI haiN| . sAhitya va samAja ke pratyeka kSetra meM unakI gati abAdha hai| tatvapracAra kI gatividhiyoM ko nirantara gati pradAna karane vAlI unakI nita naI sUjha-bUjha, adbhuta prazAsanika kSamatA evaM painI pakaDa kA hI pariNAma hai ki Aja jayapura AdhyAtmika gatividhiyoM kA pramukha kendra bana gayA hai| Apane 'kramabaddhaparyAya' 'paramabhAvaprakAzaka nayacakra' tathA 'samayasAra anuzIlana' jaisI gUr3ha dArzanika viSayoM ko spaSTa karane vAlI kRtiyA~ bhI likhI; jinhoMne Agama evaM adhyAtma ke gahana rahasyoM ko sarala bhASA evaM subodha zailI meM prastuta kara pUjya zrI kAnajI svAmI dvArA vyAkhyAyita jina siddhAntoM ko jana-jana taka pahu~cAne meM mahatvapUrNa yogadAna diyA hai| yahI kAraNa hai ki pUjya svAmIjI kI una para asIma kRpA rahI / ve atyanta spaSTa zabdoM meM kahA karate the ki 'paNDita kimacanda kA vartamAna tattva pracAra meM baDA hAtha hai|' uttama kSamAdi daza dharmoM kA vizleSaNa jisa gaharAI se Apane 'dharma ke zilakSaNa' pustaka meM kiyA hai, usane jana sAmAnya ke sAtha-sAtha vidvadvarya kA bhI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana moha liyA / ise paDhakara vayovRddha vratI vidvAna sva. paNDita jaganmohanalAlajI zAstrI kaha uThe the ki 'DaoN. bhArilla kI lekhanI ko sarasvatI kA varadAna hai|' 'satya kI khoja' 'tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha' 'maiM kauna hU~' 'paNDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva', 'AcArya kundakunda aura unake paMcaparamAgama', 'paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava' 'nimittopAdAna' evaM 'Apa kucha bhI kaho bhI apane Apa meM adbhuta kRtiyA~ haiN| bAraha bhAvanA : eka anuzIlana pustaka meM anityAdi bAraha bhAvanAoM para gambhIra AdhyAtmika vizleSaNa prastuta kiyA hai| isake sAtha-sAtha Apane adhyAtmarasa se sarAbora sundaratama padyamaya bAraha bhAvanAeM bhI likhI haiM; jo bAraha bhAvanA eka anuzIlana meM to prakAzita haiM hI, tathApi pATha karane vAloM kI suvidhA kI dRSTi se unheM bAraha bhAvanA ke nAma se pRthaka se bhI prakAzita kiyA gayA hai| isIprakAra jinendra vaMdanA, kundakunda zataka, zuddhAtma zataka, yogasAra padyAnuvAda, samayasAra padyAnuvAda tathA abhI hAla hI meM prakAzita samayasAra kalaza padyAnuvAda ApakI lokapriya padyAtmaka kRtiyA~ haiM; jinakI saMgItamaya oDIyo kaisiTeM bhI nirmita kI gaI haiM, jo samAja meM kAphI lokapriya haiN| yaha to sarva vidita hI hai ki DaoN. bhArilla jI tatvapracAra kI dRSTi se sana 1984 se prativarSa videza yAtrA para jAte haiM; videza meM hue vyAkhyAnoM ke AdhAra para Apane 'AtmA hI hai zaraNa' kRti kA nirmANa kiyA, jo aba taka 24 hajAra 200 kI saMkhyA meM prakAzita ho cukI haiN| yaha kRti bhI saphalatA ke mApadaNDa sthApita kara cukI hai| Apake viSaya meM vizeSa kyA likheM - nizcita hI Apako sarasvatI kA varadAna prApta hai |aapkaa sampUrNa sAhitya Atma hitakArI hone se bAra-bAra par3hane. yogya hai| isa kRti ke sampAdana meM paNDita ratanacandajI bhArilla tathA prakAzana vyavasthA meM akhila baMsala kA prazaMsanIya sahayoga rahA hai, tadartha hama Apake hRdaya se AbhArI haiN| jina mahAnubhAvoM ne isa kRti kI kImata kama karane hetu Arthika sahayoga pradAna kiyA hai| ve saba bhI dhanyavAda ke pAtra haiN| . . samI AtmArthI isa kRti ke mAdhyama se AdhyAtmika cetanA jAgRta kara AtmakalyANa kA mArga prazasta kareM isI bhAvanA ke sAtha - .. nemIcanda pATanI - mahAmaMtrI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya bhAratIya itihAsa meM dhArmika aura sAMskRtika utAra-car3hAva kI dRSTi se 16vIM sadI sabase adhika uthala-puthala kI sadI rahI hai / usa samaya zAsakoM ke dhArmika unmAda bhare atyAcAroM se samasta hindU evaM jaina samAja atyadhika AkrAnta aura AtaMkita ho rahA thaa| usake sAdhanA aura ArAdhanA ke kendra nirdayatApUrvaka naSTa-bhraSTa kiye jA rahe the| dharmAyatanoM kI surakSA cintanIya ho gayI thii| jahA~ jainoM kA pracura purAtattva yatra-tatra bikharA huA thA, usa madhya prAnta aura bundelakhaNDa ke suramya kSetroM meM yavana zAsakoM kA vizeSa AtaMka thaa| vahA~ kI jaina samAja apane dharmAyatanoM kI surakSA ke lie vizeSa cintita thii| yaha AvazyakatA anubhava kI jA rahI thI ki kyoM na kucha kAla ke lie apane prArAdhya avazeSoM ko surakSita gupta garbhagRhoM meM chupA diyA jAve aura isake sthAnApanna jinavANI kA pAlambana lekara adhyayana-manana-cintana dvArA AtmA-paramAtmA kI ArAdhanA - upAsanA kI jAve aura apane dharma kA pAlana kiyA jaave| vicAra to uttama the; parantu inakA kriyAnvayana kisI pratibhAvAna, prabhAvazAlI vyaktitva ke binA saMbhava nahIM thA; kyoMki adhikAMza janatA prAtmajJAnazUnya kevala pUjA-pATha, tIrthayAtrA, dAna-puNya Adi bAhya kriyAoM ko hI dharma mAne baiThI thii| usameM hI dharma kA svarUpa dekhanesamajhanevAloM ko yaha bAta samajhAnA AsAna nahIM thA ki ye dharmAyatana to dharmaprApti ke bAhya sAdhana mAtra haiM, saccA dharmAyatana to apanA AtmA hI hai aura vaha AtmA avinAzI tatva hai, use koI dhvastanaSTa-bhraSTa nahIM kara sktaa| eka ora bAharI upadravoM kA saMkaTa thA.aura dUsarI ora Antarika ajJAnatA kA haTha / sthiti to vikaTa thI; parantu AvazyakatA ko AviSkAra kI jananI kahA jAtA hai - mAno isa ukti ko sArthaka karate hue hI tatkAlIna AvazyakatA kI pUrti hetu eka aisI pratibhA kA udaya huA, jisameM puNya aura pavitratA kA mariNa-kaMcana yoga to thA hI, sAtha hI usameM uddAma kAma aura krodhAdi kaSAyoM ko jItane kI bhI adbhuta kSamatA thI tathA usakI vANI meM bhI aisA jAdU thA ki prAntarika Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya ajJAna aura bAharI upadravoM kI duharI samasyA ko sulajhAne meM bhI vaha saphala rhii| usa pratibhA kA nAma thA- "zrI jina taarnntrnnsvaamii"| jinheM saMkSepa meM 'tAraNasvAmI' bhI kahA jAtA hai / zrI tAraNasvAmI ne tatkAlIna paristhitiyoM meM prAtmonnati aura dharma ke utthAna ke lie jinavANI kI ArAdhanA ke dvArA tattvajJAna ke abhyAsa para vizeSa bala diyA tathA jinavAraNI kI upAsanA ko hI mukhya rakhakara zeSa kriyA-kANDa ko gauraNa kiyaa| yaha eka bahuta bar3A krAntikArI kadama thaa| isase jahAM eka ora Antarika prajJAna haTA, vahIM dUsarI ora kriyA-kANDa kA ADambara bhI kama huA tathA dhvasta avazeSoM para prAsU bahAnevAle bhAvuka bhaktoM ke hRdaya ko jItane ke lie unhoMne unake A~sU poMchate hue unase kahA ki saccA dharmAyatana to tumhArA prAtmA svayaM hI hai, jise koI kabhI dhvasta nahIM kara sakatA, tuma to apane caitanyasvarUpa bhagavAna prAtmA kI zaraNa meM jAo, vahI nizcaya se saccA zaraNabhUta hai, vaha sAkSAt kAraNaparamAtmA hai, usI ke pAlambana se abataka hue saba paraMhata va siddhasvarUpa kAryaparamAtmA bane haiN| kahA bhI hai :"cidAnanda citavanaM, yeyanaM prAnaMdaM sahASa AnaMdaM / kammamala payadi khipanaM, mamala sahAvena anyoya saMjutaM / - jJAna aura prAnaMdamayI AtmA kA manana karanA cAhiye, kyoMki isI se jJAnAnanda kI yA svAbhAvika Atmasukha kI prApti hotI hai aura isa Ananda sahita zuddha svabhAva ke anubhava se hI karmakalaMka kI prakRtiyA~ bhI kSaya ko prApta ho jAtI haiM / "" tathA : moM namaH vindate jogI, siddhaM bhavata zAsvatam / paNDito so'pi jAnante, devapUjA vidhIyate // __ 'prom' zabda meM paMcaparameSThI gabhita haiN| jo ina paMcaparameSThI ko apanI prAtmA meM hI anubhava karate haiM, ve hI zAzvata siddha pada ko pAte haiM; kyoMki prom hI brahma hai, yahI saccA dharmAyatana hai, yahI saccI devapUjA hai; ataH isI kI ArAdhanA karo, isako kauna dhvasta kara sakatA hai ?? 'kamala battIsI zloka 13 2 paNDita pUjA, zloka 3 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara isIprakAra aura bhI aneka sthaloM para deva zAstra - guru ko bAhara meM na dekhakara antara zrAtmA meM dekhane kI preraNA dekara bAhara meM huve upadravaM se citta haTAkara aura antara AtmA kA yathArtha jJAna dekara prAtmajJAna sambandhI ajJAna haTAyA hai / 7 basa phira kyA thA, mAnoM DUbatoM ko tAraNahAra mila gayA aura idhara tAraNasvAmI ke bhI eka sAtha do kAma bana gye| eka ora to jo tatvajJAna se zUnya the, kevala bAhya kriyA kANDa meM hI aTake the; unheM tattvadRSTi milI tathA dUsarI ora apane paramapUjya ArAdhanA ke kendrasthala bItarAgI jinabimba aura jinamandiroM ke vidhvaMsa se jo prAkulavyAkula the; unako vyAkulatA kama huI, unakA mAnasa palaTA / isaprakAra dukhasAgara meM nimagna prANiyoM ne zAMti kI sA~sa lI / lagatA hai unheM apanA tAraNataraNa mAnakara unake anuyAyiyoM ne hI unakA yaha "zrI jina tAraNatararaNasvAmI" nAma pracalita kiyA, jise bAda meM dhIre-dhIre unheM bhI vaha nAma svIkRta ho gayA / jaisA ki unhoMne svayaM likhA bhI hai : "jinauvaesaM sAraM kicit uvaesa kahiya sadbhAvaM / taM nitAraNa rahayaM kammakSaya muktiM kAraNaM suddhaM // arthAt jinendra bhagavAna kA jo upadeza hai, usake kucha aMza ko lekara 'jinatAraraNa' nAma se prasiddha maiMne isa grantha kI racanA kI hai / " " unake nAma meM jo 'zrI jina' vizeSaraNa lagA hai, vaha nizcaya hI jinendra bhagavAna ke artha meM nahIM hai, parantu jinendra ke bhakta ke artha meM avazya hai tathA digambara muni se ve edekaza jitendriya hone se jinendra ke laghunandana to the hI tathA cauthe guraNasthAna vAle ko bhI jinavANI meM 'jina' saMjJA se abhihita kiyA gayA hai / digambara prAcArya paramparA ke zuddhAmnAyI saMta muni zrI tAraNasvAmI niHsaMdeha eka mahAna krAntikArI yugapuruSa the| ve bacapana se hI 'udAsIna vRttivAle the / kahA jAtA hai ki unhoMne vivAha nahIM kiyA thA / ve yauvanArambha se hI zAzvata zAnti kI khoja meM sAMsArika sukhoM ke moha kA parityAga karake vighya bhUmi kI ora cale gaye the / jIvana ke uttarArddha meM ve malhAragar3ha ( ma0pra0) ke samIpa betavA nadI ke nikaTa 1 jJAnasamuccayasAra, zloka 106 - Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya pAvana vanasthalI meM AtmasAdhanArata rhe| vahIM para unhoMne 14 granthoM kI racanA kI thii| unhoMne 60 varSa kI umra meM digambarI munidIkSA grahaNa kI thii| 67 varSa kI umra meM ve divaMgata ho gaye the| Aja unake anuyAyI samaiyA yA tAraNa samAja ke nAma se jAnepahacAne jAte haiM / tAraNa samAja kA paricaya dete hue brahmacArI svargIya zrI zItalaprasAdajI ne likhA hai ki - "ye caityAlaya ke nAma se sarasvatI bhavana banAte haiM / vedI para zAstra virAjamAna karate haiM / yadyapi inake yahA~ jinendra bhagavAna kI pratimA rakhane va pUjana karane kA rivAja nahIM hai| tathApi ye loga tIrthayAtrA karate haiM, mandiroM meM yatra-tatra pratimAoM ke darzana bhI karate haiN|" pUjya tAraNasvAmI ke granthoM ke adhyayana se spaSTa bhAsita hotA hai ki una para kundakunda svAmI kA kAphI prabhAva thaa| unhoMne samayasAra, pravacanasAra, aSTapAhar3a Adi granthoM kA gahana adhyayana kiyA thaa| yogIndudeva ke paramAtmaprakAza va yogasAra bhI unake adhyayana ke abhinna aMga rahe hoNge| nizcaya hI tAraNasvAmI kundakundAcArya ke granthoM ke jJAtA the| unhoMne yatra-tatra vihAra karake apane adhyAtmabhita upadeza se jainadharma kA pracAra kiyaa| zrI tAraNasvAmI ke viSaya meM eka yaha kiMvadantI pracalita hai ki unake upadeza se pUrI "hATa" arthAt hajAroM jainAjana janatA unakI anuyAyI bana gayI thii| isakA pratyakSa pramANa yaha hai ki ve svayaM to paravAra jAtIya digambara jaina the aura unake anuyAyI tAraNa samAja meM Aja bhI aneka jAtiyoM ke vibhinna gotroM ke loga sammilita haiN| ___ kahA bhI jAtA hai ki unake upadeza se prabhAvita hokara pAMca lAkha tirepana hajAra tIna sau unnIsa (5,53,319) vyaktiyoM ne jainadharma aMgIkAra kara liyA thaa| unake nimnAMkita pramukha ziSyoM meM vibhinna varga aura jAtiyoM ke nAma haiM, jaise:- lakSmaNa pANDe, cidAnanda caudharI, paramAnanda vilAsI, satyAsAha telI, lukamAna zAha musalamAna / isaprakAra hama dekhate haiM ki tAraNasvAmI jAti, dharma evaM UMcanIca varga ke bheda-bhAva se dUra udAra hRdaya vAle saMtapuruSa the tathA ve 'tAraNataraNa pAvakApAra bhUmikA, pRSTha 4 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara rUr3hivAdI paramparA aura pAkhaNDavAda para jIvana bhara coTa karate rahe / dekhiye unhIM ke zabdoM meM : __"jAikulaM nahu picchadi zuddha sammatta darzanaM picchaI / jAti aura kula se nahIM, balki zuddha samyagdarzana se hI pavitratA aura bar3appana pAtA hai|" Apake granthoM meM alaMkAroM kI dRSTi se rUpakoM kI bahulatA hai : "snAnaM ca zuddha jalaM" - yahA~ zuddha prAtmA ko hI zuddha jala mAnakara yaha kahA hai ki jo zuddha prAtmA meM laya ho jAtA hai, vahI sacce jala meM snAna karatA hai| tathA : "dhyAnasya jalaM zuddhaM jJAnaM snAnaM paNDitA"- arthAt paNDita jana AtmajJAnarUpa zuddha jala se dhyAna kA snAna karate haiN| tathA : "jJAnaM mayaM zuddhaM, snAnaM jJAnaM paNDitA" - arthAt jJAnamayI zuddha jala meM hI paNDita jana snAna karate haiM / sva0 DaoN0 hIrAlAla jaina ne santa tAraNasvAmI kI racanA, zailI evaM bhASA aura viSayavastu para bar3I saTIka TippaNI kI hai| ve likhate haiM : ina granthoM kI bhAvabhaMgI bahuta kucha aTapaTI hai / jainadharma ke mUla siddhAnta aura adhyAtmavAda ke pradhAna tattva to isameM spaSTa jhalakate haiN| parantu granthakartA kI racanAzailI kisI eka sAMce meM DhalI aura eka dhArA meM sImita nahIM hai / .............."vicAroM kA udreka jisaprakAra jisa ora calA gayA, taba vaisA prathita karake rakha diyA tathA isa kArya meM unhoMne jisa bhASA kA avalambana liyA hai, vaha to bilkula nijI hai| vir........na vaha saMskRta hai, na koI prAkRtika apabhraza hai aura na koI dezI pracalita bhASA hai| merI samajha meM to use "tAranatarana bhASA" 1 upadeza zuddhasAra, gAthA 153 2 paNDita pUjA, gAthA 8 kA aMza 3 vahI, gAthA kA aMza 4 vahI, gAthA 10 kA aMza Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya hI kahanA ThIka hogaa| jo gahana va manohara bhAva unameM bhare haiM, unakA ukta aTapaTI zailI ke kAraNa pUrA lAbha uThAyA jAnA kaThina hai / '' svargIya paM0 parameSThIdAsajI kA bhI isa saMbaMdha meM yahI mata hai : ............"jinhoMne apanI nirAlI bhASA zailI meM uccatama AdhyAtmika tattvoM kA nirUpaNa kiyA / ..............."una zrI tAraNa svAmI dvArA racita sUtroM aura gAthAoM kA yathArtha artha samajha pAnA kaThina kAma hai, kyoMki unakI bhASA-zailI alaga prakAra kI hai|........ ....... vartamAna yuga meM AdhyAtmika mahApuruSoM meM zrI kAnajI svAmI kA nAma pramukha hai, unhoMne zrI tAraNasvAmI ke adhyAtma jJAna kI mahimA gAyI hai aura unakI adhyAtma vANI para pravacana bhI kiye haiM, jo aSTapravacana ke nAma se do bhAgoM meM prakAzita bhI ho cuke haiM / "2 prastuta "gAgara meM sAgara" pustaka unhIM paramapUjya zrI jina tAraNa taraNa svAmI viracita jJAnasamuccayasAra grantha kI katipaya mahattvapUrNa . gAthAoM para huye DaoN0 hukamacanda bhArilla ke pravacanoM kA saMkalana hai / isI varSa tAraNa jayantI ke avasara para DaoN0 bhArilla dvArA sAgara meM ye pravacana haye the, zrImanta seTha bhagavAnadAsajI kI bhAvanA ke anusAra unake jyeSTha putra, lokasabhA sadasya zrI DAlacandajI jaina ne isa pusta. kA sampAdana karane ke lie mujhase anurodha kiyaa| mujhe prasannatA hai ki isa nimitta se mujhe zrI jina tAraNasvAmI ko bhI nikaTa se samajhane kA avasara milaa| jJAnasamuccayasAra kI katipaya mahattvapUrNa gAthAoM para huye DaoN. bhArilla ke prastuta pravacanoM ko par3hakara aisA lagA ki aho! aisI mahAna AdhyAtmika gUr3hatama gAthAyeM, jinheM janasAdhAraNa ke dvArA samajha pAnA atyanta kaThina kArya hai, unheM itanI sarala bhASA aura mubodha zailI meM jana sAdhAraNa ke gale utAra denA hara eka ke vaza kI bAta nahIM hai| DaoN0 bhArilla jaisA hI koI kuzala pratibhAvAna samartha pravacanakAra isa durUha kaThina kArya ko kara sakatA hai / kundakunda aura amRtacandra jaise prAcAryoM ko samajhanA phira bhI AsAna hai, kyoMki unakI bhASA vyAkaraNa-sammata vizuddha prAkRta aura 1 tAraNataraNa zrAvakAcAra bhUmikA, pRSTha 4 (san 1940) 2 jJAnasamuccayasAra kI bhUmikA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara saMskRta hai: parantu zrI jina tAraNataraNasvAmI kI bhASA to bar3I hI aTapaTI hai, ataH inako samajhanA AsAna nahIM hai tathA inake granthoM para kisI samartha prAcAryoM yA viziSTa vidvAnoM kI koI vistRta TIkAyeM bhI nahIM haiM / svargIya brahmacArI zrI zItalaprasAdajI ne jo prayAsa isa kSetra meM kiyA hai, vaha stutya hai; parantu vaha bahuta saMkSipta sArAMza yA bhAvArtha ke rUpa meM hI hai / svalpa matiyoM ke hisAba se usameM aba bhI vistAra kI bahuta guMjAiza hai| DaoN0 bhArilla ke dvArA huye prastuta pravacanoM ko dekhane se aisA lagatA hai ki isa bar3I bhArI kamI kI pUrti bahuta kucha aMzoM meM isaprakAra ke pravacanoM se saMbhava hai; ataH aise sarala, subodha pravacanoM kA adhika se adhika prakAzana honA cAhiye, tAki sAmAnyajana lAbhAnvita ho skeN| DaoN0 bhArilla ke pravacanoM ko par3hakara yA sunakara sAdhAraNa se sAdhAraNa vyakti tAraNasvAmI ke bhAvoM taka pahuMca sakatA hai| unake pravacanoM kI yaha khAsa vizeSatA hai ki unakA koI bhI zrotA hatAza hokara khAlI hAtha nahIM lauTa sktaa| kaThina se kaThina viSayoM ke pravacanoM meM bhI koI thakAna yA Uba anubhava nahIM kara sktaa| "aAja sAre bhArata meM aisA kauna tattvarasika hai, jo DaoN0 bhArilla kI pravacanazailI se paricita na ho| unakI lekhanazailI to sazakta hai hI, pravacana zailI bhI aisI hai ki jisameM AbAla-baddha, par3ha-anapar3ha sabhI ekarasa hokara unake pravacanoM se lAbhAnvita hote haiM / ve isa mohaka, prabhAvaka aura rahasyodghATaka zailI ke kAraNa itane lokapriya huye haiM ki jo eka bAra unheM suna letA hai, vaha bAra-bAra sunanA cAhatA hai| jahA~ unameM aisI kSamatA hai ki ve eka hI vyAkhyAna ko komA, phulasTApa sahita vaisA kA vaisA ripITa kara sakate haiM, punarAvRtti kara sakate haiN| vahIM unameM aisI bhI kSamatA hai ki ve eka hI viSaya para 25 pravacana bhI kareM to bhI viSayAntara huye vinA punarAvRtti nahIM hogii| yahI kAraNa hai ki unheM sunane ke lie videzoM se bhI grAmaMtraNa prAte haiN| gata varSa ve briTena, amerikA grAdi aneka yUropIya dezoM meM jAkara Aye haiN| isa varSa bhI unakA puna: do mAha kA videza yAtrA kA kAryakrama hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya aba taka unake dvArA likhita 27 pustakeM aneka bhASAoM meM teraha lAkha se bhI adhika saMkhyA meM prakAzita ho cukI haiN| 12 yaha pahalA prayoga hai, jaba unake pravacanoM ko sampAdita karake pustaka ke rUpa meM prakAzita kiyA jA rahA hai, parantu mujhe to aisA lagatA hai ki unake lekhana se bhI unake prakAzita pravacana adhika lokapriya hoMge; kyoMki lekhana meM tulanAtmaka dRSTi se bhASA-zailI phira bhI durUha ho jAtI hai, kintu pravacanoM meM yaha zikAyata nahIM rahatI / paMcakalyANaka prasaMgoM para evaM zikSaNa-prazikSaNa ziviroM meM tathA mahAvIra jayantI Adi prasaMgoM para huye unake pravacana bhI prakAzita hone cAhiye; kintu yaha to isa bAta para nirbhara karatA hai ki prastuta pravacanoM se pAThaka kitanA lAbha uThAte haiM ? tathA kaisI / kyA AvazyakatA anubhava karate haiM ? pravacanakAra ke mukha se pravacanoM ko pratyakSa sunane kA lAbha to apanI jagaha mahattvapUrNa hai hI, kyoMki samyagdarzana kI utpatti meM dezanAlabdhi ko hI nimitta kahA hai, par3hane ko nahIM; kintu unhIM pravacanoM ko pustaka ke mAdhyama se par3hane kA Ananda bhI koI judI jAti kA hotA hai / ve eka-dUsare ke pUraka to ho sakate haiM, kintu eka-dUsare kI pUrti nahIM kara sakate / jahA~ pratyakSa sunane meM vANI ke sivAya vaktA ke hAva-bhAva bhI samajhane meM sahayogI hote haiM, vahIM citta kI caMcalatA evaM prAsa-pAsa kA vAtAvaraNa usameM bAdhaka bhI kama nahIM hotA tathA nAnA prakAra ke zrotAoM ke kAraNa vaktA ko bhI vistAra bahuta karanA par3atA hai, ataH adhika samaya meM bahuta kama viSayavastu hAtha lagatI hai / prakAzita pravacanoM meM yadyapi vaktA ke hAva-bhAvoM kA lAbha nahIM hai, parantu unheM zAnti meM citta sthira karake ekAnta se baiThakara par3hA jA sakatA hai, eka bAra samajha meM na Aye to bAra-bAra bhI par3hA jA sakatA hai tathA pravacana meM vaktA ke sAtha apane upayoga ko daur3AnA par3atA hai, jo bAta sunane-samajhane yA grahaNa karane se raha gaI, so raha gaI; kyoMki vahA~ punarAvRtti kA koI avasara nahIM rahatA / prakAzita pravacanoM ke sampAdana meM anAvazyaka kalevara, jo kevala janatA ko kanTrola meM rakhane ke lie yA usake manoraMjana ke lie bolA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 13 jAtA hai athavA sarala karane ke lie vistRta udAharaNamAlA bIca-bIca meM A jAtI hai; use AvazyakatAnusAra yA to haTA hI diyA jAtA hai, anyathA bahuta kama kara diyA jAtA hai / sAtha hI prakAzita pravacanoM meM bhASA bhI parimArjita ho jAtI hai evaM viSayavastu bhI ekadama vyavasthita ho jAtI hai| isaprakAra sabhI dRSTiyoM se vicAra karane para prakAzita pravacana bhI apanI jagaha ekadama paThanIya aura saMgraharaNIya bana jAte haiM / ataH jinhoMne prastuta pravacanoM ko pratyakSa sunakara Ananda liyA hai, ve bhI vizeSa lAbha ke lie inheM avazya pddh'eN| jJAnasamuccayasAra para hue pravacanoM ke atirikta anta meM 'bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA' nAmaka eka vyAkhyAna bhI saMkalita hai| dhyAna rahe jaba sAgara meM jJAnasamucyasAra para pravacana hue the, tabhI ahiMsA para bhI unake do vyAkhyAna hue the- eka vizvavidyAlaya meM aura eka kaTarA bAjAra kI prAmasabhA meM / DaoN0 bhArilla kA ahiMsA sambandhI yaha vyAkhyAna itanA lokapriya hai ki vigata daza varSoM meM ve ise vibhinna sthAnoM para zatAdhika bAra doharA cuke haiM, phira bhI isakI mA~ga nirantara banI hI rahatI hai| ve jahA~ bhI jAte haiM, unheM eka vyAkhyAna isa viSaya para denA hI par3atA hai| yaha itanA sAragabhita aura rocaka hai ki janatA bAra-bAra sunanA cAhatI hai, aneka bAra suna lene ke bAda bhI maMtramugdha hokara sunatI hai / yadyapi yaha vyAkhyAna itanA lambA hai ki eka ghaNTe meM samApta honA sambhava nahIM hai, ata: ve ise sthAna aura samayAnusAra choTA-bar3A karate rahate haiM ; para hamane use sampUrNa hI prakAzita kiyA hai - isa kAraNa yaha lambA bhI bahata ho gayA hai, para hama kyA kara sakate haiM; kyoMki isameM sampAdana kI koI guMjAiza hI nahIM thii| isake prakAzana kI mAMga bahuta dinoM se tejI se cala rahI thii| isa kRti ke mAdhyama se vaha bhI pUrNa hogii| Tepa-kaisiToM se saMgrahIta ina pravacanoM kA samyak prakAra se sampAdana aura parimArjana karake inake pravaktA DaoN0 bhArilla ko eka bAra punaH dikhA liyA gayA hai| unhoMne bhI inameM kucha Avazyaka parivartana, parivarddhana evaM parimArjana kiyA hai| isaprakAra yaha saMkalana eka prakAra se sarvAMga ho gayA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya phira bhI yadi inheM par3hate samaya pAThakoM ko kahIM koI bAta, yogya sujhAva dhyAna meM Ave to hameM avazya hI likheM, jisase yadi Avazyaka pratIta huA to punaH prakAzana meM ThIka kiyA jA sake / AzA hai, pAThaka isase lAbha utthaayeNge| - ratanacanda bhArilla Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamAtmA mamalaM zuddha zrI jJAnasamuccayasAra kI gAthA naM0 44 ke 4 aura 4 milakara 8 hote haiN| isa gAthA ke dvArA zrI bhArillajI ne 'praSTa pravacana' kA sAra aura zrI kAnajI svAmI kA upakAra smaraNa karAte hue prAtmA kI adbhuta anubhUti kA rasAsvAdana karAyA hai| tathA isI mahAna grantha kI gAthA naM0 56 ke 5 aura 6 milakara 14 hote haiN| isa gAthA ke dvArA Apane zrI tAraNa svAmI ke 14 granthoM kA sAra amUrta zuddhAtmA ko apanI sahaja sundara zailI meM zrotA ke jJAna meM pratiSThita kiyA hai / Apake ye pravacana ekatva-vibhakta usa bhagavAna AtmA kI upalabdhi meM sabako sahAyaka - nimitta banakara svarUpa meM pahuMcane ke lie prakAza-staMbha kA kArya kreNge| isa mahAna upakAra ke lie pratyeka mumukSu prApakA sadaiva prAbhArI rhegaa| hozaMgAbAda -70 jayasAgara 21-4-85 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.00 4.00 **** 5.00 4.00 .00 / DaoN0 bhArilla ko mahattvapUrNa kRtiyA~ 1. paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva [hindI] 11.00 2. tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha ' [hindI, gujarAtI, marAThI, kannar3a, aMgrejI] 3. dharma ke dazalakSaNa [hi., gu., ma., ka., tamila, aMgrejI] 5.00 4. kramabaddhaparyAya [hi., gu., ma., ka., ta.] 5. satya ko khoja [hi., gu., ma., ta., ka.] 5.00 6. jinavarasya nayacakram 7. bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 8. bAraha bhAvanA 1.00 6. gAgara meM sAgara 10. Apa kucha bhI kaho [hindI, kannar3a] 3.00 11. maiM kauna hU~ ? [hi., gu., ma., ka., ta., aMgrejo] 1.25 12. yugapuruSa zrI kAnajI svAmI [hi., gu., ma., ka., ta.] 13. tIrthakara bhagavAna mahAvIra [hi., gu., ma., ka., ta., a., te., aM.] 0.50 14. vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA [hindI] 4.00 15. arcanA (pUjana saMgraha) [hindI] 0.50 16. gommaTezvara bAhubalI 0.40 17. vItarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra [hi., gu.] . 18. caitanya camatkAra 16. ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 1.25 20. bAlabodha pAThamAlA bhAga 2 [hi., gu., ma., ka., ta., baM., a.] 1.00 21. bAlabodha pAThamAlA bhAga 3 [hi., gu., ma., ka., ta., baM., aM.] 1.00 22. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga 1 [hi., gu., ma., ka., aM.] 1.00 23. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga 2 [hi, gu., ma., ka., aM.] 1.25 24. vItarAga-vijJAna paThimAlA bhAga 3 [hi., gu., ma., ka., aM.] 1.25 25. tattvajJAna pAThamAlA bhAga 1 [hi., gu., ma., ka., aMgrejI] 1.25 26. tattvajJAna pAThamAlA bhAga 2 [hindI, gujarAtI, aMgrejI] 1.40 saMpAvita prakAzana 1. mokSamArgaprakAzaka 2. pravacanaratnAkara bhAga 1, 2, 3, 4 pratyeka 10.00 3. jJAnagoSThI 4. paramArthavacanikA pravacana 2.00 5. vItarAga-vijJAna (mAsika): AjIvana zulka 125) vArSika zu. 12.00 0.25 1.00 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara jJAnasamuccayasAra gAthA 44 para pravacana ( maMgalAcaraNa ) jo eka zuddha vikAravajita acala paramapadArtha hai / jo eka jJAyakabhAva nirmala nitya nija paramArtha hai / / jisake daraza va jAnane kA nAma darzana-jJAna hai / ho namana usa paramArtha ko jisameM caraNa ho dhyAna hai || yaha "jJAnasamuccayasAra" nAmaka adhyAtma-grantha hai / ise Aja se lagabhaga pA~ca sau varSa pUrva grAtmAnubhavI digambara saMta zrI tAraNasvAmI ne likhA thA / grAcArya kundakunda ke samayasAra ke samAna hI yaha grantha bhI adhyAtmarasa se sarAbora hai / tAraNasvAmI ke granthoM para prAcArya kundakunda kA prabhAva spaSTa dikhAI detA hai / nAraNasvAmI ne isa grantha meM gAgara meM sAgara bhara diyA hai / bar3e hI saubhAgya kI bAta hai ki Aja hama adhyAtma- amRta ke sAgara se bharI isa gAgara ke mukha ko sAgara meM hI khola rahe haiM aura isa gAgara meM samAhita mRtasAgara kA rasapAna lagAtAra pA~ca dina taka kreNge| tAraNajayantI kA yaha svarga gravasara hama sabhI ko sadA yAda rahegA / tAraNasvAmI kA saccA paricaya hameM gurudeva zrI kAnajI svAmI dvArA unake granthoM para kie gae pravacanoM se prApta huA thA / graSTa-pravacana nAma se aneka bhAgoM meM prakAzita unake pravacanoM se hI tAraraNasvAmI ke granthoM ke par3hane kI preraNA bhI prApta huI / yaha "jJAnasamuccayasAra" grantha na kevala tAraNa samAja kI, apitu saMpUrNa jaina samAja kI mUlya sampatti hai, jise grAjataka hamane kholakara bhI nahIM dekhA / tAraNasvAmI ne isameM aisI-aisI sundara bAteM likhI haiM ki sArA jaina samAja grA~kha kholakara dekhe to use mAlUma par3e ki tAraNasvAmI kyA the ? Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 44 para pravacana isa grantha meM aneka gAthAe~ to aisI haiM ki jinheM par3hakara hRdaya Andolita ho jAtA hai, Anandita ho jAtA hai / 18 yaha cavAlIsavIM gAthA bhI eka aisI hI adbhuta gAthA hai ki jisameM dvAdazAMga kA sAra samAhita ho gayA hai / tAraNasvAmI ne isa gAthA meM nija bhagavAna zuddhAtmA kA svarUpa samajhAyA hai / mUla gAthA isaprakAra hai : mamAtmA mamalaM zuddhaM mamAtmA zuddhAtmanam / dehastho'pi pradehI ca mamAtmA paramAtmaM dhruvam // 44 // | isa gAthA meM nija zuddhAtmA kI bAta kahI gaI hai / isameM kahA gayA hai ki merA yaha dhruva grAtmA atyanta amala hai, pUrNa zuddha hai / deha meM virAjamAna yaha merA grAtmA svayaM pradeho hai aura svayaM hI paramAtmA hai / isa gAthA meM jo bAta kahI gaI hai, vaha kisI anya bhagavAna grAtmA kI bAta nahIM hai / isameM nija bhagavAna grAtmA kI hI bAta hai, grapane grAtmA kI hI bAta hai / merA grAtmA arthAt maiM / maiM hI pUrNa amala hU~, maiM hI pUrNa zuddha hU~, rAgAdi vikArI bhAva mere svabhAva meM nahIM haiM, maiM gagAdi vikArI bhAvarUpa nahIM hU~ / yaha bAta hI yahA~ jora dekara kahI gaI hai / yadyapi merI vartamAna paryAya meM moha-rAga-drepAdi bhAva pAye jAte haiM, tathApi ve zrAtmA ke svabhAvabhAva nahIM haiM, vikAra haiM, vikRtiyA~ haiM / vikAra aura vikRtiyA~ vastu nahIM huA karatIM / yadyapi ye vikAra Atmavastu meM hI utpanna hote haiM, tathApi ve prAtmavastu kadApi nahIM ho sakate / yadyapi phor3A deha meM hI paidA hotA hai; para vaha deha to nahIM hotA, ume deha to nahIM mAnA jAtA; kyoMki vaha deha kI vikRti hai / isIprakAra ye rAgAdi bhAva AtmA meM paidA hokara bhI grAtmA nahIM ho sakate, kyoMki AtmA kI vikRtiyA~ haiM / yadi ina rAgAdi bhAvoM ko hI grAtmA mAna liyA jAya to phira inheM AtmA se alaga nahIM kiyA jA sakatA hai / cUMki inheM AtmA se alaga kiyA jA sakatA hai, ataH ye grAtmA nahIM ho sakate haiM / are bhAI ! yadi AtmA kA hita karanA hai to yaha bAta acchI taraha samajha lenA cAhie / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 gAgara meM mAgara AtmA ko yahA~ "nirmala" na kahakara "mamala" kahA hai| mamala arthAt amala / jisakA mala nikala gayA ho, use nirmala kahate haiM aura jisameM mala ho hI nahIM, use amala kahate haiM / arahaMta aura siddha bhagavAna nirmala haiM aura trikAlI dhruva bhagavAna AtmA amala hai / ye rAgAdibhAva AtmA se atyanta bhinna haiN| prAzaya yaha hai ki rAgAdi bhAva haiM avazya ; para ve AtmA nahIM, AtmA se atyanta bhinna haiM / merA AtmA to isasamaya hI atyanta amala aura pUrNa pavitra hai| mujhe nirmala yA pavitra honA nahIM hai, apitu maiM amala aura zuddha huuN| yadyapi yaha bAta satya hai ki ye rAgAdi bhAva merI hI bhUla se mujhameM hI paidA hue haiM; tathApi ye mere nahIM haiM, ye maiM nahIM huuN| merI bhUla bhI mAtra itanI hI hai ki maiM svayaM ko bhUlakara Ajataka para ko apanA mAnatA rahA huuN| para yahA~ to yaha kahA jA rahA hai ki vaha bhUla bhI to maiM nahIM hU~, vaha bhUla bhI to mujha se bhinna ho hai; kyoMki bhUla to eka na eka dina miTa jAnevAlI hai aura maiM to anAdi-ananta amiTa padArtha hai| amiTa AtmA miTanevAlI bhUlasvarUpa kaise ho sakatA hai ? 'bhala mAtra ekasamaya kI bhUla hai, para maiM bhUla nahIM hai|' - yaha nahIM samajhanA hI sabase bar3I bhUla hai, jisake kAraNa yaha prAtmA svayaM bhagavAna hokara bhI cAra gati aura caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakabhaTaka kara janma-maraNa ke ananta du:kha uThA rahA hai / "mamAtmA mamalaM zuddha" isameM prAtmA ko 'amala' kahakara nAsti se vAta kI hai aura 'zuddha' kahakara asti batAI hai| mala mAne galatiyA~ - vikRtiyA~ / prAtmA meM utpanna honevAlI vikRtiyoM aura galatiyoM kI grAtmA meM nAsti hai, ataH AtmA amala hai / yahA~ jaba galatiyAM nahIM raheMgI, tava kI bAta nahIM hai / yahA~ to yaha batAyA jA rahA hai ki abhI jisa samaya galatiyAM ho rahI haiM, usI samaya grAtmA galatiyoM se rahita amala hai| dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki yaha bAta apane prAtmA kI hI bAta hai, auroM kI nahIM; kyoMki yahA~ to sApha-sApha likhA hai ki "mamAtmA mamalaM' arthAt merA aAtmA amala hai / yaha akele tAraNasvAmI ke yAtmA kI bhI bAta nahIM hai, sabhI yAtmAoM kI bAta hai| jo samajhe, usake prAtmA kI bAta hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 88 para pravacana isa choTe se kathana meM tAraNasvAmI ne kitanI bar3I bAta kaha dI hai, para koI samajhe taba na ? grAtmA to sadA hI amala hai, vaha to kabhI malina hotA hI nahIM hai / malinatA mAtra paryAya meM hotI hai, para bhagavAna grAtmA to paryAya se bhinna trikAlI dhruvatattva hai / bhAI ! yaha paramaadhyAtma kI bAta hai / yA kahate haiM ki merA yaha zuddha grAtmA ho dhruva hai / rAgAdi vikArI pariNAma grazuddha haiM, gradhruva haiM aura bhagavAna AtmA zuddha hai, dhruva hai / merA yaha zuddha grAtmA, dhruva grAtmA hI paramAtmA hai / "mamAtmA paramAtmaM dhra uvaM" kahakara tAraNasvAmI pratyeka AtmA ko dhruva paramAtmA ghoSita karate haiM / paramAtmaprakAza meM bhI kahA hai ki "appA so paramappA - AtmA hI paramAtmA hai / " apanA paramAtmA to apanA grAtmA hI hai, kyoMki apanI paramAtmadazA to apane trikAlI dhruva prAtmA ke Azraya se hI utpanna honevAlI hai| 1 merA yaha trikAlI dhruva paramAtmA dehadevala meM virAjamAna hone para bhI pradehI hai, deha se bhinna hai / tAraNasvAmI isI gAthA meM kahate haiM ki "dehastho'pi pradehI ca" deha meM sthita hone para bhI grAtmA pradehI hai / dehadevala meM virAjamAna deha se bhinna bhagavAna grAtmA maiM hI hU~, koI anya nahIM / yahA~ isa bAta para vizeSa vajana hai / deha se bhinna, rAga se bhinna, guraNabheda se bhI bhinna nija bhagavAna grAtmA kI carcA, maiMne grabhI-abhI likhI saMvarabhAvanA meM kI hai, jo isaprakAra hai : dehadevala meM rahe para deha se jo bhinna hai / hai rAga jisameM kintu jo usa rAga se bhI zranya hai // gurameda se bhI bhinna hai paryAya se bhI pAra hai / jo sAdhakoM kI sAdhanA kA eka hI AdhAra hai ||1|| kauna hai vaha AtmA ? maiM hU~ vahI zuddhAtmA caitanya kA mArtaNDa zrAnanda kA rasakanda hU~ maiM jJAna kA ghanapiNDa maiM dhyeya hU~ zraddheya hU~ maiM jJeya hU~ maiM jJAna basa eka jJAyakabhAva hU~ maiM maiM svayaM bhagavAna 1 || 1 // 2 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara dehadevala meM virAjamAna deha se bhinna gramala, akhaNDa, grAnanda kA rasakaMda, jJAna kA ghanapiNDa, dhyeya, jaya, zraddheya caitanyasvarUpa bhagavAna 'AtmA maiM svayaM hU~ / isa bAta para tAraNasvAmI ne bahuta bala diyA hai / yahI kAraNa hai ki gAthA meM tIna-tIna bAra 'mamAtmA' zabda kA prayoga huA hai| 21 ukta viSaya se aparicita jagatajana aisA mAnate haiM ki paramAtmA zuddha hai aura hama zuddha haiM, paramAtmA mahAna hai aura hama tuccha haiM; para ve yaha nahIM jAnate ki aisA mAnane para eka bAta spaSTarUpa se mAnanI hogI ki jo zuddha hai, vaha para hai aura jo nija hai, / vaha azuddha hai dhyAna rahe para kA aura azuddha kA dhyAna karane se zuddhatA kI utpatti hotI hai aura nija kA tathA zuddha kA dhyAna karane se zuddhatA kI utpatti hotI hai / isaprakAra zuddhatA kI utpatti ke lie do grAvazyaka zarteM ho giiN| zuddhatA kI utpatti ke lie eka no nija kA dhyAna karanA Avazyaka hai aura dUsare zuddha kA / grataH yadi nija aura zuddha eka hI nahIM hue to phira zuddhatA kI utpatti saMbhava nahIM raheMgI / yadi arahaMta - siddharUpa paramAtmA ko hI zuddha mAneMge aura apane AtmA ko svabhAva se trikAla zuddha hone para bhI zuddha nahIM mAneMge to zuddhatA aura nijatA eka sAtha ghaTita nahIM hogI, kyoMki grarahaMta siddharUpa paramAtmA to nijasvarUpa ho nahIM sakate / grataH donoM zarteM pUrI karane ke lie nija ko hI zuddha mAnanA hogA, tabhI grAtmAnubhUti hogI, samyagdarzana kI utpatti hogI / apane ko zuddha mAnanA galata bhI nahIM hai, kyoMki apanA grAtmA bhI svabhAva se to zuddha hai hI / hamArI sabase bar3I bhUla yahI hai ki hamane nija bhagavAna grAtmA ko azuddha mAna rakhA hai / are, hamArA grAtmA vartamAna paryAya meM bhale hI vikArI ho; tathApi usakA svabhAva trikAla zuddha hai, gramana hai / isa trikAlI nija zuddhAtmA ke dhyAna meM hI paryAya meM zuddhatA pragaTa hotI hai, yahI zuddhAtmA hamAre dhyAna kA dhyeya va zraddhAna kA zraddheya hai / isa gAthA kA mUla prayojana yahI bAta spaSTa karanA hai / nijatva vinA sarvasva samarpaNa nahIM hotA / parasparamAtmA cAhe kitanA hI mahAna kyoM na ho, usameM sarvasva samarpaNa saMbhava nahIM hai, ucita Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 gAthA 44 para pravacana bhI nahIM hai / sarvasva samarpaNa to nija paramAtmA meM hI saMbhava hai, Avazyaka bhI yahI hai ! jaise loka meM dekhA jAtA hai ki apanA beTA kitanA hI nAlAyaka kyoM na ho, hama apanI saMpUrNa sampatti use ho dekara maranA cAhate haiM / parAyA beTA kitanA hI yogya kyoM na ho, hama usakI prazaMsA to dila kholakara kara sakate haiM, para use apanI saMpUrNa sampatti dene kA bhAva nahIM AtA / dene kA bhAva bhI zrAve to thor3I-bahuta dekara hI santuSTa ho jAte haiM / yaha zrAtmA loka meM to kabhI bhUla nahIM karatA hai; para alaukika mArga meM bhUla jAtA hai / are bhAI ! para-paramAtmA ko parAye acche beTe kI taraha mAtra prazaMsA taka hI sImita rakho, stuti-vandanA taka hI sImita rakho aura apane AtmA ko sarvasva samarpaNa kara do / jabataka nija bhagavAna AtmA meM ekatva sthApita nahIM hogA, tabataka usameM sarvasva samarpaNa bhI nahIM hogA / jisameM paratva buddhi rahato hai, vaha cAhe bhagavAna hI kyoM na ho; usake prati vaha bAta nahIM hotI hai, jo apane prati hotI hai / yahI kAraNa hai ki loga apane khAne ke lie dasa rupaye kilo ke cAvala kharIdate haiM aura bhagavAna ko car3hAne ke lie tIna rupaye kilo ke / basa yahI vyavahAra apane zrAtmA ke prati ho rahA hai / zarIra meM ekatvabuddhi hone se usake lie saMpUrNa jIvana samarpita hai aura AtmA ke sAtha sautele beTe jaisA vyavahAra ho rahA hai / I isI bAta ko lakSya meM rakhakara tAraNasvAmI bAra-bAra "mamAtmA" kahakara nija bhagavAna prAtmA meM ekatva sthApita karane kI preraNA dete haiM / apane beTe kI unnati meM jo Ananda AtA hai, vaha par3ausI ke veTe kI tarakkI meM nahIM; isIprakAra apane prAtmA ke zuddha hone meM, amala hone meM jo Ananda hai, vaha para-paramAtmA kI amalatA meM nahIM / AdhyAtmika ruci ke lie apane AtmA meM apanatva honA atyanta Avazyaka hai | jJAna kA kArya to jo jaisA hai, use mAtra vaisA hI jAna lenA hai / usameM apane-parAye kA bheda karanA zraddhA kA kArya hai evaM pracche-bure kI kalpanA rAga-dveSa kI upaja hai / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara ma sAgara jJAna to kisI bhI vastu ko vItarAgabhAva se jAna letA hai; para jisameM hamArA apanatva hotA hai, usameM hama ruci lene lagate haiM, rAga karane lagate haiN| anAdikAla se hamane apane ko to pahicAnA nahIM hai, apane bhagavAna AtmA meM to ekatva sthApita kiyA. nahIM hai aura apanI hI kalpanA se parapadArthoM meM se hI kinhIM ko apanA aura kinhIM ko para yA parAyA mAna rakhA hai / apanI isI mAnyatA ke anusAra hama parapadArthoM meM rAga-dveSa kiyA karate haiN| mAna lIjie Apa relagAr3I se yAtrA kara rahe haiM / pAsa baiThe yAtrI se Apa pUchate haiM : "bhAI sAhaba ! Apa kauna haiM, kahA~ se pA rahe haiM, kahA~ jAveMge, Apa kahA~ rahate haiM ?" uttara meM ve kahate haiM :- "hama jaina haiM, madhyapradeza meM rahate haiN|"to Apa ekadama pulakita ho jAte haiM; kahane lagate haiM :- "hama bhI jaina haiM, hama madhyapradeza meM rahate haiN|" para jaba ve batAte haiM ki hama khaNDelavAla, to Apa nAka-bhauM sikor3ane lagate haiM; kahate haiM ki hama to paravAra haiM / jinameM ApakA ekatva hai, jaba dUsarA bhI usarUpa milatA hai to usameM ApakI ruci jAgata ho jAtI hai, usase Apa anurAga prakaTa karane lagate haiM; para jisameM ApakA ekatva nahIM hai, usake prati aApake vyavahAra meM eka rUkhApana sA A jAtA hai / ___ aAtmA meM ApakA vorya utsAhita ho- isake lie usameM apanApana honA atyanta Avazyaka hai| zraddhA ke sudhare binA jJAna-cAritra nahIM sudharate / ataH yahA~ tAraNasvAmI zraddhA kI hI bAta kara rahe haiN,| "mamAtmA mamalaM zuddha" kahakara ve zraddhA guNa ko hI mukhya banA rahe haiN| yadi jJAna kI bAta hotI to kahate ki yaha satyArtha hai, yaha asatyArtha hai; cAritra kI bAta hotI to kahate ki yaha heya hai, yaha upAdeya hai; para yahA~ zraddhA kI bAta hai, ataH kahA jA rahA hai ki prAtmA merA hai, yAtmA maiM hU~, anya dehAdi maiM nahIM hU~, dehAdi mere nahIM haiM / zraddhA kI bAta hone meM sva-para kA vibhAga mukhya ho gayA hai| isase pratIta hotA hai ki tAraNa svAmI yahA~ zraddhA guraNa kI hI bAta kara rahe haiN| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 84 para pravacana yahA~ para svAmIjI usa AtmA kI bAta kara rahe haiM, jisa pAtmA ke Azraya se samyagdarzana utpanna hotA hai / yahA~ koI kahe ki kyA apanA AtmA bhI aneka prakAra kA hotA hai - zraddhA kA judA. aura jJAna kA judA ? usase kahate haiM ki hA~, hotA hai / jJAna ke jJeyarUpa yAtmA meM rAgadvaipa bhI ho sakate haiM, hote bhI haiM; para zraddheya grAtmA rAga-dveSAdi bhAvoM se bhinna hI hotA hai / jJAna prAtmA ke svabhAva evaM svabhAva-vibhAva sabhI paryAyoM ko bhI jAnatA hai; para zraddhA mAtra svabhAva meM hI apanatva sthApita karatI hai, ekatva sthApita karatI hai| ata: zraddhA kA prAtmA mAtra svabhAvamaya hI hai| isakA tAtparya to yaha huyA ki zraddhA kA prAtmA judA hai grora jAna kA prAtmA judA ? hA~, aisA hI hai / apekSA samajhanA cAhie / binA apekSA samajhe kucha bhI samajha meM nahIM AvegA / zraddhA kA zraddheya prAtmA rAga-dveSa-moha se rahita svabhAvamAtra vastu hai aura jJAna ke jeyarUpa prAtmA meM rAga-dveparUpa vikAra bhI sammilita hote haiN| ___maiM Apase hI pUchatA hU~ ki sasurAla vAle sAla-sAlI hamAre haiM yA nahIM ? ve hamAre hai bhI aura nahIM bhI haiM / sambandhI kI apekSA haiM aura parivAra kI apekSA nahIM haiN| yaha vAta mA zrApa loga acchI taraha jAnate haiM ki bundelakhaNDa meM java paMcakalyANaka hotA hai to sAtha meM gajaratha bhI calAyA jAtA hai / gajaratha calAnevAle ko siMghaI kI padavI dI jAtI hai| jisa vyakti ko siMghaI kI padavI dI jAtI hai, usake sabhI parivAravAle bhI siMghaI ho jAte haiM, para sasurAlavAle siMghaI nahIM hota / aisA kyoM hotA hai - isa para bhI kabhI grApana vicAra kiyA hai ? jo apanA nahIM hai, usase hama kitanA hI gaga kyoM na kareM, rAga karane mAtra meM vaha apanA nahIM ho jaataa| jo apanA hai, usase hama katanA hI Dhepa kyoM na kareM, dvepa karane mAtra meM vaha parAyA nahIM ho Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara ma gAgara jAtA / jo apanA hai so apanA hai, jo parAyA hai so parAyA hai| isI prakAra jo apanA hai, use parAyA mAnane mAtra se vaha parAyA nahIM ho jAtA; jo parAyA hai, use apanA mAnane mAtra se apanA nahIM ho jAtA; kyoMki jo apanA hai, vaha trikAla apanA hai; jo parAyA hai, vaha trikAla parAyA hai| mAna lo sasurAlavAloM se hamArI khUba paTatI hai aura sage bhAiyoM se bilkula nahIM bntii| jaba hamane paMcakalyANaka karavAyA to sasurAlavAloM ko mahInoM pahale bulAyA aura gharavAloM ko khavara bhI na dI / sasurAlavAloM ko gajaratha meM sAtha viThAyA, para gharavAloM ko bulAyA taka nahIM; phira bhI jaba hama siMghaI baneMge to hamAre gharavAle bhAI prAdi sabhI dUra rahakara bhI siMghaI bana jAveMge, para pAsa baiThe kandhe se kandhA milAkara kAma karanevAle sasurAlavAle siMghaI nahIM bana sakate / dekho to kitanI gajaba kI bAta hai ki bagala meM baiThe kandhe se kandhA milAkara kAma karanevAle sAle sAhaba siMghaI nahIM bana pAye aura jo bhAI hajAroM mIla dUra baiThe haiM, jinheM hamAre gajaratha calAne kI khabara bhI nahIM hai, ve siMghaI bana gaye / sAle se hamane kitanA rAga kiyA, para ve apane nahIM bana pAye aura bhAI se kitanA hI dveSa kiyA, para ve parAye na ho sake / isase siddha hotA hai ki kisI ko apanA mAnane yA rAga karane mAtra se koI apanA nahIM hotA; isIprakAra kisI ko para mAnane yA dvepa karane mAtra se vaha para nahIM ho jaataa| anAdi kAla se hamane dehAdi parapadArthoM ko apanA mAnA aura nija bhagavAna grAtmA ko apanA nahIM mAnA, para na to Ajataka dehAdi parapadArtha apane hae aura na bhagavAna grAtmA hI parAyA hazrA / __ yahA~ to yaha batAyA jA rahA hai ki dehAdi parapadArtha to apane haiM hI nahIM; para unheM apanA jAnanevAlA hamArA jJAna, aMpanA mAnanevAlI hamArI zraddhA aura unama rAga-draMpa karanevAlA cAritra guraNa kA pariNamana bhI maiM nahIM hai| yadyapi jAna jAnatA hai ki ye moha-rAga-dveSa ke pariNAma apanI hI vikArga paryAya haiM. nathApi zraddhA unheM svIkAra nahIM krtii| ataH jJAna kI apekSA ve apane haiM aura zraddhA kI apekSA apane nahIM haiN| zraddhA kA zraddheya to amala grAnmA hI hai / zraddhA kA hisAva alaga hai aura jAna kA hisAba alaga / tAragAsvAmI yahA~ zraddhA kI vAta kara rahe haiM / koI vyakti apane beTe meM nArAja hokara samAcArapatroM meM prakAzita kara de ki amuka vyakti se merA koI saMbaMdha nahIM hai, usase merA kucha bhI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 44 para pravacana vAstA nahIM hai, usase jo bhI vyakti lena-dena karegA, usakA merA koI uttaradAyitva nahIM hai| itanA saba-kucha kara dene para bhI usakA bApa to vahI rahegA, koI dUsarA thor3e hI ho jAvegA / isa ghoSaNA se vaha usake karje ke uttaradAyitva se bhale hI baca jAya; para jo saMbaMdha hai, vaha to hai ho / bhAI yA beTe se rAga TUTa jAne se bhAI kA bhAIpanA aura beTe kA beTApanA thor3e hI miTa jaaygaa| isIprakAra apanatva TUTa jAne se apanApanA samApta nahIM ho jAtA / AtmA se yadi hamane apanatva nahIM kiyA to vaha apanA nahIM rahA ho- yaha to saMbhava nahIM hai / hA~, yaha bAta avazya hai ki AtmA meM apanatva hone kA jo lAbha honA cAhie thA, vaha nahIM mila pAyA / hAni mAtra itanI hI huI hai| __ gajaba kI bAta to yaha hai ki saba-kucha vigar3a kara bhI abhI taka kucha bhI nahIM bigar3A hai| anAdi kAla se Ajataka saba bigar3A hI bigar3A to hai; para jo bigar3a sakatA thA, bigar3anA thA, vaha to bigar3a cukA / bigar3a cukA arthAt bigar3a kara cuka gayA- samApta ho gayA / bigAr3a cuka gayA, samApta ho gayA aura jisameM kucha bigar3atA hI nahIMaisA bhagavAna AtmA maiM Aja bhI vidyamAna huuN| lo vigar3a gayA, vaha maiM nahIM huuN| maiM to vaha hU~, jisameM bigAr3a-sudhAra kA praveza hI saMbhava nahIM hai| bigAr3a-sudhAra paryAya meM hotA hai aura maiM to bigAr3a-sudhArarUpa paryAya se pAra anAdi-ananta akhaNDa caitanya tattva huuN| tAraNasvAmI yahA~ yaha batAnA cAhate haiN| ___anAdi kAla se AtmA ko jAne binA hamane ananta duHkha bhoge haiM, naraka gati meM sardI-garmI ke duHkha bhoge haiM; para ve to cale gaye aura maiM to abhI bhI vidyamAna haiN| jo gayA, vaha maiM nahIM thA aura jo pAnevAlA hai, vaha bhI maiM nahIM hU~; maiM to vaha hU~, jo AtA-jAtA nahIM hai / Ane-jAnevAle to mehamAna hote haiM, gharavAle nhiiN| maiM mehamAna nahIM, gharavAlA huuN| moha-rAga-dveSa ke pariNAma Ane-jAnevAle haiM, mehamAna haiM, ve Aye aura cale gaye / jo gar3abar3I thI, vaha calI gaI; jo acchAI hai, vaha TikAU hai| maiM to TikAU tattva hai| vastu kA svarUpa hamAre kitane anukUla hai ki jo kharAvI thI, vaha calI gaI; jo acchAI hai, vaha maujUda hai| barapha kI zilApara koI lAla raMga DAla de to usa zilA se jharanevAlA jala lAla hI nikalegA, lAla hI ho jAyagA, para dhyAna rahe zilA taba bhI sapheda hI rahegI, lAla nahIM ho jaavegii| Upara se jo Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara lAla raMga par3A hai, vaha pAnI ke sAtha bahegA; para antara ko svaccha sapheda zilA taba bhI sthira rahegI / nirmala svabhAva khar3A rahatA hai aura vikAra bahatA hai / jisa parta para lAlimA hai, usa parta se lAlimA hI niklegii| jisa parta meM vikAra hotA hai, vaha parta hI ukhar3a jAtI hai| AtmA kI jisa paryAya meM rAga hotA hai, vaha paryAya hI agale samaya meM vyaya ho jAtI hai / svabhAva meM to vikAra kA praveza bhI nahIM hotaa| yadi Apako teja gussA A rahA hai to koI cintA kI bAta nahIM hai; kyoMki krodha kA svabhAva meM to praveza hI nahIM hai, vaha paryAya meM hI utpanna hotA hai / jaba paryAya agale samaya meM svayaM nAza ko prApta hogImaregI to krodha ko bhI svayaM hI maranA hogaa| usake jindA rahane kA koI upAya hI nahIM hai / jisa paryAya meM krodha paidA hotA hai, jaba vahI nahIM rahegI to krodha kahA~ rahegA, kaise rahegA? jisa rela ke Dibbe meM krodha baiThA hai, jaba vaha DibbA hI kaTa jAne vAlA hai to usa krodha ko haTAne ke vikalpa meM maiM kyoM ulajhaM ? ___ maiM to amala akhaNDa tattva hU~, maiM to avinAzI tattva hU~, isa malina kSaNika paryAya se mujhe kyA lenA-denA? vikAra to paryAya meM hI paidA hotA hai, trikAlI dhruva ko to vaha chU bhI nahIM sakatA / barpha kI zilA para raMga par3a jAne se jagata ko to yahI dikhAI degA ki zilA lAla ho gaI hai| para zilA meM raMga kA praveza hI nahIM huA hai, vaha to ekadama nirmala hai, amala hai| usa lAlimA ko dhone kI koI jarUrata hI nahIM hai, kyoMki vaha to svayaM hI ghula jAnevAlI hai| isIprakAra paryAya meM utpanna honevAlA vikAra to svayaM mara jAna vAlA hai / antara meM virAjamAna trikAlI dhruva paramAtmA ke pAzraya se jo paryAya utpanna hogI, vaha to nirmala hI utpanna hogii| .abataka jitane bhI siddha hue haiM, ve saba usI dhruva paramAtmA ke prAzraya se hue haiM / sAdhanA kA ekamAtra AdhAra to vahI dhruva paramAtmA hai aura vaha maiM hI hU~, koI anya nahIM / kitane prAnanda kI bAta hai ki jo bhI gar3abar3I hotI hai, vaha vastu meM nahIM hotI, mAtra mAnyatA meM hI hotI hai / prAtmA to amala hai, zuddha hai, para hamane use azuddha malina mAna rakhA hai, malina jAna rakhA hai / yaha mAnanAjAnanA hI malinatA hai, isase adhika malinatA kucha bhI nahIM hai / hamAre mAnane se prAtmA malina nahIM ho jAtA, vaha to amala ho rahatA hai, Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 gAthA 64 para pravacana mAtra hamArI mAnyatA hI malina hotI hai| ataH cintA kI koI bAta nahIM hai; kyoMki mUla vastu to jyoM kI tyoM hai, usameM kucha gar3abar3I huI hI nahIM hai| ___ batAo, yadi kisI ko svapna meM TI0bI0 ho jAve to kisa DAkTara ko dikhAnA cAhie ? isameM DAkTara kI AvazyakatA hI kyA hai ? TI0bI0 kisI ko haI hI kahA~ hai ? mAtra TI0bI0 hone kA svapna pAyA hai| svapna ko samApta karane kA upAya jAganA hai, DAkTara ko bulAnA nhiiN| ...isameM DAkTara kyA karegA, kyoMki TI0 bI0 haI hI nahIM, mAtra TI0bI0 hone kA bhrama khar3A huA hai| bhrama se utpanna duHkha ko meTane kA upAya bhrama dUra karanA hai| isIprakAra bhagavAna AtmA kabhI malina huA hI nahIM hai, malina hone kA bhrama hI huA hai, hamane mAtra use malina mAnA hai| malinatA kI sImA mAtra bhrama taka hI hai, mAnyatA taka hI hai / hameM prAtmA ko nahIM sudhAranA hai; kyoMki vaha sudharA huA hI hai, usameM koI kharAbI huI hI nahIM hai / mAtra mAnyatA sudhArane ko hI AtmA kA hita kahate haiM / grAtmA to hita svarUpa hI hai, usakA kyA hita karanA? prAtmA kabhI azuddha huA hI nahIM, mAtra use azuddha mAnA gayA hai| ataH AtmA meM kucha karane ko raha hI nahIM jAtA hai / "maiM malina hU~, azuddha hUM"- mAtra yaha mAnyatA hI samApta karanI hai, isake samApta hote hI isa jIva ke sAre du:kha samApta smjho| isaprakAra tAragAsvAmI ne isa jJAnasamuccayasAra kI cavAlIsavIM gAthA meM dehadevala meM virAjamAna, para deha se bhinna, rAga se bhinna, malinatA meM bhinna nija zuddha bhagavAna prAtmA kI hI bAta kI hai| yaha amala nija paramAtmA hI grAnaMda kA rasakaMda hai, jJAna kA ghanapiNDa hai; isake prAzraya se hI samyagdarzana kI utpatti hotI hai| isameM ekatva sthApita hone kA nAma, mamatva sthApita hone kA nAma hI samyagdarzana hai, ise hI jAnane kA nAma samyagjJAna hai aura isI meM jama jAne, rama jAne kA nAma samyakcAgni hai / sabhI grAtmA isa pAvana yAtmA ko jAnakara isameM hI ekatva sthApita kareM, isameM hI jamakara, ramakara ananta sukhI hoM- isa pAvana bhAvanA ke sAtha grAja virAma letA huuN| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasamuccayasAra gAthA 56 para pravacana (maMgalAcaraNa) jo moha mAyA mAna matsara madana mardana vIra haiN| jo vipula vighnoM bIca meM bhI dhyAna dhAraNa dhIra haiN| jo taraNa-tAraNa bhavanivAraNa bhavajaladhi ke tIra haiN| ve vandanIya jineza tIrthaMkara svayaM mahAvIra haiN| yaha pA~ca sau varSa purAnA "jAnasamuccayasAra" nAmaka zAstra hai / ise prAdhyAtmika saMta zrI tAraNasvAmI ne banAyA thaa| Aja hama isakI 59vIM gAthA para carcA kreNge| ___ "jAnasamuccayasAra" kA artha hai - sampUrNa jJAna kA nicor3a / jinendra bhagavAna kI dvAdazAMga vAgI meM jo pAyA hai, tAraNasvAmI ne usakA sAra hI nicor3a kara mAno isameM bhara diyA hai| samuccaya arthAta sAmUhika / caubIsa tIrthaMkaroM kI jo sAmUhika pUjana hama karate haiM, use samuccaya pUjana kahA jAtA hai / sAmuhika kA artha 'hama saba milakara karate haiM - yaha nahIM samajhanA / covIsa tIrthaMkaroM meM pratyeka kI pRthak-pRthak pUjana na karake caubImoM ko eka sAtha jo eka hI sAmUhika pUjana hama karate haiM, use hI samuccaya pUjana kahA jAtA hai| isIprakAra yahA~ kahA gayA hai ki samasta jAna kA jo sAra hai, vahI jAnasamuccayamAra hai / dvAdazAMga vAzI meM jo pAtmahitakArI vAta kahI gaI hai, vaha vAta hI isa jAnasamuccayasAra grantha meM bhI kahI gaI hai / isI kAraNa isa grantha kA nAma tAraraNasvAmI ne jAnamamuccayasAra rakhA hai| eka prakAra se mamayamAra kA dUsarA nAma hI jAnasamuccayasAra hai| jima trikAlI dhrava paramAtmA kI vAta samayasAra meM mukhyarUpa se kahI gaI hai, usI nikAlI dhrava bhagavAna prAtmA kI bAta isa jAnasamuccayasAra meM bhI mukhyamga meM kahI gaI hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 daulatarAmajI ne kahA hai -. gAthA 56 para pravacana "koTi grantha ko sAra yahI hai, ye hI jinavAraNI uccaro hai / daula dhyAya apane prAtama ko, muktiramA toya bega vare hai / / " bhAI, karor3oM granthoM kA sAra, samasta jinavANI kA sAra, eka bhagavAna AtmA hI hai / ataH usakA dhyAna karanA hI eka mAtra aisA kArya hai, jisase mukti kI prApti hotI hai / nija bhagavAna AtmA kA dhyAna hI dukhoM se mukti kA vAstavika upAya hai / jisaprakAra dUdha kA sAra ghI hai, tila kA sAra tela hai; usIprakAra samasta jinavANI kA sAra bhagavAna AtmA hai, sampUrNa jJAna kA sAra ekamAtra AtmA hai / ataH yaha zrAtmA hI samayasAra hai aura yaha AtmA hI jJAnasamuccayasAra hai / yaha bhagavAna AtmA hI sampUrNa zrutajJAna kA sAra hai / dvAdazAMga kA pratipAdya eka mAtra bhagavAna AtmA hI hai / yaha bAta 58vIM gAthA meM kahI hai / isake uparAnta samyagdarzana ke viSayabhUta zuddhAtmA kI carcA karate hue tAraNasvAmI 56vIM gAthA meM likhate haiM : - " zuddhaM ca sarva zuddhaM ca sarvajJaM zAzvataM padaM / zuddhAtmA zuddha dhyAnasya zuddha samyagdarzanam ||56 / / sarvajJasvabhAvI zuddhAtmA zAzvata hai, zuddha hai, sarvazuddha hai, zuddhadhyAna kA viSaya hai / isake hI Azraya se zuddha samyagdarzana kI utpatti hotI hai / " kitanA spaSTa likhA hai ki zuddha dhyAna kA viSaya zuddhAtmA zuddha hai, sarvazuddha hai, zAzvata hai, sarvajJasvabhAvI hai - yaha pratIti hI zuddha samyagdarzana hai / dekho, tAraNasvAmI kA svabhAva kI zuddhatA para kitanA bala hai ! isa gAthA meM pA~ca bAra "zuddha" zabda kA prayoga huA hai / yahA~ zuddhAtmA ko zuddha kahakara saMyoga aura saMyogI bhAvarUpa vikAroM kA niSedha kiyA hai aura zAzvata kahakara kSaNabhaMgura paryAyoM se pRthak batAyA hai / "sarvajJa" pada dvArA mAtra jJAnasvabhAvo hI nahIM, apitu sarvajJAnasvabhAvI hai - yaha batAyA gayA hai / 'sarvajJAnasvabhAvI' se tAtparya 'sarva padArthoM ko jAnane ke svabhAvavAlA' hai / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 31 isaprakAra yahA~ dhyAna ke dhyeya evaM zradvAna ke zraddheya arthAt samyagdarzana ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko zAzvata sarvajJasvabhAvI evaM sarvazuddha batAkara usake hI darzana karane kI, usakA hI jJAna karane kI evaM usameM hI jama jAne kI, rama jAne kI pAvana preraNA dI gaI hai / bhAI ! terA AtmA Aja bhale hI malina dazA meM ho; para svabhAvadRSTi se dekhane para usameM malinatA kA praveza bhI nahIM huA hai; vaha to zuddha hai, sarvAMga zuddha hai / jisaprakAra kIcar3a meM par3A huA sonA kIcar3a nahIM ho jAtA, sonA hI rahatA hai; usIprakAra moha-rAga-dveSAdi vikAroM ke madhya sthita AtmA bhI vikArarUpa yA vikArI nahIM ho jAtA, zuddha hI rahatA hai / jisaprakAra sone meM pItalAdi dhAtuoM kA saMyoga ho gayA ho, tathApi sonA apanA sonApana nahIM chor3a detA, vaha to sonA hI rahatA hai, usIprakAra aneka saMyogoM ke madhya par3A bhagavAna grAtmA azuddha nahIM ho jAtA, saMyogarUpa nahIM ho jAtA, asaMyogo ho rahatA hai, zuddha hI rahatA hai / jar3a ke saMyogoM meM par3A bhagavAna AtmA jar3a nahIM ho jAtA, apitu sarvajJasvabhAvI hI rahatA hai| jisaprakAra ekakSetrAvagAhI hone para bhI svarNa pItala nahIM ho jAtA, usIprakAra ekakSetrAvagAhI rahane para bhI jar3a zarIra cetana nahIM ho jAtA aura sarvajJasvabhAvI bhagavAna AtmA jar3a nahIM ho jAtA / bhagavAna grAtmA to zuddha hai, sarvazuddha hai, use zuddha hone ke lie kisI parapadArtha kI raMcamAtra bhI apekSA nahIM hai / bhagavAna AtmA ke isa zuddhasvabhAva ko hamane anAdi se prAjataka nahIM pahicAnA, isa kAraNa yaha azuddha ho gayA ho - yaha bAta bhI nahIM hai / yadi koI hIre kI kImata na jAne to hIrA kama kImatI nahIM ho jAtA / usakI kImata jo hai, so to haiM hI / prasiddha kahAvata hai ki " darjI ko hIrA milA, suI povanA nAma" / kisI darjI ko anAyAsa hI kahIM par3A huA hIrA mila gayA / vaha usake prakAza meM sUI meM DorA DAlane kA kAma karane lagA aura usakA nAma bhI usane "suI povanA" rakha liyA / "suI povanA" mAne suI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 56 para pravacana pone kA patthara / vaha kyA jAne ki yaha hIrA kyA vastu hai ? sampUrNa jIvana kI daridratA samApta ho jAve - aisI yaha nidhi hai, para usakI pahicAna binA hIrA kA mAlika hone para bhI jIvanabhara daridratA kA duHkha bhogatA rahatA hai| yahI hAlata hamane nija bhagavAna AtmA kI banA rakhI hai| jisa bhagavAna AtmA ke darzana mAtra se sampUrNa dukhoM kA nAza ho sakatA hai, ananta atIndriyAnanda kI zAzvata prApti ho sakatI hai, usI bhagavAna AtmA ko dara-dara kA bhikhArI banA rakhA hai| cAya binA cale nahIM, pAnI binA cale nahIM / suvaha uThate hI vistara para cAya cAhie, vIr3I cAhie, pAna-tambAkU cAhie / inake vinA isakA peTa hI sApha nahIM hotA hai| gurudevazrI pharamAte the ki isa tIna loka ke nAtha ko vIr3I kI talapha lage to eka mAcisa kI tIlI mA~gate kahIM bhI dekhA jA sakatA hai| svayaM karor3apati ho, para jisasamaya talapha lage, usasamaya bIr3I to ho, para mAcisa na ho to kyA kare ? aisI sthiti hone para bhI AcAryadeva kahate haiM ki cintA kI koI bAta nahIM hai / prasannatA kI bAta to yaha hai ki prAtmavastu meM abhItaka koI kharAvI nahIM huii| hIre kI kImata nahIM samajhe jAne ke kAraNa hIre kI koI hAni nahIM hotI, apitu nahIM samajhanevAle hI ghATe meM rahate haiM / isIprakAra bhagavAna prAtmA ko nahIM samajhane ke kAraNa bhagavAna prAtmA meM koI hAni nahIM hotI, apitu use nahIM samajhanevAlI paryAya hI ajJAnarUpa rahatI hai, mithyAjJAnarUpa rahatI hai| prazna :-Ajataka jo hIre kI avamAnanA haI, bhagavAna AtmA kI avamAnanA huI, usakI kSatipUrti ke lie kyA karanA cAhie? uttara :-hIre aura bhagavAna prAtmA meM kucha nahIM karanA hai; kyoMki unameM kucha huA hI nahIM hai, unakI kucha kSati huI hI nahIM hai / kSati to na jAnanevAle kI huI hai, galata jAnanevAle kI huI hai ; na jAnanevAlI aura galata jAnanevAlI paryAya meM huI hai| ataH hAre ko kucha nahIM karanA hai, bhagavAna yAtmA ko bhI kucha nahIM karanA hai / hIrA aura bhagavAna yAtmA meM bhI kucha nahIM karanA hai, unheM to mAtra jAnanA hai; unakA sahI ruup,| unakI sahI kImata pahicAnanI hai, mAtra unakI mahimA me paricita honA hai| isase adhika kucha nahIM karanA hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM mAgara ananta mahimAvanta bhagavAna prAtmA kI mahimA se paricita hone para, usake prati mahimAvaMta hone para paryAya meM sahaja hI puruSArtha sphurAyamAna hogA, sahaja hI bhagavAna AtmA ke darzana hoMge, sahaja hI bhagavAna AtmA kA jJAna hogA aura sahaja hI bhagavAna AtmA meM lInatA hogI, ananta Ananda kI prApti hogI; hogI; avazya hogI; kyoM na hogI? kyoMki mArga hI aisA hai, mArga hI yahI hai / bhagavAna AtmA ke atirikta bhagavAna AtmA kI sAdhanA kA sarvottama avasara hone ke kAraNa mAnavajIvana kI bhI hIrA se upamA dI jAtI rahI hai| kahA jAtA rahA hai ki : "horA janama gamAyo re manavA ! horA janama gmaayo|" hamane isa durlabha mAnavajIvanarUpI hIre ko prApta kara isakI koI kImata nahIM kI, yoM hI viSaya-kapAya aura mAna-bar3hAI meM hI gamA diyA / are bhAI ! isa durlabha avasara ko pAkara bhI yadi AtmA kA hita nahIM kiyA to pIche pachatAnA par3egA / yaha kSaNabhaMgura jIvana samApta hone para cAra gati aura caurAsI lAkha yoniyoM meM na mAlUma kahA~ jAnA par3egA? avasara hAtha se nikala jaayegaa| yaha avasara khonA yogya nahIM hai / ataH he Atmana ! anAdikAlIna mithyA mAnyatAoM ko tor3akara ekabAra nija bhagavAna prAtmA kI ArAdhanA kara - isameM hI sAra hai / prazna :- anAdikAlIna mithyA mAnyatA- mithyAtva bhAva itanI jaldI kaise TUTa sakatA hai ? use tor3anA koI AsAna kAma to hai nahIM ? uttara :- are bhAI, kyoM nahIM TUTa sakatA ? jitanA samaya makAna banAne meM lagatA hai, TUTane meM utanA nhiiN| bhAI ! aisA mata mAno ki mithyAtva bhAva TUTanA asaMbhava hai| mithyAtva bhAva ke nAza karane meM sabase bar3I vAdhA yaha mAnyatA hI hai| yaha mAnyatA hI mithyAtva kI saMjIvanI hai| yadi yaha AtmA ThAna le to yaha mithyAtva eka kSaNa meM hI TUTa sakatA hai| anAdi kA mithyAtva hai ho kahA~ ? vaha to pratikSaNa utpanna hotA hai aura kSaNa-kSaraNa meM svayaM hI samApta bhI ho jAtA hai / eka samaya bhI purAnA mithyAtva AtmA ke sAtha nahIM hai| anAdi to use saMtati kI apekSA kahA jAtA hai, vAstava meM to usakI kAla maryAdA mAtra eka Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 gAthA 56 para pravacana samaya kI hai, kyoMki koI bhI paryAya eka samaya se adhika Tika hI nahIM sktii| hamane anAdikAlIna kaha-kaha kara usakI mahimA apane citta meM itanI bar3hA rakhI hai ki use tor3ane kI hamArI himmata hI nahIM pdd'tii| para gaMbhIratA se vicAra kareM to isameM kucha dama nahIM hai / jaise - cAvala kI prAntabandI ho arthAt eka pradeza se dUsare pradeza meM cAvala le jAnA manA ho aura hama le jAnA cAhate hoN| mAna lo ki hameM madhyapradeza se uttarapradeza meM cAvala le jAnA hai| cAvala madhyapradeza ke chattIsagar3ha eripA se kharIdanA hai aura uttarapradeza ke sahAranapura jile meM le jAnA hai| aba hama vicAra karane lage ki kahA~ chattIsagar3ha aura kahA~ sahAranapura? hajAroM kilomITara kI dUrI hai / kaise hogA yaha saba ? hajAroM kilomITara taka pulisa kI A~khoM se kaise baceMge? para samasyA hajAroM kilomITara kI hai hI nahIM, kyoMki madhyapradeza kA cAvala madhyapradeza meM to kahIM bhI le hI jAyA jA sakatA hai| isIprakAra uttarapradeza kA cAvala bhI uttarapradeza meM kahIM bhI le jAyA jA sakatA hai| donoM kI sImA jaba lagI huI hai to phira dUrI pAr3e bAla barAbara bhI to nahIM hai, mAtra bIca meM sImA-rekhA hI to hai| rekhA kahate hI use haiM, jisameM lambAI to ho, para caur3AI na ho| vAstavika samasyA hajAroM kilomITara kI nahIM hai, mAtra sImArekhA pAra karane kI hai| ise hamane kilomITaroM meM phailAkara samasyA ko svayaM hI ulajhA liyA hai| hama svayaM hI AtaMkita ho gaye haiM, hatAza ho gaye haiN| ThIka yahI bAta Ajataka mithyAtva ke nAza ke bAre meM bhI huI hai| mAtra eka samaya kI avasthArUpa mithyAtva ko anAdikAlIna mAnakara hama aAtaMkita ho gaye haiM, nirAza ho gaye haiM; para nirAza hone kI koI bAta hI nahIM hai| hameM vartamAna eka samaya mAtra ke mithyAtva se hI lar3anA hai, nibaTanA hai| prazna :-Apane hI to kahA thA ki hamane isa mithyAtva ke vaza. hokara anAdikAla se Ajataka ananta du:kha uThAe haiM ? uttara :- hAM, kahA thA, avazya kahA thaa| para usakA Azaya to mAtra itanA hI thA ki hama anAdi se Ajataka mithyAtva ko pakar3a meM haiM jakar3a meM haiM aura ananta duHkha bhoga rahe haiM / yaha bAta asatya bhI nahIM hai / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 35 yaha bAta satya hone para bhI ki hama anAdi se mithyAtva kI jakar3a meM haiM, yaha bAta bhI to hai ki jisa mithyAtva kI jakar3a meM hama haiM, vaha svayaM hI anAdi kA nahIM hai / vaha to pratisamaya badalatA rahatA hai| vartamAna mithyAtva kI sattA to mAtra eka samaya kI hI hai| ataH samasyA mAtra eka samaya ke mithyAtva ke nAza taka hI sImita hai| use nAza karane ke lie bhI hameM kucha bhI karane kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki vaha to agale samaya meM svayaM hI samApta ho jAnevAlA hai| AvazyakatA mAtra itanI hai ki hama agale samaya nayA mithyAtva utpanna na hone deN| isake lie bhI usameM kucha nahIM karanA hai, mAtra apane ko jAnanA hai, pahicAnanA hai / saba-kucha apane meM hI karanA hai, para meM kucha bhI nahIM karanA hai| svayaM meM simaTanA hI sabase bar3A kArya hai, mithyAtva ke nAza kA ekamAtra upAya hai / mithyAtva ke nAza kI, ajJAna ke nAza kI, asaMyama ke nAza kI yahI ekamAtra kalA hai / jise yaha kalA prApta ho gaI, use anAdikAlIna mithyAtva ke nAza kI koI samasyA nahIM raha jAtI hai| __vAstava meM bAta yaha hai ki dukhoM ke prabhAva ke lie, atIndriya Ananda kI prApti ke lie paraM meM kucha karanA hI nahIM hai, saba-kucha apane meM hI karanA hai| basa apanI mithyA mAnyatA ko tor3anA hai, karma kI kar3iyA~ apane Apa TUTatI calI jaaveNgii| mithyA mAnyatA TUTate hI mithyAbhAva bhI samApta ho jAveMge aura saMsAra kA bhaTakanA bhI samApta ho jaaygaa| pAkhira kitanA AsAna hai yaha kAma, kitanA AsAna hai dharma, jise logoM ne apanI hI kalpanA se asaMbhava banA rakhA hai| sI vicitra viDambanA hai ki svAdhIna saralatama apane hita kA kAma hameM kaThina lagatA hai aura sarvathA parAdhIna pariNati hameM sarala lagatI hai| parapadArthoM kA saMgraha-vigraha parAdhIna hone se kaThina hai, para hameM vaha sarala dikhatA hai| ___ ajJAna kI mahimA bhI aparaMpAra hai / parapadArthoM kA sarvathA asaMbhava pariNamana ise sarala lagatA hai aura ekadama sahaja svAdhIna nijAtmA ko apanA mAnanA, jAnanA kaThina lagatA hai| apane prAtmA ke anubhava karane kA kArya kaThina laga rahA hai| kyA kaheM ise ? ajJAna kI balihArI hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 56 para pravacana are, apane AtmA ke anubhava kA kAma jarA eka bAra karake to dekha ! zrAnanda milatA hai yA nahIM ? yaha kArya aisA hai ki abhI karo aura abhI Ananda pAvo / isakA zrAnanda pAne ke lie samaya kI pratIkSA karane kI AvazyakatA nahIM hai / bundelakhaNDa meM eka kahAvata calatI hai : 36 satta uu, manamatta, kaba ghole ? kaba khAya ? dhAna, caTTa kUTI, paTaTa khAI // sattU eka aisA padArtha hai ki jise gur3a ke sAtha pAnI meM ghaM. lakara eka minaTa meM khAyA jA sakatA hai aura dhAna tuSa sahita cAvala ko kahate haiM / yadi hamAre pAsa dhAna ho aura hama usake cAvala nikAla, bhAta pakAkara khAnA cAheM to kama se kama tIna dina to lageMge hI / pahale dhAna ko dalanA hogA, phira kUTanA hogA, phaTakanA hogA, dhonA hogA, pakAnA hogA; taba kahIM jAkara khAyA jA sakatA hai / para samajha kI galatI se hama sattU ke bAre meM to aisA kahate haiM ki use kaba gholA jAyagA aura kaba khAyA jAyagA / tathA dhAna ke bAre meM kahate haiM ki tatkAla kUTa kara khA lo / isIprakAra jina parapadArthoM kA pariNamana hamAre hAtha meM hai hI nahIM, unake kartRtva ko to hamane sarala mAna rakhA hai aura sahaja sarala apane AtmA ke darzana ko mahA kaThina mAna rakhA hai / hamArI yaha mAnyatA hI hamAre dukhoM kA mUla kAraNa hai / isI mAnyatA ke kAraNa yaha tIna loka kA nAtha Aja dara-dara kA bhikhArI bana rahA hai / are ! chor3o isa mithyA mAnyatA ko aura pahicAno apanI acintya zakti ko | yaha mata samajho ki isa vartamAna malina paryAya meM AtmA kA anubhava honA asaMbhava hai a jarA soco to sahI ! mahA-abhimAnI indrabhUti gautama bhagavAna mahAvIra se zAstrArtha karane Aye the, virodhabhAva lekara Aye the; para mAnastaMbha ke darzana mAtra se unakA mAna gala gayA, bhagavAna ke darzana mAtra se unakA mana zAnta ho gayA, upadeza sunane kI AvazyakatA hI nahIM rahI / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 37 aura bhI dekho - bhagavAna mahAvIra kA jIva jaba svayaM zera kI paryAya meM thA to kitanA krUra thA, kitanA khUMkhvAra thA ? mRga ko mArakara khA rahA thA / kucha mAMsapiNDa peTa meM pahu~ca gayA thA; para kucha abhI mu~ha meM hI thA / aisI sthiti meM bhI jaba kAla paka gayA, taba binA bulAe hI do cAraNa RddhidhArI munirAja prakAza mArga se sahaja hI utara kara prAye / unakI bhASA se aparicita hone para bhI unake saMbodhana se zera kI samajha meM saba kucha A gayA / andara meM pAtratA ho to bhASA koI samasyA nahIM hai / pAtratA hI pavitratA kI jananI hai / krUra zera ne bhI krUratA chor3a apane AtmA kA anubhava kara liyA / jaba zera jaisA krUra pazu bhI apanI AtmA kA anubhava kara sakatA hai to hama aura Apa kyoM nahIM kara sakate haiM ? jaba pUMchavAlA pazu kara sakatA hai to kyA yaha mUMchavAlA AdamI nahIM kara sakatA ? avazya kara sakatA hai / antara kI lagana cAhie, laganavAle ko kucha bhI asaMbhava nahIM hai / ataH isa pAmaratA ke vicAra ko chor3o, isa kAyaratA ke vikalpa ko tor3o ki hama anAdikAlIna mithyAtva ko kaise tor3a sakate haiM, hama nija bhagavAna AtmA kA anubhava kaise kara sakate haiM ? ahA, dhanya haiM ve vaktA; dhanya hai vaha zrotA, jisane unakI bAta ko jamIna para nahIM par3ane diyA / kaisI hogI vaha sabhA, jahA~ do bhAvaliMgI saMta vaktA aura eka krUra vanarAja zrotA; na paMDAla, na bichAyata ! jina vaktAoM ko sabhA meM kama zrotA dekhakara citta meM khinnatA hotI ho, unheM isa sArthaka sabhA para dhyAna denA caahie| ve hajAroM zrotA kisa kAma ke; jo mAtra sunate hI haiM, sunakara samajhate nahIM, tadrUpa pariNamana nahIM krte| vaha eka zrotA hI paryApta hai, jo mAtra sunatA hI nahIM, samajhatA bhI hai, tadrUpa pariNamana bhI karatA hai / hamane to jayapura meM zrI ToDaramala smAraka bhavana ke hAla meM, jahA~ pravacana karane baiThate haiM, usake ThIka pIche eka bar3A citra lagA rakhA hai, jisameM mRga ko mArakara khAte hue zera ko do munirAja upadeza de rahe haiN| maiM to hamezA use dikhAkara apane chAtroM ko samajhAyA karatA hU~ ki kadAcit kahIM pravacanArthaM jAne para kama zrotA mileM to citta ko caMcala na karanA, nirutsAhita na honA / isa citra ko yAda karanA / bhAI ! AtmA ke anubhava kI bAta hI mukhya hai / jisa pravacanakAra ke pravacana meM zrAtmahita kI preraNA na ho, zrAtmAnubhava karane para bala na Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 gAthA 56 para pravacana ho; vaha jinavANI kA pravacanakAra hI nahIM hai| sIdhI sarala bhASA meM bhagavAna AtmA kI bAta samajhAnA, bhagavAna AtmA ke darzana karane kI preraNA denA, anubhava karane kI preraNA denA, zrAtmA meM hI samA jAne kI preraNA denA hI saccA pravacana hai / kaI pravacanakAra AtmA ke anubhava kI sIdhI saccI bAta na kahakara aisI kaThina zailI meM aisI kaThina bAta kaheMge ki kisI ke palle kucha bhI na par3e / ve apanI vidvattA isI meM samajhate haiM / yadi unakI bAta kisI kI samajha meM A jAya to ve bar3e paMDita kaise raheMge ? ve kaThina bolane meM hI apanA gaurava samajhate haiM; para bhAI sAhaba ! jaba unakI bAta kisI kI samajha meM hI nahIM Ave to isase kyA bhalA hogA jagata kA ? pravacana karane kA prayojana pAMDitya-pradarzana nahIM, apitu AtmahitakArI tattva kI vAta jana-jana taka pahu~cAnA hai / svayaM AtmAnubhava meM pravRtta honA aura ekamAtra AtmAnubhava kI preraNA denA hI saccA pAMDitya hai / kisI urdU ke zAyara ne kahA hai ki 'khudA kI tasvIra dila ke Aine meM hai, jaba cAhA gardana jhukAkara dekha lI / ' tAtparya yaha hai ki khudA ke darzana ke lie yahA~ vahA~ bhaTakane kI AvazyakatA nahIM hai / tujhe terA khudA bAhara dekhane se dikhAI nahIM degA / ataH bAhara kisI prAkRti ke rUpa meM use dekhane kA prayatna mata kara, apane andara jhA~kakara dekha ! yaha to para-paramAtmA ke darzana kI bAta hai / apane hRdaya meM jhAMkane se vaha nahIM, usakI tasvIra ho dikhAI degI aura gardana bhI jhukAnI par3egI / para nija bhagavAna AtmA jo tU svayaM hai, usake darzana ke lie gardana jhukAne kI bhI AvazyakatA nahIM hai, mAtra dRSTi palaTanI hai, upayoga ko palaTanA hai, upayoga ko apane meM jhukAnA hai / para dhyAna rahe - yahA~ bhagavAna AtmA kI tasvIra dikhAI nahIM degI, apitu svayaM bhagavAna AtmA ke sAkSAt darzana hoNge| mAtra darzana hI nahIM hoMge, apitu tU svayaM paryAya meM bhI bhagavAna banane kI prakriyA meM car3ha jAyagA / bhAI ! eka bAra karake to dekha yaha saba, nihAla ho jAyagA / svabhAva se to tU bhagavAna hai hI / paryAya meM jo pAmaratA hai, usakI sImA bhI mAtra itanI hI haiM ki usa paryAya ne svabhAva ke sAmarthya ko pahicAnA nahIM / pahicAnane mAtra kI dera hai, aMdhera nahIM hai / ataH sAvadhAna ho aura apane svabhAva kI sAmarthya ko pahicAna | Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 36 yahI bAta yahA~ jJAnasamuccayasAra kI gAthA 56 meM tAraNasvAmI kahate haiM ki he Atman ! tU zuddha hai, sarvazuddha hai, malinatA tujhe chU bhI nahIM gaI hai| tU sarvajJasvabhAvo hai, savako jAnane kA terA sahaja svabhAva hai / Aja yadi isa pAmara paryAya ne nijAtmA ke zuddhasvabhAva aura sarvajJa svabhAva ko nahIM jAna pAyA, to itane mAtra se usakA zuddha svabhAva aura sarvajJasvabhAva samApta thor3e hI ho gayA / __ hameM apane AtmA ke sampUrNa vaibhava se bhalIbhAMti paricita honA cAhie / isakI mahAnatA meM hamArI cittavRttiyA~ usIprakAra ullasita honA cAhie, jisaprakAra jagata meM koI nidhi mila jAne se hama ullasita ho uThate haiN| Ananda ke rasakanda, jJAna ke ghanapiNDa, ananta zaktiyoM ke saMgrahAlaya, zAnti ke sAgara isa bhagavAna prAtmA kI mahimA se hamArA citta itanA abhibhUta ho jAnA cAhie ki 'bhagavAna AtmA' zabda sunate hI hama romAMcita ho uThe, gadgad ho jAyeM / tabhI samajhanA ki hama AtmAthitA kI ora bar3ha rahe haiN| kisI bahU ke bAla-baccA honA ho / vaha prasUtigRha meM ho aura bAhara gharavAle bar3I hI utsukatA se pratIkSA kara rahe hoN| prasUtigRha se bacce ke rone kI AvAja Ae to sabhI ekadama satarka ho uThate haiM, yaha jAnane ke lie ki kyA huA hai- baccA yA baccI? kyoMki bacce ke rone kI AvAja se yaha to spaSTa ho ho gayA hai ki prasUti sAnanda sampanna ho gaI hai| narsa ke daravAjA kholate hI saba ekadama udhara ko daur3ate haiM aura bar3I hI utsukatA se pUchate haiM ki kyA huA ? para jaba narsa kahatI hai - "pahale muMha mIThA karAo, taba btaayeNge|" yaha sunakara hI loga ekadama praphullita ho uThate haiM, kyoMki ve itane mAtra se hI samajha jAte haiM ki baccA huA hai, kyoMki isa daheja ke jamAne meM baccI ke hone para miThAI mAMgane kI himmata bhI kauna kara sakatA hai ? miThAI kA nAma sunate hI saba Anandita ho uThate haiM, unake citta meM ve sabhI citra upasthita ho jAte haiM ki baccA bar3A hogA, par3hegA, zAdI hogI, bArAta jAvegI, vaha AvegI, aura na jAne kina-kina kalpanAoM meM magna ho jAte haiM, kyoMki ve putra kI mahimA se to pahale se hI abhibhUta haiN| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 gAthA 56 para pravacana isIprakAra bhagavAna prAtmA kA nAma sunate hI AtmArthI Anandita ho uThate haiN| jisakA hRdaya bhagavAna pAtmA nAma sunakara taraMgita nahIM hotA to samajhanA cAhie ki usake lie abhI dillI bahuta dUra hai; para jo AtmA kA nAma sunate hI muMha vicakAne lagate haiM, unakI to bAta hI kyA kaheM ? yadi vahI narsa pAkulita gharavAloM ko yaha samAcAra de ki bArAta AyagI to sabakA muMha laTaka jAtA hai / 'bArAta prAyagI' kA artha to Apa samajha hI gaye hoMge / 'bArAta AyagI' kA artha hai - baccI huI hai| bhAI, yaha bAta to saba samajhate haiM, isameM kucha samajhAne kI AvazyakatA nahIM hai| 'bArAta AyagI' sunate hI saba ke citta meM ve sabhI dRzya eka sAtha ghUma jAte haiM, jo kAlAntara meM unheM bhogane hoNge| lar3akA khojate-khojate jUte ghisa jAyeMge, lAkhoM rupaye kharca hokara bhI nizcintatA hAtha nahIM aavegii| 'bArAta AyagI' eka hI zabda meM saMpUrNa jIvana citrita ho jAtA hai aura ceharA laTaka jAtA hai| "bhagavAna AtmA" kI bAta sunakara hamArA ceharA laTakatA hai yA hama romAMcita ho uThate haiM - isase hI isa vAta kA nirNaya hogA ki | hamane bhagavAna AtmA ko Ananda kA kaMda mAnA hai yA saMkaToM kA sAgara? ___ yadi hamane use Ananda kA kaMda mAnA hai, jAnA hai to Ananda kI dhArA phUTanA hI cAhie; ataH he prAtmana, tU apane jJAnAnandasvabhAvI svarUpa ko pahicAna ! sukho hone kA, zAnta hone kA ekamAtra upAya nija bhagavAna AtmA ko jAnanA, pahicAnanA hI hai, usI meM jamanAramanA hI hai| sabhI prAtmA apane jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA ko jAne, pahicAne aura usI meM jamakara, usI meM ramakara ananta sukhI hoM- isa pAvana bhAvanA se Aja virAma letA huuN| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasamuccayasAra gAthA 76 para pravacana (maMgalAcaraNa ) jinakA parama pAvana carita jalanidhi samAna apAra hai / jinake guraNoM ke kathana meM gaNadhara na pAveM pAra hai / basa vItarAga - vijJAna hI jinake kathana kA sAra hai una sarvadarzI sanmati ko vandanA zata bAra hai // yaha "jJAnasamuccayasAra " nAmaka grantha hai / aba se lagabhaga pA~ca sau varSa pUrva tAraNasvAmI ne isakI racanA kI thii| Aja isakI 76vIM gAthA para vyAkhyAna kreNge| isa 76vIM gAthA meM bhedavijJAna kI mUla bAta hai / yaha gAthA bhI bahuta hI mahattva kI evaM atyanta upayogI hai / vaise to saMpUrNa grantha hI bahuta bar3hiyA hai, para pA~ca dina meM saba to par3hA nahIM jA sakatA hai, ataH kucha mahattvapUrNa gAthAe~ chA~Ta-chA~Ta kara le rahe haiM / prazna :- jaba sabhI gAthAe~ eka se eka bar3hakara haiM to phira AraMbha se hI kyoM nahIM lete, bIca-bIca meM se chA~Ta kara kyoM lete haiM ? uttara :- bhAI ! Apa ThIka kahate haiM, svAdhyAya to AdyopAnta hI karanA cAhie; para hama to mAtra pA~ca dina ke lie hI Ae haiM / yadi Adi se AraMbha kareMge to maMgalAcaraNa hI pUrA nahIM ho pAvegA / hamane to yahA~ Akara bhI isakA svAdhyAya bhI prAraMbha se hI AraMbha kiyA hai aura anta taka pUrA karake hI jAveMge, para sabhA meM to AdyopAnta par3hA nahIM jA sakatA hai; ataH bhedavijJAnamUlaka gAthAe~ hI Apake sAmane prastuta kara rahe haiM / vaise to isa grantha kI koI bhI gAthA uThA lo, usameM AtmA kI bAta avazya milegI; para jo gAthAe~ zrAtmA ko sIdhA sparza karatI haiM, mUla prayojana ko siddha karanevAlI hone se unhIM gAthAoM ko lene kA vikalpa hai / mile saba logoM ko isa grantha kA AdyopAnta svAdhyAya karane kI preraNA - isI pAvana bhAvanA se cuna-cuna kara gAthAe~ lI jA rahI haiM, koI aura prayojana nahIM hai / - Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 76 para pravacana isa 76vIM gAthA meM tAraNasvAmI kahate haiM :"pUrva pUrva ukta ca dvAdazAMgaM samuccayaM / mamAtmA aMga sAdhaM ca prAtmanaM paramAtmanaM // 76 / / tIrthakara bhagavAna sarvajJadeva, gaNagharadeva evaM sampUrNa AcArya paramparA dvArA pUrvokta jo bAraha aMga aura caudaha pUrvo kA samuccaya jJAna hai, usakA sAra mAtra itanA hI hai ki zarIra ke sAtha rahanevAlA merA aAtmA hI paramAtmA hai|" gyAraha aMga aura caudaha pUrvo kA sAra hI yaha jJAnasamuccayasAra hai / tAraNasvAmI yahA~ sApha-sApha kahate haiM ki isa "jJAnasamuccayasAra" grantha meM merA apanA kucha bhI nahIM hai| maine to mAtra vahI kahA hai, jo "pUrva ukta" hai / isa "pUrva-ukta" zabda kA prayoga isa 'jJAnasamuccayasAra' grantha meM saikar3oM bAra huA hai / hara do-cAra gAthAoM ke bAda isakA prayoga mila jaaygaa| "pUrva-ukta" kA tAtparya yahI hai ki tIrthakara bhagavAna ne samavazaraNa meM gaNadhara aura sau indroM kI upasthiti meM jo upadeza diyA thA, jise gautamAdi gaNadharoM ne dvAdazAMga ke rUpa meM nibaddha kiyA thA aura jo kuMdakuMdAcArya kI paramparA se mujhe prApta huA hai, vahI maiM yahA~ isa jJAnasamuccayasAra nAmaka grantha meM kaha rahA huuN| dharmapUrvajoM se calA AyA jJAna hI pUrvajJAna kahA jAtA hai / Agama zabda se bhI yahI bhAva vyakta hotA hai ki jo jJAna pahale se hI calA A rahA hai, vahI jJAna AgamajJAna hai / ___ "ukta" zabda yaha batAtA hai ki yaha jJAna kevalI dvArA kathita hai| pUrvalikhita na likhakara pUrva-ukta likhA hai, kyoMki dezanAlabdhi sunane se hotI hai, par3hane se nhiiN| 'ukta' sunA jAtA hai aura 'likhita' par3hA jAtA hai| isaprakAra tAraNasvAmI yaha kahanA cAhate haiM ki isa jJAnasamuccayasAra meM kahA huA jo bhI jJAna hai, jJAna kA sAra hai, vaha saba pUrvazrutajJAna hai arthAt pUrvAcAryoM dvArA kahA huA aura hamArA sunA huA jJAna hai, ataH pUrvazrutajJAna hai / saMpUrNa zrutajJAna kA sAra hone se yaha zAstra sacamuca hI jJAnasamuccayasAra hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 43 digambara paramparA ke anusAra bhagavAna mahAvIra ke bAda lagabhaga chaha sau varSa taka to saMpUrNa jJAna zruta ( sunane) ke AdhAra para hI calA / jaba smRti kamajora hone lagI aura zrutajJAna paramparA ke naSTa hone kI saMbhAvanA pratIta hone lagI to pUrvazrutajJAna ko nibaddha kie jAne kA upakrama AraMbha huA / prathama zrutaskaMdha ko prAcArya dharasena ke ziSya bhUtabalI - puSpadaMta ne evaM dvitIya zrutaskaMdha ko prAcArya kuMdakuMda ne likhakara surakSita kiyA / ukta zrutaparamparA kI ora dhyAna AkarSita karane ke lie ho tAraNasvAmI bAraMbAra "pUrva ukta" zabda kA prayoga karate dekhe jAte haiM / ve yaha kahakara apane pAThakoM ko Azvasta karanA cAhate haiM ki maiM apanI kalpanA se kucha nahIM kaha rahA hU~; apitu jo bhI kaha rahA hU~, vaha sarvajJa kI paramparA se calI A rahI zrutaparamparA kA hI sAra hai / jagata meM jaba sarvanAza kA saMkaTa upasthita hone lagatA hai to catura vyakti sarvAdhika mahattvapUrNa - sarvAdhika mUlyavAna vastu ko jAna kI bAjI lagAkara bhI surakSita karanA cAhate haiM / mAtra cAhate hI nahIM, apitu pUrI zakti lagAkara use surakSita kara dete haiM / jaba hamAre dharmapUrvajoM ne dekhA ki vItarAgI sarvajJa dvArA nirUpita sukha-zAnti kA mArga smRtibhraMzatA ke kAraNa saMkaTApanna hai to unhoMne pUrI zakti lagAkara use lipibaddha kara surakSita kara diyA; kyoMki usake binA logoM kA dharma se cyuta ho jAnA anivArya thA, AtmA kI upAsanA kA mArga samApta ho jAne kI saMbhAvanA spaSTa pratibhAsita ho rahI thI / hama una AcArya bhagavantoM kA jitanA upakAra mAneM, kama hai; jinhoMne atyanta karuraNA karake AtmahitakArI jinavAraNI lipibaddha karake surakSita kara dii| unhoMne hama saba para ananta ananta upakAra kiyA hai / tAraNasvAmI ne usI jinavAraNI kA sahArA lekara jo bhI AtmahitakArI sanmArga prApta kiyA thA, svayaM ke hita ke lie to usakA bharapUra upayoga kiyA hI, jagata ko bhI dila kholakara bA~TA / isa 76vIM gAthA ke pUrvArddha meM yaha kahakara ki hama jo kaha rahe haiM, vaha dvAdazAMga vANI kA hI sAra hai, pUrvAcAryoM kI paramparA se samAgata jJAna kA hI sAra hai; aba uttarArddha meM usa sAra ko spaSTa karate hue kahate haiM ki zarIra ke sAtha rahanevAlA merA zrAtmA hI paramAtmA hai / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 76 para pravacana - - deha-devala meM virAjamAna bhagavAna zrAtmA hI sAkSAt paramAtmA hai / - dvAdazAMga vANI kA yahI sAra hai / yaha bAta isa jJAnasamuccayasAra anekoM bAra kahI gaI hai| ghumA-phirAkara tAraNasvAmI bAra-bAra isI bAta para A jAte haiM, kyoMki unake citta meM vItarAgI vAraNI kI yaha bAta gaharAI se ghara kara gaI thI / 44vIM gAthA meM bhI yaha bAta isI rUpa meM kahI gaI hai, jisa para ki abhI do dina pahale hI apana vistAra se carcA kara cuke haiM / I 44 samasta dvAdazAMga kA sAra vAstava meM to eka AtmA hI hai / eka zrAtmA ko samajhAne ke lie hI to samasta zAstroM kI racanA huI hai, kyoMki eka isa bhagavAna AtmA ke jJAna binA hI yaha AtmA anAdikAla se saMsAra meM bhaTaka rahA hai, ananta duHkha uThA rahA hai / jo isa "AtmA" zabda meM kevala DhAI akSara haiM / ina DhAI akSaroM ko suna letA hai, samajha letA hai, par3ha letA hai, apanA letA hai, pA letA hai; usane sunane yogya saba suna liyA, samajhane yogya saba samajha liyA, par3hane yogya saba par3ha liyA, apanAne yogya saba apanA liyA aura pAne yogya saba pA liyA samabho / ina DhAI akSara ke grAtmA ko jAna lenA hI jJAna hai, pAMDitya hai, zeSa saba prapaMca hai, usameM kucha sAra nahIM hai / bhAI ! nija bhagavAna AtmA ko jAnanevAle hI sacce jJAnI haiM, sacce paNDita haiM / kabIra kA eka dohA prasiddha hai : "pothI par3hi-par3hi jaga muzrA, paMDita bhayAM na koya / DhAI Akhara prema kA, par3he so paNDita hoya // " isameM mAtra itanA sudhAra kara deM ki "prema" ke sthAna para "AtmA" zabda rakha deM to hameM yaha pUrNataH svIkAra hai / aisA kara dene para ukta chanda phira isaprakAra hogA : "pothI par3hi-par3hi jaga mudrA, paNDita bhayA na koya / DhAI zrAkhara zrAtma kA, par3he so paNDita hoya / / " bhAI ! prema zabda meM DhAI akSara haiM aura AtmA zabda meM bhI DhAI akSara hI haiM / jo AtmA ke ina DhAI akSaroM ko par3heM arthAt ina DhAI akSaroM kA jo pratipAdya hai, use samajheM, vahI vAstava meM saccA paMDita hai / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 45 pothiyA~ par3ha-par3hakara koI bhI vyakti Ajataka saccA paMDita arthAt AtmajJAnI nahIM banA hai| yadi hama isa bhagavAna prAtmA ko na samajha sake, isakA anubhava na kara sake to saba-kucha samajhakara bhI nAsamajha hI haiM, saba-kucha par3hakara bhI apar3ha hI haiM, saba-kucha anubhava karake bhI anubhavahIna hI haiM, saba-kucha pAkara bhI abhI kucha nahIM pAyA hai-yahI smjhnaa| adhika kyA kaheM ? samajhadAra ko izArA hI paryApta hotA hai| isa 76vIM gAthA meM prAtmA zarIra ke sAtha hai (aMga sAgha)kahakara tAraNasvAmI ne vartamAna meM prAtmA kI kyA sthiti hai- isakA jJAna karAyA hai, saMyoga kA jJAna karAyA hai, vyavahAra batAyA hai| para sAtha meM yaha kahakara ki merA yaha prAtmA hI paramAtmA hai, usa vyavahAra kA niSedha kara diyA hai, saMyoga kI vAstavika sthiti kA jJAna karA diyA hai: yaha saba kahakara ve yaha kahanA cAhate haiM ki vartamAna meM yaha bhagavAna AtmA deha-devala meM virAjamAna hai, para itanA dhyAna rakhanA ki isa deha ko hI bhagavAna AtmA mata samajha lenA, deha to devAlaya hai| isa deha-devAlaya meM jo jJAnAnanda svabhAvI jIva rahatA hai, bhagavAna AtmA to vaha hai| yadyapi yaha AtmA deha ke saMyoga meM anAdi se hI hai, tathApi dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki deha ke sAtha rahakara bhI yaha deharUpa nahIM ho gayA hai, AtmarUpa hI rahA hai / abataka isa AtmA ne svayaM ke nAma para mAtra deha ke hI darzana kie haiM, abataka isakI dRSTi deha taka hI sImita rahI hai, use bhedakara usake bhItara virAjamAna bhagavAna prAtmA taka nahIM pahu~cI hai| ata: svAmIjI preraNA dete hue kahate haiM ki he Atman ! isa zarIra para se dRSTi haTAkara AtmA kI ora le jaa| para kaThinAI yaha hai ki yaha bhagavAna AtmA zarIra ke bhItara hI to virAjamAna hai, zarIra hI meM to hai| zarIra se dRSTi haTAne para to dRSTi AtmA se aura bhI dUra ho jaavegii| yadi zarIra para hI dRSTi kendrita rakhate haiM to phira zarIra para hI jamI rahatI hai, AtmA taka pahu~catI hI nahIM / ataH kucha samajha meM nahIM AtA ki Akhira kareM kyA ? Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 gAthA 76 para pravacana bhAI ! Akulita hone kI AvazyakatA nahIM / zAnti zraura dhairya se samajhoge to saba samajha meM prAyagA / zarIra para se dRSTi haTAne kA tAtparya dRSTi kahIM aura le jAne se nahIM hai, zarIra ke hI bhItara vidyamAna zarIra se bhinna nija bhagavAna zrAtmA para le jAne se hai / isake lie dRSTi ko bhedaka honA hogA / terI dRSTi meM aisI bhedaka sAmarthya hai ki tU cAhe to deha kI ora dekhate hue bhI deha ko na dekhe, usake bhItara virAjamAna bhagavAna AtmA ko hI dekhe / jarA prayatna karake dekha ! jaba hama kisI bacce ko candramA dikhAnA cAhate haiM to usase kahate haiM ki candramA kI ora dekho, para vaha yaha nahIM jAnatA ki candramA kisa ra hai, vaha kahA~ dekhe ? to hama kahate haiM ki AkAza kI ora dekho, AkAza to bahuta vizAla hai, cAroM ora hai, Akhira vaha dekhe kahA~ ? para taba hama use vRkSa kI ora dekhane ko kahate haiM / para vRkSa bhI kisa ora hai - batAne ke lie hama aMgulI dikhAte haiM / aba maiM Apase hI pUchatA hU~ ki bAlaka vRkSa dekhe yA aMgulI ? yadi aMgulI na dekhe to vRkSa kisa ora hai ? - yaha patA calanA kaThina hai / ata: sarvaprathama aMgulI dekhanA anivArya hai, para aMgulI hI dekhatA rahe to vRkSa dikhAI nahIM degA / ataH aMgulI dekhakara usakA izArA samajhakara aMgulI dekhanA baMda karake vRkSa kI ora dekhe, vRkSa dekhe / vRkSa dekhanA hI to uddezya nahIM hai| vRkSa to candramA dekhane ke lie dekhanA thA / ataH vRkSa ko dekhakara vRkSa kI ora hI dekhatA rahe, para vRkSa ko dekhanA banda karake, usakI Ar3a meM chipe, usake pIche vidyamAna candramA ko dekhe, tabhI candramA dikhAI degA / candramA dikhAI de jAne ke uparAnta atyanta rucipUrvaka use hI isa gaharAI se nihAratA rahe ki vRkSa dikhAI denA hI banda ho jAve aura mAtra candramA hI dikhAI detA rahe / kyA gajaba kI bAta hai ki vRkSa kI ora dekhe, para vRkSa na dekhe, usake pIche vidyamAna candramA hI dekhe / aisA honA asaMbhava bhI nahIM hai / isIprakAra jaba prAcAryadeva hameM bhagavAna zrAtmA ke darzana karAnA cAhate haiM to ve kahate haiM ki he Atman ! tUne zrAjataka nija bhagavAna AtmA ke darzana nahIM kie, isIlie atyanta duHkhI hai; zrataH ta saMpUrNa Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM gAgara 47 jagata se dRSTi haTAkara nija bhagavAna AtmA ko hI dekha / para ajJAnI ko to yaha khavara hI nahIM hai ki AtmA kahA~ hai ? ataH vaha kahA~ dekhe ? __ AcAryadeva karuNA karake usase kahate haiM ki vaha bhagavAna AtmA deha-devAlaya meM virAjamAna hai, udhara dekha ! aba maiM Apase hI pUchatA hU~ ki ajJAnI kise dekhe ? deha ko yA prAtmA ko? yadi deha kI aora na dekheM to prAtmA kaise dikhAI degA ? kyoMki bhagavAna aAtmA to deha-devAlaya meM hI virAjamAna hai| mandira meM virAjamAna bhagavAna ke darzana karanA ho to mandira meM jAnA hI hogaa| hA~, jAnA hogA, avazya jAnA hogA; jAnA bhI hogA aura mandira ko dekhanA bhI hogA; para mandira ko hI dekhatA rahegA to bhagavAna ke darzana nahIM hoMge / yadi bhagavAna ke darzana karanA hai to mandira ko dekhakara mandira meM hI rahakara mandira ko dekhanA banda karake bhagavAna ko dekhanA hogA, tabhI bhagavAna ke darzana hoNge| isIprakAra deha-devala meM virAjamAna bhagavAna AtmA ke darzana karane ke lie deha ko bhI dekhanA hogA, deha ko dekhakara, deha ko dekhanA banda karake usI meM vidyamAna bhagavAna AtmA ko dekhanA hogaa| deha ko dekhane meM bhI deha ko dekhanA uddezya nahIM hai, bhagavAna AtmA ko dekhanA hI uddezya hai / ataH deha ko dekhane ke uparAnta deha ko dekhanA banda karake, java vahIM vidyamAna bhagavAna AtmA ko gaharAI se dekhane kA rucipUrvaka pravala puruSArtha karegA to bhagavAna AtmA ke darzana avazya hoNge| bhagavAna AtmA kI jhalaka milane ke bAda atyanta rucipUrvaka usI ko nihAratA rahe, nihAratA rahe; tabataka nihAratA rahe, jabataka ki deha kI sattA kA AbhAsa hI samApta na ho jAye, basa eka bhagavAna AtmA hI prAtmA na dikhAI detA rhe| yaha saba asaMbhava nahIM hai / tIvratama rucivAle ugra puruSArthI ke lie saba-kucha saMbhava hai| jaba viSaya-kaSAya kI rucivAle kAmI jIva sAr3I meM lipaTI yuvatI kI deha ko sAr3I se bhinna dekha lete haiM, jAna lete haiM, to Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 gAthA 76 para pravacana phira deha meM lipaTe, deha se bhinna bhagavAna AtmA ke darzana bhI asaMbhava .kyoM ho? bhAI ! AtmA ke anubhava karane kI yahI vidhi hai / isa vidhi se hI Ajataka ananta jIva AtmA kA anubhava karake ananta sukhI ho cuke haiM aura bhaviSya meM bhI jo jIva AtmA kA anubhava karake sukhI hoMge, ve bhI isI vidhi se hoMge ; koI dUsarA upAya nahIM hai| bhAI ! tAraNasvAmI kahate haiM ki "mamAtmA aMga sArgha ca" arthAt merA prAtmA zarIra ke sAtha rahakara bhI usase bhinna hai| ve bAra-bAra yAda dilAte haiM ki yahA~ jo deha-devala meM virAjamAna, para deha se bhinna bhagavAna prAtmA kI bAta cala rahI hai, vaha kisI anya AtmA kI bAta nahIM hai, apitu apane hI bhagavAna AtmA kI bAta hai| yaha bAta 44vIM gAthA meM bhI kahI thI aura yahA~ phira kaha rahe haiN| prazna :- eka hI bAta ko bAra-bAra kyoM kahA jA rahA hai ? uttara :- isalie ki hama bAra-bAra bhUla jAte haiN| yadi hama eka bAra meM hI samajha leM to prAcAryadeva bhI bAra-bAra na kaheM, para ve acchI taraha jAnate haiM ki jabataka prAtmA ke sAtha ekatva sthApita na hogA, tabataka usase paratva banA hI rhegaa| kSayopazama jJAna meM A jAne para bhI na mAlUma kyoM hameM aisA lagatA hI nahIM hai ki jisa AtmA ke yahA~ gIta gAye jA rahe haiM, vaha prAtmA maiM yadi AtmA meM ekatva sthApita ho jAya to AtmA kI carcA meM kabhI bhI ukatAhaTa na ho| AtmA kI carcA meM honevAlI ukatAhaTa hI yaha sUcita karatI hai ki abhI hamArA bhagavAna AtmA meM ekatva sthApita nahIM huA hai / 'maiM hI svayaM bhagavAna prAtmA hU~'- aisI ahaMbuddhi jAgRta nahIM huI hai| yadi ApakA abhinandana samAroha ho rahA ho aura aneka vaktA Apake gIta gA rahe hoM, ApakI prazaMsA meM bhASaNa de rahe hoM to Apako ukatAhaTa nahIM hotii| kahate haiM - 'bhAI, bolane do, kyoM rokate ho ?' cAhe sArI rAta hI pUrI kyoM na ho jAve, para apanI prazaMsA ko sunatesunate thakate nahIM hai, para AtmA kI carcA cala rahI ho to eka ghaMTe meM daza bAra ghar3I dekhate haiN| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM mAgara 46 Accomoc jaisI isa laukika paryAya kI prazaMsA suhAtI hai, vaisI prazaMsA bhagavAna pAtmA kI nahIM suhAtI- isase pratIta hotA hai ki jaisI Atmabuddhi ekatvabuddhi, mamatvabuddhi, ahaMbuddhi isa paryAya meM hai, deha meM hai, mAna-bar3AI meM hai; vaisI Atmabuddhi, ahaMbuddhi bhagavAna AtmA meM nahIM hai| yahI kAraNa hai ki karuNAsAgara prAcAryadeva bAra-bAra yAda dilAte haiM ki bhAI ! bArambAra aisA vicAra kara : maiM hU~ vahI zuddhAsmA, caitanya kA mArtaNDa huuN| pAnanda kA rasakaMda hai, maiM jJAna kA ghanapiNDa hai| maiM dhyeya hU~, zraddheya hU~, maiM jJeya hU~, maiM jJAna huuN| basa eka jJAyakabhAva hai, maiM maiM svayaM bhagavAna haiN| bArambAra aisA vicAra karane para tujhe yaha pratIti jagegI ki vAstava meM ananta zaktiyoM kA saMgrahAlaya bhagavAna AtmA maiM hI huuN| bhAI ! yaha AtmA kI carcA terA abhinandana samAroha hI hai / tu isameM rasa le, bharapUra rasa le / yadi rasa legA to tujhe isameM aisA prAnanda AyagA ki kabhI thakAvaTa hI nahIM hogii| AtmA kI carcA meM thakAvaTa laganA, Uba paidA honA prAtmA kI aruci kA dyotaka hai| aba Apa svayaM soca lo ki pApako kisa ruci hai ? hameM isa bAre meM kucha nahIM kahanA hai / __ "ruci anuyAyI vIrya" ke anusAra jahA~ hamAro ruci hotI hai hamArI saMpUrNa zaktiyA~ usI dizA meM kAma karatI haiM / yadi hameM bhagavAna aAtmA kI ruci hogI to hamArI saMpUrNa zaktiyAM bhagavAna AtmA ke prora hI sakriya hoMgI aura yadi hamArI ruci viSaya-kaSAya meM huI te hamArI saMpUrNa zaktiyA~ viSaya-kaSAya kI ora hI sakriya hoNgii| hamase bahuta loga kahate haiM ki kahA~ ye prAtmA-phAtmA kI bAteM re baiThe, koI acchI bAta batAo na ! dharma kI bAta batAyo na ! para bhAI unase hama kyA kaheM, jo AtmA ke sAtha phAtmA zabda jor3akara prAtmA kI upekSA karate haiM, apamAna karate haiM ? AtmA kI bAta kyA burI bAta hai, adharma kI bAta hai ? hamArI dRSTi meM to bhagavAna AtmA ke atirikta koI vAta acchI ho hI nahIM sktii| grAtmA ke vinA to dharma kI kalpanA bhI saMbhava nahIM hai, para hama unase kyA kaheM ? _ Apa hI soca lo ki unakI ruci kahA~ lagI hai ? jise prAtmA kI ruci hogI, use hI AtmA kI bAta suhaayegii| jise grAtmA kI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 . gAthA 76 para pravacana ruci na hogI, use to prAtmA ko bAna muhAyegI hI nahIM, apitu burI lagegI / para hama kyA kara sakate haiM ? hama to nahIM cAhate haiM ki hamAre maMha se koI aisI bAta nikale, jo kisI ko burI lage; para hama AtmA kI bAta chor3a bhI to nahIM sakate / bhAI ! jaba maiMne eka sthAna para apane pravacana meM ukta chanda bolate hue kahA ki - ____ "basa eka jJAyakabhAva hU~, maiM maiM svayaM bhagavAna huuN|" to eka bhAI kaha uThe ki hamane to pravacana ke lie paMDitajI bulAye the, yaha bhagavAna kahA~ se A gaye ? Age kahane lage ki hamane to Apako bhagavAna kI vANI kA marma samajhane ke lie bulAyA thA aura Apa no svayaM ko bhagavAna batAne lge| maiMne kahA- bhAI ! hama mAtra apane ko hI nahIM, grApa savako bhI bhagavAna batA rahe haiM / hama yahA~ apane ko hI nahIM, Apa savako bhagavAna kahane pAye haiN| kyoM na kaheM ?kyoMki sabhI prAtmA svabhAva meM to bhagavAna haiM hI, yadi hama svayaM ko bhagavAnasvarUpa svIkAra kara leM, jAna leM, mAna leM aura svayaM meM hI samA jAve to paryAya meM bhI bhagavAna bana makane haiN| vizva ke samasta darzanoM meM jainadarzana hI to eka aisA darNana hai, jo kahatA hai ki sabhI prAtmA svayaM bhagavAna haiN| bhagavAna kI bhI gulAmI me mukta karanevAlA ananta svataMtratA kA udghopaka yaha jainadarNana eka adbhuta darzana hai| bhAI ! ApakA bhI dopa nahIM hai, kyoMki Aja isa duniyA meM itane nakalI bhagavAna paidA ho gae haiM ki jaba koI jainadarzana ke isa adbhuta siddhAnta ko pratipAdita karatA hai ki - "maiM svayaM bhagavAna hU~" to duniyA cauMka par3atI hai; para bhAIsAhaba ! yaha eka tathya hai. paramasatya hai ki pratyeka prAtmA svayaM bhagavAnasvarUpa hI hai| bhagavAna banane kA mArga batAnevAlA yaha darzana kyA logoM ko unakI bhagavattA me paricita nahIM karAyegA, kyA svabhAva se bhagavAna hone para bhI unheM paryAya meM bhI bhagavAna vanane kI preraNA nahIM degA? kyoM nahIM degA, avazya degA; kyoMki saMpUrNa jinavANI eka mAtra isake lie hI to mamapita hai / isa saMdarbha meM mahAkavi tulasIdAsajI kA eka pada mujhe bahuta acchA lagatA hai, jimameM ve likhate haiM : Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM mAgara "jAko priya na rAma-vaidehI, so tajie karor3a bairI sama yadyapi parama sanehI / jinheM maryAdA puruSottama bhagavAna rAma va sItA priya nahIM hai, cAhe ve hamAre paramasnehI hI kyoM na hoM, unheM karor3a zatruoM ke samAna tyAga denA caahie|" apanI bAta ke aucitya ko siddha karane ke lie ve kucha bhaktoM ke paurANika udAharaNa bhI prastuta karate haiM : "pitA tajyo prahlAda vibhISaNa bandhu bharata mahatArI / prahlAda ne apane rAmavirodho pitA ko, vibhISaNa ne apane rAmavirodhI bhAI ko evaM bharata ne apanI rAmavirodhI mA~ ko jisaprakAra tyAga diyA thA, umIprakAra hameM bhI rAmavirodhI apane snehiyoM ko tyAga denA caahie|" anta meM niSkarSa ke rUpa meM siddhAnta ko prastuta karate hue ve kahate haiM : ____ "mere to sAre nAte rAma soM mere saMpUrNa nAte rAma ke mAdhyama se hI haiN| jo gama kA virodhI, vaha merA virodhI graaura jo rAma kA bhakta, vaha merA mitra - bama mega to yahI hisAva hai|" AtmArthI ke sandarbha meM ukta satra meM maiM mAtra itanA hI maMzodhana karanA cAhatA hU~ ki "mere to sAre nAte pAtamarAma soM___mere arthAt prAtmArthI ke saMpUrNa nAte pAnamarAma ke mAdhyama se hI hote haiN|" bhAI ! tulasIdAsajI kI ruci thI mItA-rAma meM aura hamArI maci hai AtamarAma meM / ve kahate the ki mere sAre nAte rAma soM aura maiM kahatA hU~ ki mere mAre nAte pAtamarAma moN| Apa cAhaM jo bhI kaheM; para mujhe to eka grAtmA kI bAta hI dharma ko vAta lagatI hai, usI meM grAnanda pAnA hai : ata: maiM to saba jagaha AtmA kI hI bAta karatA huuN| bhAI ! Apa bhI to AtmA hI haiM, pApako grAtmA kI bAta meM grAnanda kyoM nahIM pAtA ? prAtmArthI to grAtmA kI ruci aura pAgadhanA meM hI hotA hai / jo bAhya padArthoM meM hI lIna ho, rucivaMta ho; use prAtmArthI kaise kahA jA sakatA hai ? Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 76 para pravacana bhAI ! pratyeka AtmA apane bhale-bure evaM sukha-duHkha kA svayaM jimmedAra hai / koI dUsarA hamArA bhalA-burA nahIM kara sktaa| tAraNasvAmI hI kyA, sabhI saMtoM kA eka hI kahanA hai ki hameM jagata-prapaMcoM me dUra rahakara mAtra apane hita meM saMlagna rahanA cAhie / bhAI ! hama sabakA jIvana bahuta thor3A hai| kisI kA daza varSa adhika hogA, kisI kA daza varSa kama; para isase kyA antara par3atA hai ? hama sabhI ko isa thor3e se zeSa jIvana kA eka-eka kSaraNa kImatI jAnakara imakA sadupayoga karanA caahie| jo bAta svayaM ke hita kI lagatI hai, vaha bAta sabhI taka pahu~ce - isa pAvana bhAvanA se hI hama AtmA kI bAta karate haiN| pUjya gurudevazrI ke pratApa se jo vItarAgI tattva milA hai, vaha janajana kI vastu bana jAve, sampUrNa jagata use jAnakara pahicAnakara, apanAkara anantasukhI ho- isa bhAvanA se hI AtmA kI bAta karate haiN| jagata mAne, na mAne - isase hameM kyA antara par3atA hai ? isakI carcA karane se apanA upayoga to nirmala rahatA hI hai| isakA tAtparya yaha kadApi nahIM ki Apa loga hamArI bAta sunate nahIM, mAnate nahIM / sunate bhI haiM, bhUmikAnusAra yathAsaMbhava mAnate bhI haiM; na sunate hote to itanI sardI meM itanI rAta gae khule maidAna meM hajAroM loga na baiThe rahate / rAta ko kaTarA bAjAra meM samayasAra calatA hai na ! dekho, hajAroM loga kitanI zAnti se sunate haiM ? para bhAI ! sunane mAtra se kAma calanevAlA nahIM hai, isa vItarAgI tattva ko jIvana meM DhAlanA hogA, jIvana ko vItarAga-vijJAnamaya banAnA hogaa| hama to yahI bhAvanA bhAte haiM ki hamArA yaha zeSa jIvana AtmA ke gIta gAte-gAte hI bIte / hamArA hI kyoM, ApakA bhI -hama sabakA yaha zeSa jovana AtmA kI ArAdhanA meM hI samApta ho / ekamAtra yahI sAra hai, zeSa to saba asAra hai / sabhI AtmArthI nija bhagavAna AtmA ko jAnakara, pahicAnakara, nija meM hI jamakara-ramakara anantasukhI hoM- ima pAvana bhAvanA se virAma letA huuN| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasamuccayasAra gAthA 867 para pravacana 'nija zrAtmA ko jAnakara pahicAnakara jamakara bhI / jo bana gaye paramAtmA paryAya meM bhI ve sabhI // ve sAdhya haiM zrArAdhya haiM ArAdhanA ke sAra haiM / ho namana una jinadeva ko jo bhavajaladhi ke pAra haiM / yaha "jJAnasamuccayasAra" nAmaka grantha hai / isake anta meM aneka gAthAoM meM tAraNasvAmI ne "jJAnasamuccayasAra" nAma kI vyAkhyA kI hai, sArthakatA siddha kI hai / usameM sarvaprathama gAthA 87vIM gAthA hai / grAja usI para carcA kareMge / gAthA isaprakAra hai : "jJAnasamuccayasAraM, uvaiTTha jinavarehi jaM jJAnaM / jina uttaM jJAnasahAvaM, suddhaM dhyAnaM ca jJAnasamuccayasAraM // jinendra bhagavAna dvArA kahA gayA jo jJAna hai, vahI jJAnasamuccayasAra hai athavA jinendra bhagavAna kathita jJAnasvabhAvI AtmA kA zuddha dhyAna hI jJAnasamuccayasAra hai / " tAraNasvAmI kahate haiM ki jinendra bhagavAna dvArA kahA gayA jo saMpUrNa jJAna hai, yaha jAnasamuccayasAra usakA hI saMkSipta saMkalana hai, isameM merA kucha bhI nahIM hai / apanI bAta aura bhI spaSTa karate hue ve kahate hai ki jinendra bhagavAna ne jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA kA jo svarUpa batAyA hai, use jAnakara jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna AtmA kA zuddha dhyAna karanA hI jinokta saMpUrNa jJAna kA sAra hai / yahI bAta ima jJAnasamuccayasAra grantha meM banAI gaI hai / dekho, kitanI gajava ko bAta kahI ki saMpUrNa jJAna kA sAra jJAnAnanda svabhAvI bhagavAna grAtmA kA dhyAna karanA hI hai| bhAI, yahI bAta to samayasAra meM paga-paga para batAI gaI hai / cAhe samayasAra ho, cAhe jJAnasamuccayasAra ho, jinendra bhagavAna kI paramparA kA koI bhI grantha ho - sabhI kA sAra eka mAtra yahI to hai / apane AtmA kA dhyAna hI ekamAtra kartavya hai / " zuddha dhyAnaM ca jJAnamamuccayasAraM" - kahakara svAmIjI ne ekadama spaSTa kara diyA hai ki jJAnasamuccayasAra arthAt bhagavAna grAtmA kA dhyAna ho dharma hai / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 daulatarAmajI kahate haiM -- gAthA 867 para pravacana "lAkha bAta kI bAta yahI nizcaya ura lAzro / tori sakala jaga daMda phaMda nija zrAtama dhyAzrI // bhAI ! lAkha bAta kI eka bAta yaha hai ki jagata ke saMpUrNa daMda- phaMda chor3akara eka nija AtmA kA hI dhyAna karo isa bAta ko hRdaya acchI taraha dhAraNa kara lo / " meM - samayasAra meM AtmA ko jJAnamAtra kahA hai aura yahA~ jJAnasamuccayasAra kahA hai / samayasAra meM "jJAnamAtra" zabda se akelA jJAnavAlA AtmA nahIM liyA hai, apitu ananta guNoM kA akhaNDa piNDa bhagavAna AtmA hI "jJAnamAtra " zabda se kahA gayA hai / yahA~ bhI "jJAnasamuccayasAra" zabda se ananta dharmAtmaka AtmA hI liyA gayA hai / jJAnamAtra meM "mAtra" zabda prAnandAdi guraNoM ke niSedha ke lie nahIM, grapitu parapadArthoM evaM rAgAdi vikAroM ke niSedha ke lie liyA gayA hai / vahA~ jo kArya "mAtra" zabda se liyA gayA hai, yahA~ vaha kArya "sAra" zabda se liyA gayA hai / sAra arthAt para se bhinna, vikAra se rahita, ananta guNoM kA akhaNDa piNDa nija bhagavAna AtmA hI jJAnasamuccayasAra hai, yaha jJAnasvabhAvI jJAnasamuccayasAra hI dhyAna kA dhyeya hai, zraddhAna kA zraddhaya hai evaM paramajAna kA jJeya hai / jJAnasamuccayasAra mAne bhagavAna AtmA / jJAnasamuccayasArarUpa nija bhagavAna AtmA kA kathana karanevAlA hone se isa grantha ko bhI jJAnasamuccayasAra kahA gayA hai / isa nAmakaraNa meM bhI kitanI gaharAI hai ! jJAniyoM kI hara bAta meM gaharAI hotI hai / prazna :- yahA~ jJAnasamuccayasAra kA artha trikAlI dhruva bhagavAna grAtmA batA rahe haiM aura pahale samasta jJAna kA sAra jinavANI kA sAra batAyA thA- donoM meM kauna sA artha sahI hai ? uttara :- bhAI ! donoM hI sahI haiN| jisaprakAra samayasAra kA artha zuddhAtmA bhI hai aura zuddhAtmA kA pratipAdaka grantha bhI / usI prakAra zuddhAtmA kA nAma bhI jJAnasamuccayasAra hai aura zuddhAtmA ke pratipAdaka isa grantha kA nAma bhI jJAnasamuccayasAra hai / dvAdazAMga kA pratipAdya bhI eka zuddhAtmA hI hai; ataH yaha grantha dvAdazAMga kA sAra bhI hai / pratyeka bAta ko apekSA me samajho to saba samajha meM A jAyagA, koI parezAnI nahIM hogI / ! Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara Age tAraNasvAmI kahate haiM ki yaha jJAnasamuccayasArarUpa bhagavAna AtmA jJAnasvabhAvI hai| jJAnasvabhAvI hai arthAta isakA svabhAva jAnanA-dekhanA mAtra hai, para meM kucha karanA isakA svabhAva nahIM hai / anAdikAla se yaha AtmA apane jJAnasvabhAva ko chor3akara para ke kartRtva ke vikalpoM meM hI ulajhA hai| ataH yahA~ kahA gayA hai ki bhagavAna terA svabhAva to mAtra jAnane-dekhane kA hai, tU ise chor3akara kyoM dukhI ho rahA hai ? ____ apane ajJAna se yaha AtmA AcAryoM kI bhASA meM bhI kartRtva khoja letA hai| kisI sAdhAraNa vyakti ne kisI jJAnI mahApuruSa se kahA :"Apa sAvadhAna ho jAiye, kucha loga Apako mArane A rahe haiN|" jJAnI ne sahaja bhAva meM uttara diyA : "pAne dIjie, koI cintA kI bAta nhiiN| hama unheM bhI dekha * leNge|" mahApuruSa ke isa kathana kA sAmAnya loga to yahI artha lagAyeMge ki yaha kaha rahe haiM ki hama unheM bhI dekha leMge arthAt hama unase bhI nipaTa leMge, hama unheM aisA uttara deMge ki jindagIbhara yAda rakheMge, hama bhI IMTa kA javAba patthara se denA jAnate haiM / tAtparya yaha hai ki ye mahApuruSa bhI lar3ane-marane ko taiyAra haiM, marane-mArane para utArU haiN| para una jJAnI mahApuruSa kA to mAtra itanA kahanA thA ki jaba hamArA svabhAva jJAtA-dRSTA hai, to jo bhI paristhiti AvegI, hama use bhI sahajabhAva se jAna leMge, usa para koI pratikriyA vyakta nahIM kreNge| jisaprakAra puNyodaya se prApta anukUla saMyogoM ko jAna lete haiM, usIprakAra pApodaya se prApta pratikUla saMyogoM ko bhI jAna leNge| anukUla saMyogoM meM prasanna aura pratikUla saMyogoM meM aprasanna honA hamArA svabhAva nahIM hai, yadi kamajorI ke kAraNa kadAcit aisA hotA bhI hai to vaha hamArI bhUla hI hogii| para jJAnI ke isa Azaya ko kauna samajhatA hai ? jagatajana to unake "dekha meMge" zabda kA artha 'lar3ane ko taiyAra haiM' hI samajhate haiM / jAnI ke hadara ko samajhane ke lie una jaisI gaharAI cAhie, anyathA artha kA anartha bhI ho sakatA hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 897 para pravacana yahAM tAraNasvAmI kahate haiM ki prAtmA kA svabhAva to jJAna hai, jAnanA mAtra hai, para meM kucha karanA nahIM; ataH he prAtmA! tU mAtra jAnane taka hI sImita raha / loka meM kahAvata hai ki sunanA sabakI, karanA mana kI; para jinavANI kI AjJA hai ki jAnanA sabako, jamanA apane meM / jAnane yogya to sampUrNa jagata hai; para jamane yogya, ramane yogya, apanA mAnane yogya eka nija bhagavAna AtmA hI hai / jJAna svapara-prakAzaka hotA hai / vaha apane ko bhI jAne aura para ko bhI jAne, isameM koI doSa nahIM hai, para ko jAnane meM koI doSa nahIM hai / hA~, para ko apanA mAnanA, usakA hI dhyAna karanA, usI meM rama jAnA aparAdha he, baMdha kA kAraNa hai, duHkha kA kAraNa hai| yadi para ko jAnane meM koI doSa hotA to kevalI bhagavAna para ko kyoM jAnate ? ve to sarvajJa haiM na ? jo sabako jAne, use hI sarvajJa . kahate haiM / bhAI ! aAtmA meM eka sarvajJatva nAma kI zakti hai / samayasAra meM saiMtAlIsa zaktiyoM kA varNana pAtA hai| unameM jJAnazakti ke sAtha eka sarvajJatvazakti bhI hai| ata: sabako jAnanA AtmA kA svabhAva hai| prAtmA apanA svabhAva kaise chor3a sakatA hai ? para yaha dhyAna rahe ki para meM kucha karanA prAtmA kA svabhAva nahIM hai| isIprakAra AtmA meM eka sarvadazitvazakti bhI hai, jisake kAraNa AtmA savako dekhatA hai / sabako dekhanA-jAnanA prAtmA kA sahaja svabhAva hai| jaba AtmA kA svabhAva sva-para ko dekhanA-jAnanA hai, taba dekhanejAnane se inkAra kaise kiyA jA sakatA hai ? jaba jJAnI kahate haiM ki unheM bhI dekha leMge, taba unakA prAzaya apane isa sarvadarzI-sarvajJa svabhAva kI svIkRti se hI hotA hai; para ajAnI unakA bhAva nahIM samajhatA, vaha to use dhamakI hI samajhatA hai: para isake liye hama kyA kareM ? yaha apanI bhUla no ajAnI ko svayaM hI miTAnI hogii| prazna :- yadi aisA hai to phira Apa bAra-bAra yaha kyoM kahate haiM para ko to ananta bAra jAnA, para Aja taka apane grAtmA ko nahI jAnA; ata: para kA jAnanA banda kara, eka bAra apane prAtmA ko to jAna / jaba para ko jAnanA prAtmA kA svabhAva hai, to para ko jAnane kA niSedha kyoM? Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara maM mAgara uttara :- yaha to hama ThIka hI kahate haiM, kyoMki yadi apane ko jAna liyA hotA to isa saMsAra meM na bhaTakate, anantadukhI na rahate, anaMtasukhI ho gaye hote| ___bhAI ! yaha para ko jAnane kA niSedha nahIM, apane ko jAnane kI preraNA hai / alpajJa prANI eka samaya meM eka ko hI jAna saphatA hai, ata: jabataka para ko jAnane meM lage rahoge, tabataka apane ko na jAna skoge| apane ko jAnanA hai to para ko jAnane kA lobha chor3anA hI hogaa| prazna :- para ko jAnanA banda kareMge to para ko jAnane kA jo aAtmA kA svabhAva hai, usakA kyA hogA ? tathA kevalI bhagavAna to sva-para ko ekasAtha jAnate haiM / uttara :- are bhAI ! anantakAla se apane ko nahIM jAnA to kyA prAtmA kA sva-prakAzaka svabhAva samApta ho gayA? nahIM; to phira eka kSaNa yadi para ko nahIM jAnegA to prAtmA kA para-prakAzaka svabhAva kaise samApta ho jAvegA? prAtmA kA svabhAva sva-paraprakAzaka hai| na akelA sva-prakAzaka, na akalA para-prakAzaka / sva-paraprakAzaka svabhAva kA dhanI yaha bhagavAna AtmA jaba paryAya meM bhI bhagavAna bana jAtA hai, taba sabako ekasAtha jAnane lagatA hai| ata: jisakA para ko jAnanA sabake jAnane meM bAdhaka nahIM hai, use para ke jAnane se manA nahIM kiyA jAtA, para jisakA paMra ko jAnanA sva ke jAnane meM bAdhaka hai, use para me upayoga haTAkara sva meM lagAne kI preraNA dI. jAtI hai| bhagavAna kA jJAna para ko jAnane para bhI usameM aTakatA nahIM hai, ulajhanA nahIM hai aura hama jisa para ko jAnane jAte haiM, usI meM aTaka jAte haiM, usI meM ulajha jAte haiM / .para ko jAnane meM doSa nahIM; para para meM aTakane meM, ulajhane meM to hAni hai hii| para ko jAnane meM jo aTakatA nahIM hai, bhaTakatA nahIM hai, use para ko jAnane meM koI hAni nahIM hai| bhaTakanA rAstA bhUla jAne ko kahate haiM aura aTakanA rAste meM kahIM ruka jAne ko kahate haiM, ulajha jAne ko kahate haiN| bhaTakanA zraddhA kA doSa hai aura aTakanA cAritra kI kamajorI hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 gAthA 67 para pravacana jisake bhaTaka jAne kI, aTaka jAne kI saMbhAvanA hotI hai, use loka meM bhI yahA~-vahA~ nahIM jAne diyA jAnA hai, para jisake bhaTakane kI saMbhAvanA nahIM hai, use kahIM bhI jAne kI chUTa rahatI hai / eka bAra maiMne zikharajI kI yAtrA para jAne kA nizcaya kiyA / patA calate hI hamAre par3osa ke hI eka bhAI pAye aura bole : "hamane sunA hai, Apa zikharajI jA rahe haiM ?" maiMne kahA - "munA to Apane ThIka hI hai|" ve tapAka meM bole - "hamArI ammAjI ko bhI sAtha le jAyo, unakI bhI yAtrA ho jaayegii| Apame acchA sAtha kahA~ milegA ?" maiMne kahA - "Apa bhI caliye na? ammAjI bhI caleM aura Apa bhI caleM / sabhI caleM hamAre mAtha, hameM kyA takalIpha hai ? sabako svayaM hI to jAnA hai|" ve bole - "hameM to phurasata nahIM hai aura bahU-beTI ko akele bhejanA ThIka nahIM hai; ataH socA ammAjI ko to bheja hI deN|" unakI yaha bAta sunakara mujhe var3A hI aTapaTA lgaa| ammAjI akelI jA sakatI haiM, para baha-beTI nhiiN| jarA zrApa bhI vicAra kIjiye na? jo cAra kadama bhI binA sahAre ke nahIM cala sakato, una ammAjI ko akelI zikharajI bhejA jA sakatA hai, para jo jUDo-karATe kI mAsTara haiM, vaha bahU-beTI akelI nahIM bhejI jA sktii| maiMne jhaMjhalAte hue unama kahA - "pApa kyA kaha rahe haiM ? vaha-beTI ko akelI bhejanA ThIka nahIM aura ammAjI ko bhejanA ThIka hai?" ve samajhAte hue bole - "ammA akelI kahAM jA rahI hai, vaha to Apake sAtha hI jAvegI na !" ____ maiMne gusse meM kahA - "aura bahU ?" ve ekadama mannATe meM A gaye, unako samajha meM ye pA hI nahIM rahA thA ki vaha kI bhI akelI jAne kI kyA bAta hai ? para ve bhI bicAre kyA kareM? unakI samajha hI itanI thii| . zikharajI to bahuta dUra, para gAMva ke mandira bhI bhejanA ho to bahU ke sAtha sAsa mandira jAvegI, use akalo mandira bhI nahIM jAne diyA jAvegA aura ammAjI ko zikharajI bhI akele bhejA jA sakatA hai / * jagana kA yaha vyavahAra merI samajha meM pare hai / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 56 para bAta yaha hai ki bahu ke pAsa luTane ke lie bahuta kucha hai aura ammAjI ke pAsa kucha nahIM hai / savAla grAvazyakatA kA nahIM, jIvana surakSA kA bhI nahIM, bAta kucha aura hI hai / sAsa ko Dara lagatA hai ki mandira meM bahU ko akelI pAkara kahIM koI usake viruddha bhar3akA na de, grataH sAsa use samAja ke sAmane eka minaTa bhI akelI nahIM chor3anA cAhatI hai; para ammAjI ko bhar3akAne kA koI bhaya nahIM hai, kyoMki eka to grammAjI bhar3akakara kareMgI kyA aura jAyeMgI kahA~ ? dUsare, ammAjI to grava bhaDakane vAloM meM nahIM, bhar3akAne vAloM meM ho gayI haiM, unheM koI kyA bhar3akAyegA, ve to duniyA ko bhar3akA sakatI haiM / bhAI ! yaha jagata bahuta vicitra hai / isakI lIlA samajhanA koI grAsAna kAma nahIM hai, use samajhane kI grAvazyakatA bhI nahIM hai / AtmA ke hita ke lie to eka bhagavAna zrAtmA kA jAnanA hI paryApta hai / maiMne unheM samajhAte hue kahA : "bhAIsAhaba ! mujhe to koI etarAja nahIM hai, para bAta yaha hai ki yadi mAre mohalle kI mAtAjI mere sAtha ho gayIM to phira merA kyA hogA - grApane yaha bhI socA yA nahIM ? grataH maiM apane sAtha grApa sabako le cala sakatA hU~, akelI mAtAjI ko nahIM / " ve nArAja se hokara cale gaye; para grApa hI batAiye, maiM kyA kara sakatA thA ? bhAI ! jisaprakAra naI bahU ko yahA~ vahA~ jAne kI manAI hai, para bar3I-bUr3hI mAtA-vahinoM ko nahIM; usIprakAra rAgI jIvoM ko para ke jAnane meM hI lage rahane kA niSedha hai, para vItarAgiyoM ko nahIM / votarAgI bhagavAna para ko jAnate to haiM, para ve unameM ulajhate nahIM haiM, graTakate nahIM, bhaTakate bhI nahIM / grataH unakA para ko jAnanA sahaja hai, para rAgI jIva jise jAnate haiM, usI meM graTaka jAte haiM, usI meM ulajha jAte haiM, jJAnI to bhaTaka bhI jAte haiM / ata: unheM samajhAte hue prAcAryadeva kahate haiM ki bhAI ! para ko | jAnane ke moha ko chor3o, para ko jAnane ke lobha ko chor3o | bhAI ! sva-para ko jAnanA to grAtmA kA svabhAva hai / para granAdikAla se hamane para ko hI jAnA, apane grAtmA ko nahIM jAnA / isa bhUla Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 867para pravacana ke kAraNa yaha hAni to haI ki hama caturgati meM bhramaNa kara rahe haiM, ananta dukha bhoga rahe haiN| para sva ko jAnanerUpa hamArA svabhAva samApta thor3e hI ho gayA hai / dhyAna rahe, svabhAva kabhI samApta nahIM hotA / svabhAva kahate hI use haiM, jo kabhI samApta na ho| samApta ho jAya, to vaha svabhAva kaisA? ____ isIprakAra yadi tU kucha samaya para ko na jAne to usame terA para ko jAnane kA svabhAva samApta nahIM ho jaavegaa| jaba bhI yaha bAta AtI hai ki para ko jAnanA chor3a apane prAtmA ko jAno, to yaha para meM rucivAlA zAstrAbhyAsI ajJAnI pukAra karane lagatA hai ki para ko jAnanA to prAtmA kA svabhAva hai, use kaise chor3a deM? bhAI ! yaha svabhAva chor3ane kI bAta nahIM hai, apitu apane ko jAnane kI bAta hai| apane ko jAnanA bhI to AtmA kA svabhAva hai, use anAdikAla meM nahIM jAnA, use jAnanA chor3e haye haiM, isakI to cintA tujha nahIM haI aura 'para ko jAnanA yadi eka minaTa ko bhI banda kareMge to AtmA kA paraprakAzaka svabhAva samApta ho jAyegA' - yaha cintA satA rahI hai / yaha kaisA nyAya hai terA ? ___ vAstava meM to bAta yaha hai ki jinako ruci parapadArthoM meM hI hai, prAtmA meM nahIM hai| unheM isIprakAra ke vikalpa Ate haiN| ve yena-kena prakAreNa apanI ruci kA poSaNa karate haiM / unakI ruci aura rAga vastusvarUpa kA saccA nirNaya nahIM karane dete| mithyAruci aura rAga nirNaya ko prabhAvita karate haiN| kisI bhI padArtha ko dekhate hI rAgI bola uThatA hai :- yaha to bahuta acchA hai yA yaha to bahuta burA hai; para bhAI ! koI bhI padArtha acchA-burA nahIM hotA, vaha to jaisA hai, vaisA hI hai / jJAna kA kAma to ume jaisA hai, vaisA jAnanA hai, na ki usameM acche-bure kA bheda DAlanA; para rAga ke jora meM jAna kI dizA badala jAtI hai| jisaprakAra cumvaka tejI meM pheMke gaye lohe kI bhI dizA badala detA hai, usIprakAra yaha rAga kA cumbaka jJAna ko sahI nirNaya nahIM lene detaa| jAna kisI vastu ko jAnane kI ora jAtA hai to rAga use acche-bure vikalpoM kI ora mor3a detA hai, para kI ruci use apane parAye ke cakkara meM ulajhA detI hai| mithyAtva ke jora se jAna bhI mithyAjJAna ho jAtA hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara yaha mithyAtva kA hI to jora hai ki prAcAryadeva apane ko jAnane ke lie para me upayoga haTAne ko kahate haiM to ise jAna kA para-prakAzaka svabhAva yAda AtA hai; para 'grAtmA kA svabhAva sva-prakAzaka bhI hai' - yaha kabhI yAda bhI nahIM aataa| yadi koI prAtmA ke sva-prakAzaka svabhAva kI bAta sunAye to udAsa mana se suna letA hai, usa para gaharAI se vicAra ho nahIM krtaa| yadi gaharAI meM vicAra kare to samajha meM pA sakatA hai, sahI nirNaya bhI ho sakatA hai; para gaharAI meM vicAra kare, tava na ? para meM apanepana kI buddhi aura rAga ajJAnI ko mahI nirNaya nahIM / karane dete, sahI dizA meM socane bhI nahIM dete / eka lar3akA kisI kI ghar3I curAkara bhAgA jA rahA thaa| usI ke pIche bhIr3a bhI use pakar3ane ke lie daur3a rahI thii| java Apane dekhA ki cora Apake sAmane se hI bhAgA jA rahA hai, to Apane zIghratA se nirNaya liyA ki use pakar3akara bhIr3a ke havAle kara denA caahiye| Apa tatkAla daur3a par3e aura use pakar3a liyA; para Apa kyA dekhate haiM ki jo ghar3I curAkara bhAgA jA rahA hai, vaha to prApakA hI veTA hai| basa, phira kyA thA ? Apa tatkAla hI apanA nirNaya badala dete haiM, use chor3a dete haiM / ume bhIr3a se bacAne ke bhI prayatna meM juTa jAte haiN| aba Apa hI batAiye ki jJAna ke sahaja nirNaya ko kisane badalA? veTe (caura) meM apanatva ne, beTe (cora) ke prati rAga ne / para meM yaha apanatva, para ke prati yaha rAga hI sahI nirNaya meM sabase bar3I bAdhA hai| prAcAryadeva kahate haiM ki jabataka para meM apanatva hai, rAga hai; tabataka yadi use jAnane jAnoge to apanA mAne vinA bhI na rahoge, usase rAga haye vinA bhI na rhegaa| ataH bhalA isI meM hai ki uThAyo parapadArthoM para me dRSTi, chor3o unheM jAnane kA moha, tor3o unheM jAnane kA rAga; basa ekamAtra apane ko hI jAno, apane meM hI jama jAgro, apane meM hI rama jAyo- isI meM bhalA hai| isa maMgala avasara para para-prakAzaka mvabhAva ko yAda mata karo / basa yahI yAda rakho ki jAnane yogya, mAnane yogya, apanAne yogya, jamane yogya, ramane yogya vasa eka nija bhagavAna prAtmA hI hai| ghar3I do ghar3I aisA karake to dekho, atIndriya Ananda pragaTa hotA hai yA nahIM? are bhAI ! eka bAra yadi aisA kara sake to nihAla ho jaamoge| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 867 para pravacana bhAI ! yaha para ko jAnane kA niSedha nahIM hai| yaha to nija bhagavAna AtmA ko jAnane kA Adeza hai; para me, vikAra meM mamatva tor3ane kA Adeza hai, ekatva tor3ane kA Adeza hai, rAga chor3ane kA prAdeza hai| ise vinA mIna-mekha kiye pAlana karane meM hI hita hai / yaha guru ke svArtha kI bAta nahIM, apitu tere hita kI hI bAta hai| prazna :- bhagavAna bhI to para ko jAnate haiM, para unakA hita to prabhAvita nahIM hotA? uttara - bhagavAna para ko jAnate nahIM, unake jJAnadarpaNa meM lokAloka jhalakatA hai / unheM para ko jAnane kA koI vikalpa nahIM hai, rAga nahIM hai, utsukatA nahIM hai| basa nirmala jJAnasvabhAva prakaTa ho jAne me unake jJAna meM lokAloka sahaja hI prativimbita hotA hai| tere jJAna meM bhI parapadArtha sahaja hI prativimbita hote hoM to koI hAni nahIM hai, jo parapadArtha kSayopazama jJAnI ke jJAna meM sahaja prativimbita hote haiM, unake jAnane se koI hAni nahIM hotI, para jo yaha para ko jAnane kI ruci hai, utsukatA hai, vikalpa hai, prayatna hai - yaha sava nukasAnadeha hai / vastuta: para ko jAnane kA nahIM, apitu para ko jAnane kI ruci, , utsukatA, vikalpa aura prayatna kA hI niSedha hai| kisI vastu kA dikhAI denA alaga bAta hai aura rucipUrvaka use dekhanA alg| koI vahina sar3aka para jA rahI ho, sar3aka para jAte hue usakA dikhAI de jAnA alaga bAta hai aura buddhipUrvaka use ghara-ghUra kara dekhanA, use dekhane ke lie prAkula-vyAkula honA alaga bAta hai| sahaja dikhAI de jAnA sAmAnya bAta hai, para ghUra-ghUra kara dekhanA aparAdha hai / use dekhane ke lie prAkula-vyAkula honA dukha hI hai, dukha kA kAraNa isIprakAra parapadArthoM kA jJAna meM sahajarUpa meM jJAta ho jAnA sAmAnya bAta hai aura unheM buddhipUrvaka jAnane kA prayatna karanA, unheM hI jAnate rahanA, unheM jAnane meM prAnanda kA anubhava karanA, unheM jAnana ke lie prAkula-vyAkula honA aparAdha hai, dukha kA kAraNa hai, saMsAra hai / yahA~ to yaha kahate haiM ki he prAtman ! tune abataka vAhya padArthoM ko hI jAnA hai, dehadevala meM virAjamAna jJAnasvabhAvI nija bhagavAna AtmA ko nahIM jAnA, nahIM pahicAnA; ataH ava ekavAra nija bhagavAna AtmA ko jAna ! nija bhagavAna grAtmA ko jAnanA hI jJAna hai, samyagjJAna hai, samayasAra hai, jJAnasamuccayasAra hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM mAgara 63 samayasAra kI 144 vIM gAthA meM bhI kahA gayA hai :"sammadaMsaragaNAraNaM eso lahadi ti gavari vavadesaM / samvaraNayapakkharahivo bhasido jo so smysaaro|| jo sarva nayapakSoM se rahita kahA gayA hai, vaha bhagavAna AtmA hI samayasAra hai aura usI ko samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra saMjJA haiN|" nija bhagavAna prAtmA ko jAnanA hI samayasAra hai, mokSamArga hai - yahA~ yaha kahA gayA hai / loga pUchate haiM ki ApakA yaha samayasAra, yaha jJAnasamuccayasAra; yaha mokSamArga- samyagdarzana-jJAna-cAritra mAtra jainiyoM ke lie hI hai yA prajana loga bhI isakA lAbha uThA sakate haiM ? bhAI ! na yaha jainiyoM ke lie hai, na ajainiyoM ke lie; yaha to sabhI AtmAoM ke lie hai| bhagavAna AtmA na jainI hai, na ajainI hai / yaha samayasAra, yaha jJAnasamuccayasAra, yaha mokSamArga, yaha samyagdarzanajJAna-cAritra saba eka bhagavAna AtmA ke lie hI hai| ___bhAI ! saccA jainI to vahI hai, jo isa bhagavAna AtmA ko jAne, pahicAne, isI meM jama jAye, rama jAye / zepa to saba nAmamAtra ke jaina haiN| maiM to kahatA hU~ ki ve pazu-pakSI bhI jaina haiM, jo bhagavAna AtmA ko jAnate haiM, pahicAnate haiM, bhagavAna AtmA kI ArAdhanA karate haiM / pazuoM meM samyagdRSTi aura aNuvratI bhI hote haiN| una samyagdRSTi aura aNuvratiyoM ko bhI pApa ajana kaheMge kyA ? jaina kula meM paidA ho jAne mAtra se koI jaina nahIM ho jAtA, samayasAra yA jJAnasamuccayasAra kA adhikArI nahIM ho jAtA / / bhAI ! jabataka AtmA kA anubhava nahIM hotA, tabataka hama saba bhI arjana hI haiM, bhale hI apane ko jaina mAnate raheM / samyagdarzana kI prApti ke lie, bhagavAna prAtmA ke darzana ke lie jana-arjana kA koI savAla hI nahIM hai| aisI bheda kI bAteM ve hI calAte haiM, jinheM bhagavAna AtmA kI khabara nahIM hai| isIprakAra kA prazna lagabhaga 25-26 varSa pUrva mujhame vidizA meM bhI kiyA gayA thA, tava maiMne kahA ki bhAI ! mamyagdarzana to pazuoM ko bhI hotA hai / kyA Apane jinAgama meM yaha nahIM par3hA ki bhagavAna mahAvIra ke bIva ne zera kI paryAya meM evaM bhagavAna pArzvanAtha ke jIva ne hAthI kI paryAya meM samyagdarzana kI prApti kI thii| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 867 para pravacana bhAI ! dharma karane ke lie jAti kI koI zarta nahIM hai, bhagavAna prAtmA ke anubhava karane kI zarta avazya hai| dharma to vastu ke svabhAva ko kahate haiN| koI vyakti vastu kA svabhAva to samajhe nahIM aura dharma karanA cAhe to kaise hogA ? agni ke svabhAva ko samajhe binA koI agni ko ThaMDI batAtA phire, samajhAne para bhI svIkAra na kare to usake mAnane mAtra se, kahane mAtra se agni ThaMDI to nahIM ho jaavegii| usase kaheM ki bhAI ! vivAda kyoM karate ho ? eka bAra to chUkara to dekho| taba vaha kahatA hai ki maiM kyoM dekheM ? maiM kyoM khatarA mola laM? Apa hI dekho / para bhAI ! jaba tuma use ThaMDI hI mAnate ho to khatarA kahA~ hai ? hama to use garama mAnate haiM; ataH hameM to usame khatarA ho sakatA hai, para tumheM kaise ? | jabataka koI tarkasaMgata bAta mAnane ko taiyAra na ho, to phira kyA ho sakatA hai ? loga svayaM vicAra karate nahIM aura samajhAne para bhI svIkAra na kareM to kyA kareM ? tuma kucha bhI mAnate raho, para agni to apanA svabhAva chor3anevAlI nahIM hai / isIprakAra jagata kucha bhI mAne, para bhagavAna prAtmA to apanA jJAnAnanda svabhAva chor3anevAlA nahIM hai, yadi hameM dharma karanA hai, sukhI honA hai, to nija bhagavAna AtmA ke jJAnAnanda svabhAva ko samajhanA hI hogaa| bhAI ! para ko bhI jAnanA prAtmA kA svabhAva hai; para para ko to mAtra jAnanA hI hai, apane ko jAnanA bhI hai, pahicAnanA bhI hai, usI meM jamanA bhI hai, ramanA bhI hai / para ko jAnakara usase upayoga ko haTAnA hai aura apane ko jAnakara usameM upayoga ko jamAnA hai, usI meM jama jAnA hai, rama jAnA hai| ___ yaha sampUrNa jJAna kA sAra hai, yahI samayasAra hai, jJAnasamuccayasAra hai / bhAI ! jIvana meM karane yogya kArya ekamAtra yahI hai; ataH samasta jagata se dRSTi haTAkara eka bhagavAna AtmA para hI upayoga kendrita kro| mAI ! yaha jIvana yoM hI viSaya-kaSAya meM calA jaaygaa| ataH samaya rahate ceta jAne meM hI sAra hai / adhika kyA kaheM ? sabhI pAramArthI jIva tAraNasvAmI ke upadeza ko, Adeza ko zirodhArya kara nija bhagavAna AtmA ko jAneM, pahicAneM aura usI meM jama jAe~. rama jAe~isa pAvana bhAvanA se virAma letA huuN| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA (maMgalAcaraNa) jo rAga-dveSa vikAra vajita lIna prAtama dhyAna meN| jinake virATa vizAla nirmala acala kevalajJAna meM / / yugapad vizad saphalArtha jhalakeM dhvanita hoM vyAkhyAna meN| ve varddhamAna mahAna jina vicareM hamAre dhyAna meM / isa maMgalAcaraNa meM bhagavAna mahAvIra - varddhamAna se dhyAna meM vicaraNa karane kI prArthanA kI gaI hai / kyoM? kyoMki jaina mAnyatAnusAra jo jIva eka bAra siddha dazA ko prApta ho jAtA hai, vaha lauTakara dubArA saMsAra meM nahIM AtA; ata: kavi aisI prArthanA karake ki- 'eka bAra to pAnA par3egA, sote hae bhArata ko jagAnA par3egA' - apanI prArthanA ko niSphala nahIM hone denA cAhatA hai / jo vastu calI jAtI hai, vaha lauTakara dubArA nahIM aatii| jaisehamArA bacapana calA gayA, aba vaha lauTakara nahIM A sakatA; para vaha hamAre dhyAna meM to A hI sakatA hai, jJAna meM to A hI sakatA hai| merI bAta para vizvAsa na ho to Apa A~kha bandakara eka minaTa ko vicAra kIjie ki jaba Apa chaThavIM kakSA meM par3hate the| holI ke avasara para eka bAra Apane gubbAre meM pAnI bharakara mAsTarajI kI kursI para gaddI ke nIce rakha diyA thaa| jaba mAsTarajI Aye aura kursI para baiThe to gubbArA phaTA aura pAnI kA eka favvArA chUTA, sAtha hI kakSA meM eka ha~sI kA favvArA bhI chUTa gayA thaa| patA calane para ApakI piTAI bhI kama na huI thI, para jaba Aja usa ghaTanA kA smaraNa pAtA hai to phira vahI bacapanA macala uThatA hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA aiso koI na koI ghaTanA Apake bacapana meM bhI avazya ghaTI hogI / bhAI ! jo pyArA bacapana calA gayA, vaha to lauTakara vApisa A nahIM sakatA, phira bhI vaha hamAre dhyAna meM to zrAtA hI hai, jJAna meM to zrAtA hI hai / ThIka isIprakAra bhagavAna mahAvIra bhI, jo paccIsa sau daza varSa pUrva siddha avasthA ko prApta ho cuke haiM, aba isa saMsAra meM lauTakara vApisa nahIM A sakate; phira bhI hamAre jJAna meM to A hI sakate haiM, dhyAna meM to A ho sakate haiM / ataH yahA~ prArthanA kI gaI hai ki - hamAre dhyAna meM // " "dhe varddhamAna mahAna jina vicareM Akhira kyoM ? jabaki Aja kA jamAnA itanA bedarda ho gayA hai ki mauta koI mAyanA nahIM rakhatI / sar3aka ke kinAre koI vyakti marA yA adhamarA par3A ho to use dekhate hue hajAroM loga nikala jAte haiM; para koI yaha nahIM socatA ki yadi yaha mara gayA hai to isake gharavAloM ko khabara kara deM, yadi adhamarA hai to aspatAla hI pahu~cA deM, zAyada baca jAve / saba yoM hI dekhate hue nikala jAte haiM, jaise kucha huA hI na ho / 66 Aja kA yaha AdamI na mAlUma kaisA berukhA ho gayA hai ki mauta kA samAcAra isake hRdaya ko Andolita hI nahIM karatA / pratidina prAtaH kAla loga cAya pIte-pIte samAcAra-patra par3hate haiN| maje se cAya pIte jAte haiM aura par3hate jAte haiM ki bihAra meM bhayaMkara bAr3ha AI hai, jisameM eka lAkha loga mAre gaye haiM aura daza lAkha loga begharabAra ho gaye haiM / yaha samAcAra par3hate samaya inakA hAtha nahIM kA~patA, inake hAtha se cAya kA pyAlA nahIM chUTatA, phUTatA bhI nahIM hai / loga bar3e hI maje se cAya pIte jAte haiM aura par3osI ko samAcAra sunAte jAte haiM ki munA bhAIsAhaba Apane ! bihAra meM bhayaMkara bAr3ha AI hai, eka lAkha loga mAre gaye haiM aura daza lAkha begharabAra ho gaye haiM / yaha samAcAra ve aise caTakAre le lekara sunAte haiM, jaise unake nagara meM koI nayA sarkasa AyA ho aura ve usakA samAcAra sunA rahe hoN| yaha bAta kahate hue unake cehare para koI pIr3A kA nizAna nahIM hotA / tAtparya yaha hai ki thAja ke zrAdamI meM mauta ke prati vaha saMvedanazIlatA nahIM rahI hai, jo eka jamAne meM thI / bhAI ! eka jamAnA vaha thA, jaba kisI muhalle meM yadi gAya mara jAtI thI to sArA muhallA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara tabataka muMha meM pAnI bhI nahIM detA thA, jabataka ki gAya kI lAza na uTha jAya aura eka jamAnA yaha hai ki zmazAna meM bhI ThATha se cAya calatI hai| loga zavayAtrA meM bhI usI ThATha-bATa se jAte haiM ki jisase patA hI nahIM calatA hai ki ye kisI kI barAta meM jA rahe haiM yA zavayAtrA meM / vaMsI hI bAteM, vaisI hI ha~sI-majAka; vahI rAjanaitika carcAyeM; yadi krikeTa kA mausama cala rahA ho, to bahutoM ke hAtha meM TrAMjisTara bhI mila jAvegA, skora to sabhI pUMchate hI haiN| na mAlUma kyA ho gayA hai Aja ko isa duniyA ko? aura kI bAta to jAne dIjie, sage mAM-bApa marate haiM to bhI yaha unheM tIna dina se adhika yAda nahIM rakha pAtA / prAja mare aura kala tIsarA dina hotA hai| tIsarA dina harA nahIM ki kisAna kheta para calA jAtA hai, kahatA hai :bonI kA samaya hai; dukAnadAra dukAna khola letA hai, kahatA hai :- sIjana cala rahA hai; nokarIpezA naukarI para calA jAtA hai, kahatA hai :Akasmika avakAza (sI0ela0) bAkI nahIM hai| jo mAM-bApa jIvanabhara pApa karake sampatti jor3ate haiM, pApa kI gaTharI apane mAthe bAMdhakara le jAte haiM aura kamAI baccoM ko chor3a jAte haiM; jaba ve bacce hI unheM tIna dina se adhika yAda nahIM rakha pAte to aura kI kyA bAta kaheM ? aise saMvedanahIna bedarda jamAne meM, jisane 2510 varSa pahale deha chor3I ho aura 2510 varSa bAda hama yAda kareM, prArthanA kareM ki - ___'ve barddhamAna mahAna jina vicareM hamAre dhyAna meM // " kyA tuka hai isameM ? aisA kyA diyA thA bhagavAna mahAvIra ne hameM, jo hama 2510 varSa vAda bhI yAda kareM, unake gIta gAveM? bhautikarUpa se to unhoMne hameM kucha bhI nahIM diyA thaa| unake pAsa thA bhI kyA, jo hameM dete ? ve nagna-digambara the, eka laMgoTI bhI to na thI unake pAsa para bhAIsAhaba ! bhautikarUpa se saba-kucha denevAloM ko bhI hama kahA~ yAda rakhate haiM ? abhI batAyA thA na ki jo mAM-bApa hameM apanA sarvasva de jAte haiM, hama unheM bhI kitanA yAda rakha pAte haiM ? para hama mahAvIra ko yAda to karate hI haiM, lAkhoM loga unase dhyAna meM vicaraNa karane kI prArthanA to karate hI haiN| aisA kyA diyA thA unhoMne hameM ?. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 68 bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA kyoMki yaha svArthI jagata binA prayojana to kisI ko kabhI yAda karatA hI nahIM hai / unhoMne hameM kucha aise siddhAnta diye the, aisA mArga batAyA thA ki jinheM hama apanA leveM, jisa para hama caleM to Aja bhI sukha-zAnti prApta kara sakate haiM / kucha loga kahate haiM ki bhagavAna mahAvIra ne jo rAstA paccIsa sau varSa pahale batAyA thA, ho sakatA hai ki vaha usa yuga meM kisI kAma kA rahA ho, para Aja duniyA~ bahuta badala gayI hai; kahA~ vaha bailagAr3I kA jamAnA aura kahA~ yaha rAkeTI duniyA~ ? paccIsa sau varSa purAnI bAteM Aja kisa kAma kI ? ata: ve kahate haiM ki Aja mahAvIra prAuTa oNpha DeTa ho gaye haiM / aise logoM se maiM kahanA cAhatA hU~ ki mahAvIra prAuTa oNpha DeTa nahIM, Aja bhI ekadama apa TU DeTa haiM / merI yaha bAta zAyada una logoM ko pasanda na Aye, jo aise kapar3e pahinakara, aise bAla kaTAkara ki dUra se dekhane para patA hI na cale ki lar3akA hai yA lar3akI, apane ko apa TU DeTa samajhate haiM; para dhyAna rahe, koI vyakti Dresa se apa TU DeTa nahIM hotA, apitu apane vicAroM se hotA hai / 1 jo vyakti Dresa se apa TU DeTa banegA, use eka na eka dina prAuTa oNpha DeTa honA hI hogA; kyoMki Dresa sadA eka sI nahIM rahatI, badalatI hI rahatI hai / mere pitAjI pagar3I bAMdhA karate the / jaba ve darpaNa ke sAmane baiThakara pagar3I bA~dhate the to eka ghaNTe se kama nahIM lagatA thA / isIprakAra jaba pagar3I bA~dhakara bAjAra se nikalate the to apane ko kama apa TU DeTa nahIM samajhate the, para hamane pagar3I chor3a dI aura TopI lagAkara apane ko apa TU DeTa samajhane lage / hamAre baccoM ne TopI bhI pheMka dI aura apa TU DeTa ho gaye, hameM prAuTa oNpha DeTa kara diyA / bhAI ! jo vyakti Dresa se apa TU DeTa banegA, use eka na eka dina AuTa oNpha DeTa honA hI hogA / aura koI nahIM, svayaM ke bacce hI use AuTa oNpha DeTa kara deMge / jaba loga pagar3I bAMdhate the to loga pagar3iyA~ uchAlA karate the, jaba TopiyA~ lagAne lage to TopiyA~ ulachane lagIM, para Aja na loga pagar3I baghate haiM na TopI lagAte haiM to logoM ke bAla hI ur3ane lage / Apane Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 gAgara meM sAgara 66 puruSa to gaMje bahuta 'dekhe hoMge para mahilA eka gaMjI nahIM dekhI hogI / kyA Apa jAnate haiM ki puruSa hI gaMje kyoM hote haiM, mahilAyeM kyoM nahIM ? * mahilAoM ke sira para ur3ane ke lie sAr3I kA pallU sadA vidyamAna . rahatA hai, para puruSoM ke sira para ur3ane ke lie koI bAharI vastu dekhane meM nahIM AtI, ataH unake bAla hI ur3ane lagate haiM / abhI to bAla hI ur3e haiM, jaba bAla bhI na raheMge to kyA ur3egA ? - yaha samajhane kI bAta hai; ata: samajhadArI isI meM hai ki hameM ur3ane ke lie koI eka bAharI vastu sira para avazya rakhanA cAhiye / jo bhI ho, yaha bAta to bIca meM yoM hI A gayI thii| apanI bAta to yaha cala rahI hai ki koI bhI vyakti Dresa se apa TU DeTa nahIM hotA, apitu apane vicAroM se apa TU DeTa hotA hai / yadi Dresa se apa TU DeTa mAneM taba bhI bhagavAna mahAvIra prAuTa oNpha DeTa nahIM ho sakate, kyoMki ve vidAuTa Dresa the / dhotI-kurtA pahanatA hU~ aura Apa loga sUTa-paiNTa; para yaha antara to mAtra Dresa kA hai, Dresa ke bhItara vidyamAna zarIra to sabakA eka sA hI hai / isa para koI kaha sakatA hai ki zarIra meM bhI to antara dekhane meM AtA hai ki koI gorA hai, koI kAlA; koI moTA hai, koI patalA ; koI lambA hai, koI ThiganA / hA~, zarIra meM bhI antara hai; para zarIra ke bhItara vidyamAna bhagavAna AtmA to sabakA eka jaisA hI hai / bhAI ! jitanA bheda dikhAI detA hai, antara dikhAI detA hai, vaha saba Upara-Upara kA hI hai; antara kI gaharAI meM jAkara dekheM to eka mahAna samAnatA ke darzana hoMge / hA~, to mUla bAta to yaha hai ki koI vyakti Dresa se mahAna nahIM hotA hai, apitu apane vicAroM se mahAna hotA hai / bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA kA jo upadeza zrAja se paccIsa sau varSa pUrva diyA thA, usakI jitanI AvazyakatA Aja hai, utanI mahAvIra ke jamAne meM bhI nahIM thI, kyoMki Aja hiMsA ne bhayaMkara rUpa dhAraNa kara liyA hai / kahate haiM ki pahale loga lAThiyoM aura pattharoM se lar3A karate the / lAThiyoM aura pattharoM se lar3anevAle aspatAla pahu~cate haiM, zmazAna nahIM / tAtparya yaha hai ki ve ghAyala hote haiM, marate nahIM / phira talavAra kA jamAnA AyA, para talavAra kI mAra bhI cAra hAtha taka hI hotI hai, koI vyakti Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA yadi dasa-bIsa mITara dUra huA to talavAra bekAra hai| phira hamane aura bhI tarakkI ko aura goliyA~ banA lIM, para ve goliyA~ bhI eka samaya meM eka AdamI ko hI mAra sakatI thIM tathA unakI mAraka kSamatA bhI sau-do sau mITara taka hI thI; kintu Aja hamane aisI-aisI goliyA~ banA lI haiM ki eka golo se cIna sApha ho jAya aura dUsarI golI se bhArata / mAraka kSamatA kA bhI itanA vikAsa kara liyA hai ki amerikA apane ghara baiThe-baiThe hI eka baTana dabAye to cIna sApha aura dUsarA baTana davAye to bhArata saaph| aura Apa jAnate haiM ki ye baTana dabAnA bhI kina logoM ke hAtha meM hai ? jo dina meM tIna-tIna botala madirA pAna karate haiN| bhAI ! jaba hama garama pAnI pInevAle loga bhI itanA bhramita ho jAte haiM ki bijalI kA baTana dabAnA cAhate haiM aura paMkhA cala jAtA hai, bhUla se bagala kA baTana daba jAtA hai; taba una tIna botala pInevAloM kA kyA kahanA? yadi unhoMne cIna kA baTana dabAne kI socI aura bhUla se bhAratavAlA baTana daba gayA to kyA hogA? hama saba loga muphta meM hI mAre jaaveNge| kahate haiM ki amerikA ne itanI vinAzaka sAmagrI taiyAra kara lI hai ki yadi vaha cAhe to duniyA ko cAlIsa bAra tabAha kara sakatA hai / raziyA bhI Aja isa sthiti meM pahuMca gayA hai ki paccIsa bAra duniyA ko tavAha to vaha bhI kara sakatA hai / cIna bhI Aja isa sthiti meM hai ki pA~ca vAra duniyA kI saphAI kara de / bhAI ! saubhAgya kaho yA durbhAgya, Aja bhArata bhI isa hAlata meM hai ki ekAdha bAra to yaha kAma vaha bhI nivaTA sakatA hai; para cintA karane kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki yaha duniyA 71 bAra barbAda ho - aisA maukA kabhI nahIM AyegA, kyoMki jaba yaha duniyA eka bAra barbAda ho jAvegI to dubArA barbAda hone ko kucha bacegA hI nhiiN| eka bAra kisI dArzanika se pUchA gayA ki tIsarA vizvayuddha kaise lar3A jAyegA; to unhoMne batAyA ki tIsare kI bAta to maiM nahIM kaha sakatA, para cauthA vizvayuddha lAThiyoM aura pattharoM se hI lar3A jaayegaa| unake kahane kA tAtparya yaha thA ki yadi tIsarA vizvayuddha hA to vaha itanA bhayAnaka hogA, itanA vinAzaka hogA ki usameM sampUrNa duniyA tabAha ho jAvegI aura hama phira usI Adama yuga meM pahu~ca jAveMge, jabaki loga lAThiyoM aura pattharoM se lar3A karate the; ata: tIsare vizvayuddha kI bAta sAcanA bhI bhayAnaka aparAdha hai, sAmUhika AtmahatyA kA prayAsa hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 71 bhAI ! Aja hama bArUda ke Dhera para baiThe haiM, kahIM se bhI koI eka cinagArI uThe aura sArI duniyA kSaraNabhara meM tabAha ho jAya - isa sthiti meM pahu~ca gaye haiM / prAja hiMsA itanI khataranAka ho uThI hai, ata: bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA kI AvazyakatA bhI Aja jitanI hai, utanI mahAvIra ke jamAne meM bhI nahIM thI / bhAI ! isIlie to maiM kahatA hU~ ki mahAvIra AuTa oNpha DeTa nahIM huye haiM, apitu ekadama apa TU DeTa haiM / rAmAyaNa kI lar3AI chaha mAha calI thI; para usameM maranevAloM kI saMkhyA hajAroM hI thI, lAkhoM nahIM / mahAbhArata kI lar3AI mAtra aThAraha dina calI thI; usameM bhI maranevAloM kI saMkhyA lAkhoM hI thI, karor3oM nahIM; para Aja kA asalI yuddha yadi aThAraha saikaNDa hI cala jAya to marane vAloM kI saMkhyA hajAroM nahIM, lAkhoM nahIM; karor3oM nahIM; araboM hogI, asaMkhya hogI, ananta hogI / pahale ke jamAne meM yuddha ke maidAna meM sipAhI lar3ate the aura sipAhI hI marate the; para Aja yuddha sipAhiyoM taka hI sImita nahIM raha gayA hai, yuddha maidAnoM taka hI sImita nahIM raha gayA hai; Aja usakI lapeTa meM sArI duniyA A gayI hai / Aja kI lar3AiyoM me mAtra sipAhI hI nahIM marate, kisAna bhI marate haiM, majadUra bhI marate haiM, vyApArI bhI marate haiM, khetakhaliyAna bhI barbAda hote haiM, kala-kArakhAne bhI naSTa hote haiM, bAjAra aura dukAneM bhI tabAha ho jAtI haiN| adhika kyA kaheM, Aja ke isa yuddha meM hiMsA kI bAta kahanevAle hama jaise paNDita aura sAdhujana bhI nahIM baceMge, mandira-masjida bhI sApha ho jAyeMge / Aja ke yuddha sarvavinAzaka ho gaye haiM / Aja hiMsA jitanI bhayAnaka ho gayI hai, bhagavAna mahAvIra kI hiMsA kI AvazyakatA bhI Aja utanI hI adhika ho gayI hai / isa sthiti meM bhagavAna mahAvIra ko AuTa oNpha DeTa kahanA, anupayogI kahanA kahA~ taka ucita hai ? - yaha vicArane kI bAta hai / Aja kI lar3AiyA~ bar3I vItarAgI lar3AiyA~ ho gayI haiM / pahile kI lar3AiyoM meM mAranevAloM ko bhI patA rahatA thA ki maiMne kisako mArA hai aura maranevAloM ko bhI patA rahatA thA ki mujhe kauna mAra rahA hai; para grAja na maranevAloM ko patA hai ki mujhe kauna mAra rahA hai, na mArane vAloM ko hI patA hai ki maiM kise mArane jA rahA hU~ / Upara se rAma bama pheMkatA hai aura nIce usI kA bhAI lakSmaraNa mara jAtA hai aura mandira sApha ho jAtA hai / Upara se rahIma bama pheMkatA hai Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 bhagavAna mahAvIra aura unakI grahisA aura nIce usI kA bhAI karIma mara jAtA hai aura masjida sApha ho jAtI hai / Upara se haramindara siMha vama pheMkatA hai aura nIce usI kA bhAI guramindarasiMha mara jAtA hai aura gurudvArA sApha ho jAtA hai / jaba koI kisI para bama pheMkatA hai to yaha koI nahIM kahatA ki rAma ne rahIma para bama pheMkA hai, sabhI yahI kahate haiM ki amerikA ne jApAna para bama pheMkA thA / tAtparya yaha hai ki bamoM kI lar3AI vastutaH vyaktiyoM kI lar3AI nahIM dezoM kI lar3AI hai / vyaktiyoM kI apekSA dezoM kI lar3AI adhika khataranAka hotI hai, kyoMki vaha sAmUhika vinAza karatI hai / pahale kI lar3AiyA~ vyaktiyoM ke bIca hotI thIM, phira parivAroM ke bIca hone lgiiN| usake bAda jAtiyA~ lar3ane lagIM aura Aja deza lar3ate haiM / rAmAyaNa kI lar3AI do vyaktiyoM kI lar3AI thii| rAma aura rAvaNa donoM vyakti hI to the / rAmAyaNa kI lar3AI rAma aura rAvaNa kI lar3AI hI to kahalAtI hai / phira hama mahAbhArata ke yuga meM Ate haiM / tabataka parivAra lar3ane lage the / mahAbhArata kA yuddha kauravoM aura pANDavoM ke bIca huA thA / kaurava aura pANDava kisI eka vyakti ke nAma nahIM, parivAroM ke nAma haiM / hama aura Age bar3heM / san saMtAlIsa meM huye daMge rAma aura rahIma ke bIca nahIM, hindU-muslimoM ke bIca huye the / hindU aura muslima do jAtiyA~ haiM / san 1965 evaM 1971 meM huI lar3AiyA~ zrI lAlabahAdura zAstrI evaM ayUbakhAM aura zrImatI indirA gA~dhI evaM yAhyAkhAM ke bIca nahIM lar3I gayI thIM, apitu ye yuddha bhArata aura pAkistAna ke bIca lar3e gaye the / bhAI ! jaba vyakti lar3ate haiM to vyakti barbAda hote haiM, jaba parivAra lar3ate haiM to parivAra barbAda hote haiM, jaba jAtiyA~ lar3atI haiM to jAtiyA~ barbAda hotI haiM aura jaba deza lar3ate haiM to deza barbAda hote haiM / deza kA artha mAtra AdamI nahIM hotA hai / deza meM AdamiyoM ke sAtha pazu-pakSI bhI hote haiM, kheta-khaliyAna bhI hote haiM, kala-kArakhAne bhI hote haiM aura mandira-masjida bhI hote haiN| deza barbAda hone kA artha hai ina sabhI kA barbAda honA, vinAza honA / kahate haiM ki jahA~ aNubama giratA hai, vahA~ AdamI ke sAtha-sAtha pazu-pakSI bhI marate haiM, kIr3e-makor3e bhI marate Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 73 haiM, per3a-paudhe bhI naSTa hote haiM; yahA~ taka ki jahA~ aNubama giratA hai, vahA~ kI jamIna bhI aisI ho jAtI hai ki hajAra varSa taka ghAsa bhI na uge / bhAI ! Aja hiMsA kA bhI rASTrIyakaraNa ho gayA hai / vaha bhI ava vyaktigata nahIM rahI hai / vinAza kI isa pralayaMkArI bAr3ha ko rokane meM yadi koI samartha hai to vaha eka mAtra bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA; ataH maiM kahatA hU~ ki bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA kI jitanI AvazyakatA prAja hai, utanI bhagavAna mahAvIra ke jamAne meM bhI nahIM thI; isalie kahA jA sakatA hai ki bhagavAna mahAvIra Aja bhI apa TU DeTa haiM / yaha bAta to huI Aja ke saMdarbha meM bhagavAna mahAvIra ke ahiMsA siddhAnta kI upayogitA kI; para mUla bAta to yaha hai ki bhagavAna mahAvIra kI dRSTi meM hiMsA kA vAstavika svarUpa kyA hai ? Aja yaha pracalana-sA ho gayA hai ki jaba koI vyakti ahiMsA kI bAta kahegA to kahegA ki hiMsA mata karo - basa yahI ahiMsA hai; para hiMsA kA bhI to vAstavika svarUpa koI spaSTa nahIM karatA / yadi hiMsA ko chor3anA hai aura ahiMsA ko jIvana meM apanAnA hai to hameM hiMsA-ahiMsA ke svarUpa para gaharAI se vicAra karanA hogA, binA samajhe kiyA gayA grahaNa - tyAga anarthaka hI hotA hai athavA samyak samajha binA grahaNa aura tyAga saMbhava hI nahIM hai / jaisA ki kahA gayA hai : "saMgraha tyAga na binu pahicAne"" athavA "bina jAne taM doSa-gunana ko kaise tajie ?" ataH hiMsA ke tyAga aura ahiMsA ke graharaNa ke pUrva unheM gaharAI se samajhanA atyanta grAvazyaka hai / eka bAra maharSi vyAsa ke pAsa kucha ziSyagaraNa pahu~ce aura unase nivedana karane lage : "mahArAja ! Apane to aThAraha purANa banAye haiM / saMskRta bhASA meM likhe gaye ye moTe-moTe pothanne par3hane kA na to hamAre pAsa samaya hI hai. aura na hama saMskRta bhASA hI jAnate haiM / hama to acchI taraha hindI bhI nahIM jAnate haiM to saMskRta meM likhe ye purANa kaise par3heM ? hamAre pAsa itanA mahAkavi tulasIdAsa : rAmacaritamAnasa 2 kavivara daulatarAma : chahaDhAlA; tIsarI DhAla, chanda 11 , Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA samaya bhI nahIM hai ki hama inheM pUrA par3ha skeN| ata: hamAre hita kI bAta hameM saMkSepa meM samajhAiye na?" ___ unakI bAta sunakara mahAkavi vyAsa bole : "bhAI ! ye aThAraha purANa to hamane hama jaisoM ke lie hI banAye haiM, tumhAre lie to mAtra itanA hI paryApta hai : aSTAdazapurANeSu vyAsasya vacanadvayaM / paropakAraH puNyAya pApAya parapIr3anam / / aThAraha purANoM meM mahAkavi vyAsa ne mAtra do hI bAteM kahI haiM ki yadi paropakAra karoge to puNya hogA aura para ko pIr3A pahu~cAoge to pApa hogaa| mAtra itanA jAna lo, itanA mAna lo aura sacce hRdaya se jIvana meM apanA lo-tumhArA jIvana sArthaka ho jaayegaa|" . mAnoM isIprakAra bhagavAna mahAvIra ke anuyAyI bhI unake pAsa pahu~ce aura kahane lage ki maharSi vyAsa ne to aThAraha purANoM kA sAra do paMktiyoM meM batA diyA; Apa bhI jainadarzana kA sAra do paMktiyoM meM batA dIjiye na, hameM bhI ye prAkRta-saMskRta meM likhe moTe-moTe grantharAja samayasAra, gommaTasAra par3hane kI phursata kahA~ hai ? mAnoM uttara meM mahAvIra kahate haiM :___"aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavAhiseti / teSAmevotpattihiseti jinAgamasya saMkSepaH // ' AtmA meM rAgAdi bhAvoM kI utpatti ho hiMsA hai aura AtmA meM rAgAdi bhAvoM kI utpatti nahIM honA hI ahiMsA hai - yahI jinAgama kA sAra hai|" AtmA meM rAgAdi bhAvoM kI utpatti hI hiMsA hai - yaha kahakara yahA~ bhAvahiMsA para vizeSa bala diyA hai, dravyahiMsA kI carcA taka nahIM kI; ataH yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki kyA mahAvIra dravyahiMsA ko hiMsA hI nahIM mAnate haiM ? yadi mAnate haiM to phira sIdhe-sacce zabdoM 1 puruSArthasiddhayupAya, zloka 44 2 isI prakAra kI eka gAthA kapAyapAhur3a meM prApta hotI hai, jo isaprakAra hai : rAgAdIraNamaNappA ahiMsagattaM ti desidaM samaye / tesi ce uppattI hisetti jiNehi riNaviTThA // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 75 meM yaha kyoM nahIM kahate ki duniyA~ meM mArakATa kA honA hiMsA hai aura duniyA~ meM mArakATa kA nahIM honA hI ahiMsA ? - yaha hiMsA-ahiMsA kI sIdhI-saccI sarala paribhASA hai, jo sabakI samajha meM saralatA se A sakatI hai; vyartha hI vAgjAla meM ulajhAkara use durUha kyoM banAyA jAtA hai ? bhAI ! aisI bAta nahIM hai / bhagavAna mahAvIra dravyahiMsA ko bhI svIkAra karate haiM / unake Azaya ko hameM gaharAI se samajhanA hogA / yaha to Apa jAnate hI haiM ki hiMsA tIna prakAra se hotI hai :- mana se, vacana se aura kAyA se / kAyA kI hiMsA ko to sarakAra rokatI hai / yadi koI kisI ko jAna se mAra de to use pulisa pakar3a legI, usa para mukadamA calegA aura phAMsI kI sajA hogI / phAMsI kI sajA na huI to AjIvana kArAvAsa hogA / na mAre, pITe to bhI pulisa pakar3egI, mukadamA calegA aura do-cAra varSa kI sajA hogI; para yadi koI kisI ko vANI se mAre arthAt jAna se mArane kI dhamakI de, gAliyA~ de, bhalA-burA kahe to sarakAra kucha nahIM kara sakatI / eka bAra maiM pulisa thAne meM gayA / vahA~ upasthita pulisa iMspekTara se maiMne kahA : " iMspekTara sAhaba ! amuka vyakti mujhe jAna se mArane kI dhamakI detA hai, mujhe jAna kA khatarA hai / " taba ve bole :- . "isameM maiM kyA kara sakatA hU~ ?" maiMne kahA :- "kyA kahA, Apa kyA kara sakate haiM ? are bhAI ! Apa intajAma kIjiye | aisA kIjiye ki do sipAhI mere sAtha kara dIjiye / " ve muskarAte hue bole : "bhAI ! yadi hara sAmAnya vyakti ke sAtha do pulisavAle lagAne lageM to Apa jAnate haiM ki bhArata meM sATha karor3a AdamI rahate haiM, ataH eka araba aura bIsa karor3a pulisavAle cAhiye / bolo, itanI pulisa kahA~ se lAyeM ?" I maiMne kahA :- "yaha to Apa ThIka hI kahate haiM; para maiM kyA karU ? mujhe to jAna kA khatarA hai / " bar3I hI gaMbhIratA se ve kahane lage : Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA "aisA kojiye, Apa riporTa likhA dIjiye / " isa para maiMne kahA :- "isase kyA hogA ?" taba bar3e hI itmInAna se sigareTa pIte hue bole : "Apa cintA na kIjiye / jaba prApakI hatyA ho jAvegI, taba unheM zIghrAtizIghra giraphtAra kara liyA jAvegA / " maiMne ghabar3Ate hue kahA :- " acchA intajAma hai, marane ke bAda hogA, pahale kucha nahIM ho sakatA / " mAyUsa se hote hue ve kahane lage : "bhAI ! hama kyA kareM ? Apa hI batAiye ki aisA kauna-sA kAnUna hai, jisake tahata hama aparAdha huye binA hI kisI ko giraphtAra kara leM, sadA ke lie jela meM DAla deM ? adhika se adhika yaha ho sakatA hai ki hama gaMbhIra zikAyata para unake jamAnata mucalake karA leM / isase adhika kucha nahIM ho sakatA / ApakI zikAyata para na to unheM hama giraphtAra karake sadA ke lie jela meM hI DAla sakate haiM aura na Apake sAtha pulisa vAle hI lagA sakate haiM / " meM jaba maiMne ukta sthiti para gambhIratA se niSkarSa para pahu~cA ki kAnUna to ThIka hI hai; se itane hatyAre ho gaye haiM ki jisane jIvana na kI hogI, vaha bhI dina meM vANI se dasa-bIsa vAra dasa-bIsa kI hatyA to kara hI DAlatA hai / bAta-bAta meM hama vAraNI kI hatyA para utara Ate haiN| rela meM baiThe hoM, moTara meM baiThe hoM; pAsa baiThe grAdamI se kaheMge :"nAI ! jarA udhara sarakanA; maiM bhI baiTha jAU~ / " vicAra kiyA to isa kyoMki hama loga vAraNI eka bhI jIva kI hatyA isa para vaha akar3a jAyagA / phira kyA hai, Apa bhI kaba pIche rahanevAle haiM ? jora-jora se kahane lagate haiM '---- "kyA tUne hI TikaTa liyA hai, hamane TikaTa nahIM liyA kyA ? cala haTa, nahIM abhI hI khudA kA pyArA ho jAyagA / " bAta-bAta meM hara kisI ko bhagavAna ke pAsa bhejane kI socane lagate haiM, kahane lagate haiM / aba Apa hI apanI chAtI para hAtha rakhakara batAiye ki yadi vAraNI kI hiMsA para pulisa kAryavAhI hone lage to hama aura grApa meM se kauna jela ke bAhara rahegA ? cintA karane kI bAta nahIM hai, kyoMki jeloM meM itanI jagaha hI nahIM hai ki jahA~ vAraNI ke hatyAroM ko rakhA jAya / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 77 gaI ! ye mAtAe~-bahineM haiM na; bar3I dharmAtmA, itanI dharmAtmA ki prAtaHkAla uThegI to svayaM nahAyeMgI, gAya ko nahAyeMgI, bAlTI ko nahAyeMgI; usameM nikalA dUdha piyeMgI / soco Apa, kitanI dharmAtmA hoMgI? ___ mAgha kA mahInA ho, bhayaMkara sardI par3a rahI ho, mA~ rasoI banA rahI ho aura usakA do varSa kA bAlaka cauke ke bAhara ro rahA ho, mA~ ke pAsa jAnA cAhatA ho; para mA~ kahatI hai : "yadi mere pAsa cauke meM AnA ho to kapar3e kholakara zrA, anyathA merA caukA apavitra ho jAyagA / " baccA yadi kapar3e kholatA hai to nimoniyA ho jAne kA aMdezA hai aura kapar3A nahIM kholatA hai to mA~ ke pAsa jAnA saMbhava nahIM hai| Akhira becArA kare to kyA kare ? anta meM hotA yahI hai ki vaha vAlaka cauke kI sImA-rekhA kA bAra-bAra usIprakAra ullaMghana karatA hai, cauke kI sImA para bAra-bAra usIprakAra cher3akhAnI karatA hai, jisaprakAra pAkistAna kAzmIra kI sImA para kiyA karatA hai / tathA jisaprakAra bhArata sarakAra bAra-bAra kar3e virodhapatra bhejA karatI hai, usIprakAra vaha dharmAtmA mA~ bhI bAra-bAra dhamakiyA~ diyA karatI hai ki yadi kapar3e khole binA cauke kI sImA meM praveza kiyA to jindA jalA dUMgI, jindA / cUle meM se jalatI huI lakar3I nikAlakara bacce ko bAra-bAra dikhAtI huI dhamakAtI hai, kahatI hai : "dekha ! yadi kapar3e khole binA andara pAMva bhI rakhA to samajha le ki jindA jalA dUMgI, jindA.................." aba maiM Apase hI pUchatA hU~ ki yadi vaha baccA pulisa meM jAkara riporTa likhAye ki merI mA~ mujhe jindA jalAne kI dhamakI detI hai to kyA pulisavAle usa mAM ko bhI giraphtAra kara leM? zAyada yaha Apako bhI svIkRta na hogaa| bhAI ! jo mAM apane bacce ko jindA jalAnA to dUra, yadi svapna meM bhI usakI mAtra aMgulI jalatA dekha le to behoza ho jAya, vaha mAM bhI jaba vANI se itanI hatyArI ho sakatI hai to phira dUsaroM kI kyA kahanA? ataH kAnUna to ThIka hI hai ki vaha vANI kI isa hiMsA ko najarandAja hI karatA hai; para bAta yaha hai ki bhale hI sarakAra na roke, para vANI kI hiMsA bhI rukanA to cAhie hii| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA hA~, rukanA cAhie, avazya rukanA caahie| kAyA kI hiMsA ko sarakAra rokatI hai to vANI kI hiMsA ko samAja rokatA hai| kaise? jo loga vANI kA sadupayoga karate haiM, samAja unakA sanmAna karatA hai aura jo durupayoga karate haiM, samAja unakA apamAna karatA hai| apanI sajjanatA ke khAtira apamAna na bhI kare to kama se kama sanmAna to nahIM krtaa| Apa saba bar3e-bar3e loga nIce baiTha gaye haiM aura mujhe yahA~ Upara gaddI para biThA diyA hai / kyoM, aisA kyoM kiyA Apa sabane ? isIlie na ki maiM Apako bhagavAna mahAvIra kI acchI bAteM batA rahA hU~ ! yadi maiM abhI yahIM baiThA-baiThA spIkara para hI Apa sabako gAliyA~ dene lagUM to kyA hogA? kyA Apa mujhe itane sanmAna se dubArA bulAyeMgeM? nahIM, kadApi nahIM / dekho! yaha Apake adhyakSa mahodaya kyA kaha rahe haiM ? ye kaha rahe haiM ki Apa dubArA bulAne kI bAta kara rahe haiM, are abhI to abhI kI soco ki abhI kyA hogA? bhAI ! jo vyakti apanI vANI kA sadupayoga karatA hai, samAja usakA sanmAna karatA hai aura jo durupayoga karatA hai, usakI upekSA yA apamAna / isaprakAra sanmAna ke lobha se evaM upekSA yA apamAna ke bhaya se hama bahuta-kucha apanI vANI para bhI saMyama rakhate haiN| para yadi maiM abhI yahIM baiThe-baiThe Apa sabako mana meM gAliyAM dene lagU to merA kyA kara legA samAja aura kyA kara legI sarakAra ? __yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra ne kahA ki na jahA~ sarakAra kA praveza hai aura na jahA~ samAja ko calatI hai, dharma kA kAma vahIM se prAraMbha hotA hai| ataH unhoMne ThIka hI kahA hai ki prAtmA meM rAgAdi kI utpatti ho hiMsA hai aura AtmA meM rAgAdi kI utpatti nahIM honA hI ahiMsA hai - yahI jinAgama kA sAra hai / bhagavAna mahAvIra ne hiMsA-ahiMsA kI. paribhASA meM 'prAtmA' zabda kA prayoga kyoM kiyA hai - yaha bAta to spaSTa huii| dhyAna rahe- yahA~ samajhAne ke lie prAtmA aura mana ko abheda mAnakara bAta kahI jA rahI hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 gAgara meM sAgara pahile hiMsA prAtmA arthAt mana meM utpanna hotI hai| yadi krodhAdirUpa hiMsA mana meM na samAye to phira vANI meM prakaTa hotI hai| yadi vANI se bhI kAma na cale to kAyA meM prasphuTita hotI hai / hiMsA kI utpatti kA yahI krama hai| abhI apanI yaha sabhA zAnti se cala rahI hai| para yadi kucha loga isameM upadrava karane lage to kyA hogA? cintA karane kI koI bAta nahIM hai, yahA~ koI upadrava honevAlA nahIM hai| maiM to apanI bAta spaSTa karane ke lie mAtra udAharaNa de rahA huuN| hA~, to Apa vatAiye ki yahA~ abhI upadrava hone lage to kyA hogA? hogA kyA ? kucha nhiiN| kucha dera to kucha nahIM hogA, javataka vyavasthApakoM kA krodha mana taka hI sImita rahegA, tabataka to kucha nahIM hogA; para java krodha unake mana meM samAyegA nahIM to merA vyAkhyAna banda ho jAyagA aura yaha spIkara vyavasthApaka mahodaya ke hAtha meM hogaa| ve logoM se kaheMge ki jisako sunanA ho, zAnti se suniye; yadi nahIM sunanA hai to apane ghara cale jAya~, yahA~ upadrava karane kI AvazyakatA nahIM hai / ___ yadi itane se bhI kAma na cale aura upadrava bar3hatA hI calA jAya to ve uttejita hokara Adeza dene lageMge ki vAlinTiyaroM ! inheM bAhara nikAla do| isaprakAra hama dekhate haiM ki krodhAdi bhAvoMrUpa hiMsA kI utpatti pahale mana meM, phira vacana meM aura usake bAda kAyA meM hotI hai / bhagavAna mahAvIra ne socA ki cora se nipaTane kI apekSA to cora kI ammA se nipaTa lenA adhika acchA hai ki jisase cora kI utpatti hI saMbhava na rahe / yadi hiMsA mana meM hI utpanna na hogI to phira vAraNI aura kAyA meM prasphuTita hone kA prazna hI upasthita na hogaa| ataH bhagavAna mahAvIra ne hiMsA ke mUla para prahAra karanA ucita samajhA / yahI kAraNa hai ki ve kahate haiM ki prAtmA meM rAgAdi kI utpatti honA hI hiMsA hai aura AtmA meM rAgAdibhAvoM kI utpatti nahIM honA hI ahiMsA hai| bhAI ! eka bAta yaha bhI to hai ki yadi hiMsA eka bAra kisI ke mana meM utpanna ho gaI to phira vaha kahIM na kahIM pragaTa avazya hogii| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA eka mAsTarajI the / yadi koI mAsTarajI yahA~ baiThe hoM to nArAja mata honA / vaise maiM bhI to mAsTara hI huuN| cintA kI koI bAta nahIM hai / hA~ to eka mAsTarajI the| unhoMne apanI patnI se kahA ki Aja roTI jarA jaldI banAnA, mujhe skUla jaldI jAnA hai / mAsTaranI bolI :- "Aja roTI jaldI nahIM bana sakatI, kyoMki jayapura se eka dubale-patale se paMDita Aye haiM; maiM to unakA pravacana sunane jaauuNgii|' mAsTarajI garma hote hue bole :- "maiM kucha nahIM samajhatA, roTI jaldI bananA caahie|" becArI mAsTaranI ghabar3A gaI, AdhA pravacana chor3akara AI, jaldIjaldI roTI banAI; para jabataka roTI banatI, tabataka mAsTarajI kA mAthA mAsTaranI ke tavA se bhI adhika garma ho gayA thA aura roTI bana jAne para bhI mAsTarajI binA roTI khAye hI skUla cale gaye / aba Apa hI batAiye ki mAsTaranI ko kitanA gussA AyA hogA? pravacana bhI chaTA aura mAsTarajI bhI bhUkhe gaye, para kyA kare ? mAsTarajI to cale gaye, ghara para becAre bacce the; usane unakI dhunAI zurU kara dii| gussA to mAsTarajI ko bhI kama nahIM A rahA thA, kyoMki bhUkhe the na; para skUla meM na to mAsTaranI hI thI aura na ghara ke bacce, parAye bacce the; unhoMne unakI dhunAI prAraMbha kara dii| bhAI ! yadi hiMsA eka bAra AtmA meM - mana meM utpanna ho gaI to phira vaha kahIM na kahIM prakaTa avazya hogI; ataH bhagavAna mahAvIra ne kahA ki bAta aisI honI cAhie ki hiMsA logoM ke mana meM-AtmA meM hI utpanna na ho- yahI vicAra kara unhoMne hiMsA-ahiMsA kI paribhASA meM yaha kahA ki prAtmA meM rAgAdibhAvoM kI utpatti honA hI hiMsA hai aura AtmA meM rAgAdibhAvoM kI utpatti nahIM honA hI ahiMsA hai|| bhagavAna mahAvIra kA paccIsasauvAM nirvANavarSa thA / sAre bhArata varSa meM nirvANa mahotsava ke kAryakrama bar3e jora-zora se cala rahe the| bhagavAna mahAvIra kA dharmacakra evaM eka hajAra yAtriyoM ko sAtha lekara hama bhI sAre deza meM bhagavAna mahAvIra kA saMdeza dete phira rahe the / uttaradakSiNa pUrva-pazcima ke sabhI tIrthoM kI tIna mAsa taka yAtrA karate hue anta meM gujarAta phuNce| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 81 vahA~ kI eka sabhA meM bhagavAna mahAvIra ke isI ahiMsA sandeza ko hama janatA janArdana taka pahu~cA rahe the ki adhyakSa pada para virAjamAna mahAnubhAva bole : "yaha to ThIka, para Apa to yaha vatAiye ki yaha hiMsA ruke kaise ?" hamane kahA :- "hA~, batAte haiM; yaha bhI batAte haiM / suniye to sahI ! isa gujarAta prAnta meM zarAbabandI lAgU hai, phira bhI loga zarAba to pIte hI haiM / gratra prApa hI batAiye ki yaha zarAbabandI saphala kaise ho ?" hamane apanI bAta ko vistAra dete hue kahA ki : "eka upAya to yaha hai ki bAjAra meM koI vyakti zarAba pIkara DolatA ho to use pulisavAle pakar3a leM, do-cAra cAMTA mAreM, jeba meM dazabIsa rupaye hoM, unheM chInakara chuTTI kara deM; to kyA zarAbavandI saphala ho jAvegI ?" "nahIM, kadApi nahIM / " "to kyA karanA hogA ? " " jabataka una hoTaloM para chApA nahIM mArA jAyagA, jina hoTaloM meM yaha avaidha zarAba bikatI hai, tabataka saphalatA milanA saMbhava nahIM hai / " "hA~, yaha bAta to ThIka hai; para pulisa una hoTaloM para chApA mAre, daza-bIsa botala zarAba mile, mila-bA~Ta kara use pI leM aura docAra sau rupaye lekara usakI chuTTI kara deM to bhI kyA zarAbabandI maphala ho jAvegI ?" "nahIM, isase bhI kucha honevAlA nahIM hai / " "to kyA karanA hogA ?" " jabataka una aDDoM ko barbAda nahIM kiyA jAyagA, naSTa-bhraSTa nahIM kiyA jAyagA, jina aDDoM para luka-chipakara yaha avaidha zarAva banAI jAtI hai, tabataka saphalatA milanA asaMbhava hI hai; kyoMki yadi aDDoM para zarAba banegI to mArkeTa (bAjAra ) meM AyegI, AyegI, avazya zrAyegI; jAyegI kahA~ ? jaba mArkeTa meM AyegI to logoM ke peTa meM bhI jAyegI, anyathA jAyegI kahA~ ? jaba logoM ke peTa meM jAyegI to unake mAthe meM bhI bhannAyegI hI / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura unakI hiMsA yadi hama cAhate haiM ki zarAba logoM ke mAthe meM na bhannAye to hameM intajAma karanA hogA ki vaha logoM ke peTa meM na jAye; yadi hama cAhate haiM ki zarAba logoM ke peTa meM na jAye to hameM intajAma karanA hogA ki vaha mArkeTa meM na zrAye; yadi hama cAhate haiM ki vaha mArkeTa meM na zrAye to hameM intajAma karanA hogA ki vaha bane hI nahIM / bhAI ! itanA kie binA kAma nahIM calegA / 82 isIprakAra yadi hama cAhate haiM ki hamAre jIvana meM hiMsA prasphuTita hI na ho to hameM use grAtmA ke stara para, mana ke stara para hI rokanA hogA : kyoMki yadi AtmA yA mana ke stara para hiMsA utpanna ho gaI to vaha vAraNI aura kAyA ke stara para bhI prasphuTita hogI hI / yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra vAta kI taha meM jAkara bAta karate haiM aura kahate haiM ki yadi hiMsA ko rokanA hai to use AtmA aura mana ke stara para hI rokanA hogA / jabataka logoM ke dila sAfa nahIM hoMge, jabataka logoM kI AtmA meM nirmalatA nahIM hogI, tabataka hiMsA ke avirala pravAha ko rokanA saMbhava na hogA / yaha bAta to yaha huI ki hiMsA - hiMsA kI paribhASA meM 'AtmA' zabda kA upayoga kyoM kiyA gayA hai ? para aba bAta yaha hai ki bhagavAna mahAvIra yahA~ rAgAdi bhAvoM kI utpatti ko hI hiMsA kaha rahe haiM / bhAI ! jisa rAgabhAva arthAt premabhAva ko sArA jagat ahiMsA mAne baiThA hai, bhagavAna mahAvIra usa rAgabhAva ko hI hiMsA batA rahe haiM | bAta jarA khataranAka hai; ataH sAvadhAnI se sunane kI AvazyakatA hai / jainadarzana meM pratipAdita ahiMsA kI isI vizeSatA ke kAraNa kahA jAtA rahA hai ki anya darzanoM kI ahiMsA jahA~ samApta hotI hai, jainadarzana kI hiMsA vahA~ me zrArambha hotI hai / sArI duniyA kahatI hai ki prema meM raho aura mahAvIra kahate haiM ki yaha prema - yaha rAga bhI hiMsA hai / hai na bAta pradbhuta ! para sira hilAne se kAma nahIM calegA, bAta ko gaharAI se samajhanA hogA / na to isa bAta se sahamata hokara upekSA karane se hI bAta banegI aura na binA samajhe svIkAra kara lene se kucha honevAlA hai / bAna ko bar3e hI dhairya me, gaharAI meM samajhanA hogA / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 83 suno ! DaoNkTara do prakAra ke hote haiM - kalama ke aura malama ke / zodha-khoja karanevAle pIeca0DI0 Adi kalama ke DaoNkTara haiM aura oNparezana karanevAle malama ke DaoNkTara haiM / jaba koI malama . kA DaoNkTara kisI marIja kA oNparezana karatA hai to marIja hotA hai eka aura DaoNkTara hote haiM kama se kama do tathA cAra naseM bhI sAtha hotI haiM; marIja rahatA hai behoza prora DaoNkTara rahate haiM hoza meM / zrata: oNparezana ke samaya yadi marIja mara jAya to sampUrNa jimmedArI eka prakAra se DaoNkTara kI hI hotI hai; para jaba vAraNI kA DaoNkTara praoNparezana karatA hai to DaoNkTara hotA hai akelA aura marIja hote haiM hajAra-do hajAra, daza-pA~ca hajAra bhI ho sakate haiM; DaoNkTara ke sAtha marIja bhI pUre hoza meM rahate haiM / ataH yadi koI hAni ho to marIja aura DaoNkTara donoM kI samAnarUpa se jimmedArI rahatI hai / DaoNkTara kisI marIja kA oNparezana kara rahA ho; marIja kI behozI utanI gaharI na ho, jitanA gaharA praoNparezana ho rahA ho; - aisI sthiti meM kadAcit marIja ko oNparezana ke bIca meM hI hoza zrA jAya to kyA hogA ? socA hai kabhI Apane ? - yadi marIja Darapoka huA to graoNparezana kI Tebala se bhAgane kI koziza karegA aura yadi krodhI hugrA to DAkTara ko bhI bhagA sakatA hai; para dhyAna rahe - aisI hAlata meM cAhe marIja bhAge, cAhe DaoNkTara ko bhagAye, maregA marIja hI, DAkTara maranevAlA nahIM hai; ataH bhalA isI meM hai ki jo bhI ho, tabataka cupacApa leTe rahane meM hI marIja kA lAbha hai, jabataka ki praoNparezana hokara TAMke na laga jAyeM; laga hI na jAyeM, apitu lagakara, sUkhakara DaoNkTara dvArA khola na diye jAyeM / bhAI ! yaha kahakara ki rAgAdibhAvoM kI utpatti ho hiMsA hai, premabhAva bhI hiMsA hI hai, maiMne Apa sabakA peTa cIra diyA hai / yaha sunakara kisI ko ruci utpanna ho sakatI hai, kisI ko krodha bhI A sakatA hai; koI sabhA chor3akara bhI jA sakatA hai, koI tAkatavara merA bolanA bhI banda karA sakatA hai; para dhyAna rahe cAhe zrApa bhAgeM, cAhe mujhe bhagA deM; nukasAna ApakA hI hogA, merA nahIM / ata: bhalA isI meM hai ki yava Apa cupacApa zAnti se tabataka baiThe rahe, jabataka ki vAta pUrI taraha sApha na ho jAya, spaSTa na ho jAya / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura unakI himA hA~, to bhAI ! bAta yaha hai ki mahAvIra rAgabhAva ko premabhAva ko bhI hiMsA kahate haiM / bhAI ! jise tuma prema se rahanA kahate ho, zAnti se rahanA kahate ho, vaha prema hI to azAnti kA vAstavika janaka hai, hiMsA kA mUla hai / 54 yaha to grApa jAnate hI haiM ki duniyA meM sarvAdhika dravyahiMsA yuddhoM meM hI hotI hai aura yuddha tIna kAraNoM se hI hote rahe haiN| ve tIna kAraNa haiM :- jara, jorU aura jamIna / jara mAne rupayA-paisA dhana-sampatti, jorU mAne patnI - strI aura jamIna to zrApa jAnate hI haiM / rAmAyaNa kA yuddha jorU ke kAraNa hI huA thA / rAma kI jorU (patnI) ko rAvaraNa hara le gayA aura rAmAyaNa kA prasiddha yuddha ho gayA / isIprakAra mahAbhArata kA yuddha jamIna ke kAraNa huA thA / pANDavoM ne kauravoM se kahA : "yadi zrApa hameM pA~ca gA~va bhI de deM to hama apanA kAma calA leMge / " para kauravoM ne uttara diyA :- "binA yuddha ke suI kI noMka ke barAbara bhI jamIna nahIM mila sakatI / " basa phira kyA thA ? mahAbhArata maca gayA / 'paise ke kAraNa bhI yuddha hotA hai - yaha bAta siddha karane ke lie bhI kyA purANoM kI gAthAe~ khojanI hoMgI, itihAsa ke pana palaTane hoMge ; vizeSakara vyApAriyoM kI sabhA meM, jinakI sArI lar3AiyA~ paisoM ke pIche hI hotI haiM, jinakA maulika siddhAnta hai ki camar3I jAya para damar3I na jAya / bhAI ! yaha ApakI hI bAta nahIM hai / Aja to sArI duniyA hI vyApArI ho gaI hai / DaoNkTarI jaisA sevA kA kAma bhI Aja vyApAra ho gayA hai / dharma ke nAma para bhI aneka dukAneM khula gaI haiM / Aja to sabhI lar3AiyA~ vyApAra ke lie hI lar3I jAtI haiM / eka deza dUsare deza para AkramaraNa bhI usa deza meM apanA vyApAra sthApita karane ke lie hI karatA hai / bar3e deza choTe dezoM ko hathiyAra becane ke lie unheM Apasa meM bhir3Ate rahate haiM / isaprakAra hama dekhate haiM ki jagata meM jitane bhI yuddha hote haiM, ve prAya: jara, jorU aura jamIna ke kAraNa hI hote haiM / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara aba maiM Apase hI pUchatA hU~ ki jara, jorU aura jamIna ke kAraNa jo yuddha hote haiM; ve jara, jorU aura jamIna ke prati rAga ke kAraNa hote haiM yA dveSa ke kAraNa ? yaha bAta to hAtha para rakhe A~vale ke samAna spaSTa hai ki jara, jorU aura jamIna ke prati rAga ke kAraNa hI yuddha hote haiM, dveSa ke kAraNa nahIM / rAmAyaNa ke yuddha ke sandarbha meM vicAra kareM to zrI rAmacandrajI ko to mahArAnI sItA se pragAdha sneha ( rAga ) thA hI, para rAvaNa ko bhI dveSa nahIM thA / yadi dveSa hotA to vaha sItAjI kA hararaNa na karatA, unheM ghara na le jAtA, sabhI prakAra kI suvidhAe~ pradAna na karatA, svayaM ko svIkAra kara lene ke lie prArthanAe~ na karatA aura isaprakAra ke pralobhana nahIM detA ki tuma mujhe svIkAra kara lo, maiM tumheM paTarAnI banAU~gA, mandodarI se bhI adhika sammAna dUMgA / yaha saba usake rAga ko hI sUcita karatA hai, dveSa ko nahIM / isaprakAra kI pravRtti rAga kA hI pariNAma ho sakatI hai, dveSa kA nahIM / yadyapi yaha satya hai ki rAvaraNa kA yaha prema vAsanAjanya parastrI-prema hone se sarvathA anucita hai; para hai to prema hI, rAga hI / ataH sahaja hI siddha hai ki rAmAyaNa kA yuddha nArI ke prati prema ke kAraNa hI huA thA, nArI ke prati rAga ke kAraNa hI huA thA / isIprakAra kauravoM ko to jamIna se bhI jamIna se rAga hI thA, dveSa nahIM; mA~gate ? rAga thA hI, para pANDavoM ko anyathA ve pA~ca gA~va bhI kyoM isa para grApa kaha sakate haiM ki grApa kyA bAta karate haiM, ve bicAre rahate kahA~ ? para maiM kahatA hU~ ki rahane ke lie gA~voM kI kyA prAvazyakatA hai ? mere pAsa to eka iMca jamIna bhI nahIM hai, para maiM to bar3e ArAma se raha rahA hU~, unheM gA~voM kI kyA AvazyakatA thI ? vanavAsa ke kAla meM bhI to ve bAraha varSa taka binA gA~voM ke rahe the, grAkhira graba kyA zrAvazyakatA yA par3I thI, jo gA~va mA~gane lage aura na milane para yuddha para utArU ho gaye / para bhAIsAhaba ! saccI bAta to yaha hai ki unake mana meM bhI rAga thA ki na sahI cakravartI samrATa, pA~ca gA~va ke jamIMdAra hI bana jAvage / isa prakAra hama dekhate haiM ki mahAbhArata kI laDAI bhI jamIna ke prati rAga ke kAraNa hI lar3I gaI thI / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA paisoM ke pIche jo lar3AiyA~ hotI haiM, ve bhI paisoM ke prati rAga ke kAraNa hI hotI haiM, dveSa ke kAraNa nahIM / ataH yaha sahaja hI siddha ho jAtA hai ki yuddhoM meM honevAlI sarvAdhika dravyahiMsA ke mUla meM rAga hI kArya karatA hai / yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra ne rAgAdibhAvoM kI utpatti ko hiMsA kahA hai aura rAgAdibhAvoM kI utpatti nahIM hone ko ahiMsA ghoSita kiyA hai| ___ mAtra yuddhoM meM honevAlI hiMsA hI nahIM, apitu khAna-pAna evaM bhogavilAsa meM honevAlI hiMsA ke mUla meM bhI mukhyarUpa se rAga hI kArya karatA hai| mAMsabhakSI loga usI prANI kA mA~sa khAte haiM, jisakA mA~sa unheM acchA lagatA hai| priya bhojana meM prANiyoM kA sahaja anurAga hI dekhA jAtA hai, dveSa nhiiN| abhakSya padArthoM ke bhakSaNa ke mUla meM bhI lolupatA arthAt rAga hI kArya karatA hai| loga vyartha hI kahate haiM ki billI ko cUhe se janma-jAta vaira hai, para yaha kaise saMbhava hai ? kyA kisI ko apanI priya bhojya sAmagrI se bhI vaira hotA hai ? billI to cUhe ko bar3e cAva se khAtI hai / Apa hI batAiye, kyA Apako zuddha, sAtvika, priya AhAra se dveSa hai, jo Apa use cabAkara khA jAte haiM ? * bhAI ! jisaprakAra Apa apane yogya zuddha, sAtvika, priya khAdya padArthoM ko prema se khAte haiM; usIprakAra sabhI prANI apanI-apanI bhojya-sAmagrI kA rAgavaza hI upabhoga karate haiM / ataH yaha sahaja hI siddha hotA hai ki khAna-pAna saMbaMdhI hiMsA meM bhI rAga hI mUla kAraNa hai| isIprakAra pA~coM indriyoM ke bhAMga bhI rAga ke kAraNa hI bhoge jAte haiN| krUratama hiMsA se utpanna zRgAra-sAmagriyoM ke upayoga ke mUla meM bhI rAga hI kArya karatA dekhA jAtA hai| jindA pazuoM kI camar3I utArakara banAI gaI camar3e kI vastuoM kA upayoga bhI ajJAnI jIva prema se hI karate haiM, unake prati AkarSaNa kA kAraNa rAga hI hai| bhAI ! adhika kyA kaheM ? akelI hiMsA hI nahIM, pAMcoM pApoM kA mUla kAraNa ekamAtra rAgabhAva hI haiN| lobharUpa rAga ke kAraNa hI loga jhUTha bolate haiM, corI karate haiM, parigraha jor3ate haiN| ___ jhUTha bolakara logoM ko ThaganevAle loga paise ke prati mamatA ke kAraNa hI to aisA karate haiM / cora seThajI kI tijorI, usameM rakhe paisoM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara ke lAbha ke kAraNa hI tor3atA hai, seThajI ke prati dveSa ke kAraNa nahIM / yadi use seTha se dveSa hotA to vaha meThajI kI tijorI nahIM tor3atA, khopar3I kholatA | isIprakAra samasta bAhya parigraha jor3ane ke mUla meM bAhya vastuoM ke prati rAga hI kArya karatA hai / 87 mAtA-vahinoM kI ijjata bhI rAgI hI lUTate haiM, dveSI nahIM / itihAsa uThAkara dekha lo, Ajataka jitanI bhI mAtA-bahinoM kI ijjata luTI hai, vaha rAgiyoM ne hI lUTI hai, dveSiyoM ne nahIM / Apa pratidina prAtaHkAla samAcArapatra par3hate haiM / unameM yaha likhA to milatA hai ki eka gorI-bhUrI sundara yuvatI krIma pAuDara lapeTe, taMga vastra pahine, ha~satI-khelatI titalI-sI banI bAjAra meM jA rahI thI to kucha kaoNlejI lar3akoM ne usase cher3akhAnI kI; para Apane yaha kabhI nahIM par3hA hogA ki eka kAlI-kalUTI, sapheda bAloM vAlI, ghinonI-sI gaMdI lar3akI rotIrotI sar3aka para jA rahI thI aura usase kisI ne cher3akhAnI kI / bhAI ! cher3akhAnI kA pAtra bhI vahI hotA hai, jise dekhakara hameM rAga utpanna ho / isa prakAra hama dekhate haiM ki pA~coM pApoM kI mUla jar3a ekamAtra rAgabhAva hI hai / yahI kAraNa hai ki kavivara paNDita daulatarAmajI chahaDhAlA meM likhate haiM : "yaha rAga prAga dahe sadA tAtaM samAmRta seiye / cira bhaje viSaya kaSAya aba to tyAga nija pada veiye / / " bhAI ! yaha rAga to aisI Aga hai, jo sadA jalAtI hI hai / jisaprakAra grAma sadiyoM meM jalAtI hai, garmiyoM meM jalAtI hai; dina ko jalAtI hai, rAta ko jalAtI hai; sadA jalAtI hI hai / usIprakAra yaha rAga bhI sadA duHkha hI detA hai / jisaprakAra cAhe nIma kI ho, cAhe candana kI; para Aga tAM jalAne kA hI kAma karatI hai / aisA nahIM hai ki nIma kI grAga jalAye aura caMdana kI grAMga ThaMDaka pahu~cAye / bhAI ! candana bhale hI zItala ho, zItalatA pahu~cAtA ho; para candana kI grAga to jalAne kA hI kAma kregii| bhAI ! grAga to grAga hai; isame kucha antara nahIM par3atA ki vaha nIma kI hai yA candana kI / usIprakAra rAga cAhe apanoM ke prati ho yA parAyoM ke prati ho; cAhe acche logoM ke prati ho yA bure logoM ke prati ho; para hai to vaha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura unakI grahisA hiMsA ho, burA hI / aisA nahIM hai ki apanoM ke prati honevAlA rAga acchA ho aura parAyoM ke prati honevAlA rAga burA ho athavA acche logoM ke prati honevAlA rAga acchA ho aura bure logoM ke prati hone vAlA rAga burA ho / acche logoM ke prati bhI kiyA gayA rAga to hiMsA hone se burA hI hai / 88 bhAI ! isa bAta ko acchI taraha samajha lenA caahie| bhagavAna mahAvIra kI yaha adbhuta bAta jainadarzana kA anokhA anusaMdhAna hai / jabataka isa bAta ko gaharAI se nahIM samajhA jAyegA, tabataka mahAvIra kI ahiMsA samajha meM AnA saMbhava nahIM hai / bhAI ! bhagavAna mahAvIra ne rAgAdibhAvoM kI utpatti mAtra ko hiMsA batAkara eka adbhuta rahasya kA udghATana kiyA hai| apanI purAnI mAnyatAoM ko eka ora rakhakara pavitra hRdaya se yadi samajhane kA prayAsa kiyA jAya to isa adbhuta rahasya ko bhI samajhA jA sakatA hai, pAyA jA sakatA hai, apanAyA jA sakatA hai aura jIvana meM jiyA bhI jA sakatA hai / yadi hama yaha kara sake to sahaja mukha-zAnti ko bhI sahaja hI upalabdha kara leMge / isameM koI sandeha nahIM / rAga ke atirikta dveSAdi ke kAraNa bhI jo hiMsA hotI dekhI jAtI hai, usake bhI mUla meM jAkara dekheM to usakA kAraNa bhI rAga hI dRSTigocara hogA / hama isa bAta para gaharAI se vicAra kareM ki jisa dveSa ke kAraNa yaha dravyahiMsA huI hai, vaha dveSa kisa kAraNa se utpanna huA thA; to spaSTa pratIta hogA ki jisa vyakti me hameM rAga thA, usake prati asad vyavahAra ke kAraNa athavA jisa vastu se hameM anurAga thA, usa vastu kI prApti meM bAdhaka hone ke kAraNa hI vaha dveSa utpanna huA thA / yadi koI vyakti hamAre paropakArI guru kI nindA karatA hai yA hama para sarvasva luTAnevAle mA~-bApa se prasadvyavahAra karatA hai to usa vyakti se hameM sahaja hI dveSabhAva ho jAtA hai / yadi usa vyakti ke prati hama se koI hiMsAtmaka vyavahAra hotA hai to use hama dveSamUlaka hiMsA kaheMge, para gaharAI meM jAkara vicAra kareM to spaSTa hI pratIta hogA ki hamAre isa hiMsAtmaka vyavahAra ke pIche vaha rAga hI kArya kara rahA hai, jo hamAre hRdaya meM hamAre guru yA mAtA-pitA ke prati vidyamAna hai / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 86 isa taraha gaharAI meM jAkara vicAra karane para spaSTa ho jAtA hai ki dveSamUlaka hiMsA bhI mUlata: rAgamUlaka hI hai| yadyapi 'rAga' zabda bahuta vyApaka hai, usameM prAtmA meM utpanna hone . vAle sabhI vikArIbhAva samAhita ho jAte haiM / mithyAtva sahita sampUrNa moha ko, jisameM dveSa bhI sammilita hai, rAga kahA jAtA hai; tathApi yahA~ 'rAga' zabda ke sAtha 'Adi' zabda kA prayoga karake dveSAdi vikAroM kA pRthaka rUpa se bhI saMketa kara diyA hai| __ yadi koI kahe ki 'rAgAdi' ke sthAna para 'dveSAdi' zabda kA prayoga kiyA jAtA to koI vivAda nahIM rahatA; kyoMki dveSa ko to hiMsA kA kAraNa sabhI mAnate haiM / aisI sthiti meM rAga 'pAdi' zabda meM samAhita ho hI jaataa| isataraha hama apanI bAta bhI rakha dete aura duniyA~ ko vaha khaTakatI bhI nhiiN| are, bhAI ! yadi 'rAga' zabda kA ullekha spaSTa rUpa se na hotA to rAga meM dharma mAnanevAle loga use hiMsA svIkAra hI na karate; ataH bAta aspaSTa hI raha jAtI / yahI kAraNa hai ki yahA~ 'rAga' zabda kA spaSTa ullekha kiyA gayA hai aura dveSAdi ko 'pAdi' zabda meM samAhita kiyA gayA hai| vakra aura jar3a ziSya saMketoM kI bhASA se nahIM samajhate, unake lie to jitanI adhika spaSTatA kI jAya, utanI hI kama hai / itanI sAvadhAnI rakhane para bhI loga yaha kahate dekhe jAte haiM ki rAga se tAtparya mAtra azubharAga se hai, tIvrarAga se hai; zubharAga aura mandarAga se nhiiN| para bhAI ! itanA to soco ki jaba bhagavAna mahAvIra ne hisA kI paribhASA meM 'rAga' zabda kA prayoga kiyA hogA, kyA taba unheM usake vyApaka artha kA dhyAna na rahA hogA ? kyA ve yaha nahIM jAnate hoMge ki gaga do prakAra kA hotA hai :- zubha aura azubha athavA maMda aura tIvra ? ___ isa para kucha loga kahate haiM ki viSaya-kaSAya kA rAga hiMsA hai - yaha to ThIka hai, para dharmAnurAga ko hiMsA kaise kahA jA sakatA hai ? bhAI ! rAga to rAga hai, vaha kisake prati hai - isase usake rAgapane meM kyA antara par3atA hai ? jisa dharmAnurAga ko tuma hiMsA kI paridhi se bAhara rakhanA cAhate ho, usI dharmAnurAga ne vizva meM kitanI khana kI nadiyoM bahAI haiM - kyA isakI jAnakArI nahIM hai pApako ? Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA itihAsa ke panne palaTakara to dekho, dharmAnurAga ke nAma para hI lAkhoM yahUdiyoM ko mauta ke ghATa utAra diyA gayA / hamArI A~khoM ke sAmane honevAle hindU-musalamAnoM ke daMge, siyA-suniyoM ke daMge dharmAnurAga ke hI pariNAma haiM / dUra kyoM jAte ho, digambara-zvetAmbaroM ke jhagar3oM ke pIche bhI to yahI dharmAnurAga kArya karatA hai| __ bhAI ! aviveka kA bhI koI ThikAnA hai ? hama ahiMsA dharma kI bhI rakSA jAna kI bAjI lagAkara karanA cAhate haiN| jAna kI bAjI lagAne se ahiMsA dharma kI rakSA nahIM hotI hai, hiMsA utpanna hotI hai| aAja hama isa sthUla satya ko bhI bhUle jA rahe haiM / bhAI ! dharmAnurAga dharma kA prakAra nahIM, rAga kA prakAra hai: ataH / dharma nahIM, rAga hI hai; dharma to eka vItarAgabhAva hI hai / bhAI ! gajava ho gayA hai; vItarAgI jainadharma meM bhI Aja rAga ko dharma mAnA jAne lagA hai| jaba pAnI meM hI Aga laga gaI ho, taba kyA kiyA jA sakatA hai ? bhagavAna mahAvIra to svayaM vItarAgI the, ve rAga ko dharma kaise kaha sakate haiM ? bhAI ! jaba koI vItarAgI banatA hai to sampUrNa rAga kA prabhAva karake hI banatA hai, sabake prati rAga tor3akara hI banatA hai; kisI ke bhI prati rAga rakhakara, kaisA bhI rAga rakhakara vItarAgI nahIM banA jA sktaa| bhAI ! sIdhI sI bAta hai ki yadi vItarAgatA dharma hai to rAga adharma hogA hii| __ itanI sIdhI-saccI vAna bhI hamArI samajha meM nahIM paatii| bhAI ! pUrvAgraha chor3e binA yaha bAta samajha meM nahIM A sktii| bhAI ! maiM eka bAta khuuN| beTe tIna prakAra ke hote haiM / ise hama isaprakAra samajha sakate haiM : Apa cAra vyakti kisI kAma se mere ghara pdhaare| maiMne Apako pAdarapUrvaka biThAte hue apane beTe ko AvAja dI: "bhAI, paramAtmaprakAza ! eka gilAsa pAnI laanaa|" Adata hai na eka gilAsa bolane kI; para catura beTA samajhatA hai ki bhale hI eka gilAsa kahA hai; para atithi to cAra haiM na, aura eka pitAjI bhI to haiM / isaprakAra vaha pA~ca gilAsa bharakara lAtA hai, sAtha meM eka bharA hamA jaga (loTA) bhI lAtA hai; kyoMki vaha jAnatA hai ki garmiyoM ke dina haiM, Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 61 koI do gilAsa pAnI bhI pI sakatA hai; koI dUdha yA cAya to hai nahIM, jo mA~gane meM saMkoca karegA / dUsarA baccA vaha hai, jo mAtra eka gilAsa hI pAnI lAtA hai / Tokane para javAba detA hai ki Apane hI to kahA thA ki eka gilAsa pAnIlAnA / bar3A AjJAkArI hai na ? jaba eka gilAsa kahA thA to adhika kaise lA sakatA thA ? tIsarA vaha hai, jo AdhA gilAsa pAnI hI lAtA hai / pU~chane para uttara detA hai ki 'maiMne socA - chalaka na jAya, jhalaka na jAya / ' bhAI ! hama sabhI bhagavAna mahAvIra kI santAna haiM / atra jarA vicAra kIjie ki hama bhagavAna mahAvIra ke kauna se beTe haiM :- pahale, dUsare yA tIsare ? bhagavAna ne kahA thA :- "rAgAdibhAva hiMsA haiM / " unake isa kathana kA Azaya pahalA beTA yaha samajhatA hai ki sabhI prakAra kA zubhAzubha, maMda-tIvra rAga to hiMsA hai hI, sAtha meM dveSAdi bhAva bhI hiMsA hI haiM / dUsare beTe ve haiM, jo kahate haiM ki hama to akele rAga ko hI hiMsA mAneMge, kyoMki spaSTa rUpa se to rAga kA hI ullekha hai / unase yadi yaha kahA jAya ki 'rAga' ke sAtha 'Adi' zabda kA bhI to prayoga hai to kahate haiM ki hai to, para yaha kaise mAnA jAya ki yadi se dveSAdi hI lenA, samyagdarzanAdi nahIM / tIsare ve haiM, jo kahate haiM ki bhagavAna ne yadi rAga ko hiMsA kahA hai to hamane prazubharAga- tIvrarAga ko hiMsA mAna to liyA / vaha jarUrI thor3e hI hai ki hama sampUrNa rAga ko hiMsA mAnaM / likhA bhI to kelA rAgAdi hI hai, yaha kahA~ likhA ki sabhI rAgAdi hiMsA haiM ? se aba grApa hI nizcita kIjie ki Apa bhagavAna mahAvIra ke kauna putra haiM :- pahale, dUsare yA tIsare ? mujhe isa bAre meM kucha nahIM kahanA hai / yaha nirNaya maiM Apa saba para hI chor3atA hU~ | isaprakAra hama dekhate haiM ki bhagavAna mahAvIra ne hiMsA aura grahiMsA ke svarUpa ke spaSTIkaraNa meM rAga zabda kA prayoga bahuta vyApaka artha meM kiyA hai, sabhI prakAra kA rAga to usameM mamAhita hai hI, rAga ke hI prakArAntara dveSAdi pariNAma bhI usameM samAhita haiM / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra zrIra unakI grahimA yahA~ eka prazna saMbhava hai ki kyA rAgAdibhAva kI utpatti mAtra se hI hiMsA ho jAtI hai, cAhe jIva mare yA na mare ? kyA jIvoM ke maraNa se hiMsA kA koI sambandha nahIM hai ? 62 hA~, bhAI ! bAta to aisI hI hai; para jagata to yahI kahatA hai ki jabataka prANiyoM kA ghAta na ho, jIvoM kA maraNa na ho; tabataka hiMsA kaise ho sakatI hai, tabataka hiMsA kI utpatti kaise mAnI jA sakatI hai ? yaha bholA jagata to hiMsA kA sambandha mRtyu se hI jor3atA hai; parantu gaMbhIratA se vicAra kareM to bAta dUsarI hI najara AtI hai / yadi jIvoM ke mararaNa ko hiMsA mAnA jAyagA to phira janma ko ahiMsA mAnanA hogA; kyoMki hiMsA aura ahiMsA ke samAna janma aura mRtyu bhI paraspara virodhI bhAva haiM / janma ko zrahiMsA aura maraNa ko hiMsA mAnane para yaha bAta svataH samApta ho jAtI hai ki Aja jagata meM hiMsA adhika phailatI jA rahI hai; kyoMki janma aura to sadA samAna hI rahatA hai; jo janmatA hai, vahI to maratA hai, vaha tatkAla kahIM na kahIM janma le letA hai / mRtyu kA anupAta maratA hai tathA jo isase bacane ke lie yadi koI kahe ki mRtyu kA virodhI janma nahIM, jIvana hai; to bAta aura bhI adhika jaTila ho jAvegI, ulajha jAvegI; kyoMki vyakti jindA to varSoM taka rahatA hai aura maraNa to kSaNika avasthA kA hI nAma hai / isaprakAra mRtyu ko hiMsA aura jIvana ko ahiMsA mAnane para ahiMsA kA palar3A aura bhI adhika bhArI ho jAyagA, jabaki yaha bAta sabhI eka svara se svIkAra karate haiM ki Aja hiMsA bahuta bar3hatI jA rahI hai / bhAI ! na janma ahiMsA hai, na jIvana ahiMsA hai; aura na mRtyu hI hiMsA hai / mRtyu to prANaghAriyoM kA sahaja svabhAva hai, ( maraNaM prakRti zarIriNAm ) vaha hiMsA kaise ho sakatI hai ? loka meM hiMsakabhAva ke binA huI mRtyu ko hiMsA kahA bhI nahIM jAtA hai / bAr3ha Ane para lAkhoM logoM ke mara jAne para bhI yaha to kahA jAtA hai ki bhayaMkara vinAza huA, barbAdI huI, jana-dhana kI apAra hAni huI, parantu yaha kabhI nahIM kahA jAtA ki hiMsA kA tANDava nRtya hugrA / para upadravoM ko zAnta karane ke lie pulisa dvArA golI calAye jAne para yadi eka bhI vyakti kI mRtyu ho jAtI hai to kahA jAtA hai ki hiMsA kA tANDava nRtya hugrA / akhabAroM ke mukhya pRSTha para bar3e-bar3e akSaroM meM chapatA hai, Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4: gAgara meM sAgara 63 janatA galI-galI meM nAre lagAtI hai ki hatyArI sarakAra stIphA de / vAr3ha meM hue vinAza para sarakAra ko koI hatyArA nahIM kahatA / bhAratIya janatA isa tathya se bhalI-bhA~ti paricita hai, usake roma-roma meM yaha satya samAyA huA hai, usake antara meM ahiMsA ke prati eka gaharI AsthA Aja bhI vidyamAna hai / isakA pratyakSa pramAraNa yaha hai ki bhopAla (ma. pra. ) kI gaisa durghaTanA meM hajAroM logoM ke mara jAne ke bAda bhI vahA~ zAsaka dala ne do-tihAI se bhI adhika bahumata prApta kiyA; kintu rAjasthAna meM pulisa kI golI se eka vyakti ke mara jAne para mukhyamaMtrI ko apanA pada chor3anA par3A / zrImatI indirA gA~dhI kI zramAnuSika hatyA para janatA kI yahI pratikriyA rahI / bhAratIya janatA ne unakI amAnuSika hatyA arthAt hiMsA ke viruddha cunAva meM apanA spaSTa mata vyakta kiyA / pariNAmasvarUpa indirA kAMgresa ko abhUtapUrva vijaya prApta huI / isa satya se sabhI bhalI-bhA~ti paricita haiM ki yadi zrImatI indirA gA~dhI svayaM cunAva lar3atIM to itanA bahumata unheM bhI milanevAlA nahIM thA / vastuta: yaha indirA kAMgresa yA zrI rAjIva gA~dhI kI jIta nahIM, hiMsA ke viruddha ahiMsA kI jIta hai / bhAratIya janatA ne spaSTa rUpa se hiMsA ke viruddha ahiMsA ke pakSa meM apanA mata vyakta kiyA hai / isase pratIta hotA hai ki bahuta gaharAI meM jAkara bhAratIya janatA Aja bhI bhagavatI ahiMsA kI ArAdhaka hai, usakI raga-raga meM bhagavatI ahiMsA usIprakAra samAI huI hai, jisaprakAra tila meM tela aura dUdha meM ghI / prAkRtika vinAza bhAratIya janatA ke citta ko karuNA-vigalita to karatA hai, usameM eka saMvedanA paidA to karatA hai; para vaha usake citta ko udvelita nahIM karatA, Andolita nahIM karatA; kintu buddhipUrvaka kI gaI hiMsA se vaha prAndolita ho jAtA hai, udvelita ho jAtA hai, vaha bhar3aka uThatA hai / hatyAoM ke prati yaha zrAkroza bhAratIya janatA kI hiMsA meM gaharI AsthA ko hI vyakta karatA hai / bhAratIya janatA kI zrahiMsA ke prati gaharI samajha evaM dRr3ha prAsthA ko samajhane ke lie hameM usake antara meM utaranA hogA, usake vyavahAra Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA kA bArIkI se adhyayana karanA hogA; Upara-Upara se dekhane se kAma nahIM calegA / mahAvIra bhAratIya janatA ke antara meM samAhita ho gaye haiM / bhAratIya janatA para unakI pakar3a bahuta gaharI hai / bhAI ! mRtyu vinAza ho sakatI hai; hatyA nahIM, hiMsA nahIM sarakArI kAnUna bhI isa bAta ko svIkAra karatA hai / kisI vyakti ne kisI ko jAna se mArane ke irAde se golI calA dI, para bhAgya se yadi vaha na mare, baca bhI jAve; tathApi golI mAranevAlA to hatyArA ho hI jAtA hai; para bacAne ke abhiprAya se oNparezana karanevAle DAkTara se cAhe marIja oNparezana kI Tebala para hI kyoM na mara jAve; para DaoNkTara hatyArA nahIM kahA jAtA, nahIM mAnA jAtA / yadi mRtyu ko hI hiMsA mAnA jAyagA to phira DaoNkTara ko hiMsaka tathA mArane ke irAde se golI calAnevAle ko hisya vyakti ke na marane para ahiMsaka mAnanA hogA, jo na to ucita hI hai aura na use ahiMsaka mAnA hI jAtA hai / isakA abhiprAya yahI hai ki hiMsA kA saMbaMdha mRtyu ke hone yA na hone se nahIM hai, hiMsakabhAvoM ke sadbhAva se hai / mAna lo, maiM kisI sthAna para isIprakAra vyAkhyAna de rahA hU~ | sAmane se kisI ne patthara mArA, vaha patthara mere kAna ke pAsa se sanasanAtA huA nikala gayA / maiMne usase kahA :- "bhAI ! yaha kyA karate ho, abhI merA mAthA phUTa jAtA to.......?" vaha akar3akara kahane lagA :- "phUTA to nahIM; phUTa jAtA, taba "1" kahate' maiMne samajhAte hue kahA :- "bhAI ! taba kyA kahate ? taba to aspatAla bhAgate / " bhAI ! ajJAnI samajhate haiM ki hiMsA taba hotI jaba mAthA phUTa jAtA; para maiM Apa se hI pUchatA hU~ ki kyA hiMsA mere mAthe meM bharI hai, jo usake phUTane para nikalatI ? hiMsA mere mAthe meM utpanna honA thI yA usake hRdaya meM utpanna ho gaI ? hiMsA to usake hRdaya meM usI samaya utpanna ho gaI thI, jaba usane mArane ke lie patthara uThAyA hI thA / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgara meM sAgara 65 hiMsA kI utpatti hiMsaka ke hRdaya meM hotI hai, hiMsaka kI AtmA meM hotI hai, hiMstha meM nahIM / * isa bAta ko hameM acchI taraha samajha lenA cAhie / hatyA ke mAdhyama se utpanna mRtyu ko dravyahiMsA kahA jAtA hai, para sahaja mRtyu ko to dravyahiMsA bhI nahIM kahA jAtA / bhAvahiMsApUrvaka huA paraghAta hI dravyahiMsA mAnA jAtA hai, bhAvahiMsA ke binA kisI bhI prakAra kI mRtyu dravyahiMsA nAma nahIM pAtI / jaba koI vyakti hiMsA kA niSedha karatA hai, hiMsA ke viruddha vAta karatA hai to usake abhiprAya meM bhAvahiMsA hI apekSita hotI hai; kyoMki ahiMsaka jagata meM mRtyu kA nahIM, hatyAoM kA prabhAva hI apekSita rahatA hai / bhAI ! yahA~ to isase bhI bahuta Age kI bAta hai / yahA~ mAtra mArane ke bhAva ko hI hiMsA nahIM kahA jA rahA hai, apitu sabhI prakAra ke rAgabhAva ko hiMsA batAyA jA rahA hai. jisameM bacAne kA bhAva bhI sammilita hai / isake sandarbha meM vizeSa jAnane ke lie merA "ahiMsA" nAmaka nibaMdha par3hanA cAhie / bhAI ! dUsaroM ko mArane yA bacAne kA bhAva usake sahaja jIvana meM hastakSepa hai / sarvaprabhutAsampanna isa jagata meM para ke jIvana-maraNa meM hastakSepa karanA ahiMsA kaise mAnA jA sakatA hai ? anAkramaNa ke samAna hastakSepa kI bhAvanA bhI ahiMsA meM pUrI taraha samAhita hai / yadi dUsaroM para AkramaNa hiMsA hai to usake kAryoM meM hastakSepa bhI hiMsA hI hai, usakI sarvaprabhutAsampannatA kA zranAdara hai, grapamAna hai / bhagavAna mahAvIra ke anusAra pratyeka grAtmA svayaM sarvaprabhutAsampanna dravya hai, apane bhale-bure kA sampUrNa uttaradAyitva svayaM usakA hai; usameM kisI bhI prakAra kA hastakSepa vastusvarUpa ko svIkAra nahIM hai / isa parama satya kI svIkRti hI bhagavatI grahiMsA kI saccI grArAdhanA hai / bhagavatI zrahiMsA bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA kI carama upalabdhi hai, unakI pAvana divyadhvani kA navanIta hai, janma-maraNa kA prabhAva karane vAlA rasAyana hai, parama-pramRta hai / ' tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrthaM, pRSTha 185 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA . bhAI ! yadi sukhI honA hai to isa paramAmRtarasa kA pAna karoM, isa paramarasAyana kA sevana karo / jaba hama isa paramAmRta pAna kI pAvana preraNA dete haiM to kucha loga kahane lagate haiM :___ "ApakI bAteM to bahuta acchI haiM, para akele hamAre ahiMsaka ho / jAne se kyA honevAlA hai, kyoMki akelA canA to bhAr3a phor3a nahIM sakatA / ataH pahale sArI duniyA~ ko yaha ahisA samajhAyo, mvIkAra karAmo; bAda meM hama bhI svIkAra kara leNge|" hamArA unase kahanA yaha hai ki bhAI ! ahiMsA to amRta hai ; jo isa amRta ke pyAle ko piyegA, vaha amara hogA, sukhI hogA, zAnta hogaa| bhAI ! isa pAvana ahiMsA ko yadi vyakti apanAyegA to vyakti sukhI hogA, parivAra apanAyegA to parivAra sukhI hogA, samAja apanAyegA to samAja sukhI hogA aura deza apanAyegA to deza sukhI hogA / ataH dUsaroM para TAlane. kI apekSA 'bhale kAma ko apane ghara se hI prArambha kara denA cAhie' kI lokokti ke anusAra hameM ahiMsA ko sacce dila se samajhane evaM jIvana meM apanAne kA kArya svayaM se hI prArambha kara denA cAhie / adhika kyA kaheM ? bhAI, sabhI prANI bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita isa ahiMsA siddhAnta ko gaharAI se samajhe; mAtra samajhe hI nahIM, jIvana meM apanAyeM aura sahaja sukha-zAnti ko prApta kareM - isa pAvana bhAvanA se virAma letA huuN| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhimata vratiyoM, vidvAnoM evaM lokapriya patra-patrikAoM kI dRSTi meM prastuta prakAzana vayovRddhavratI vidvAna bra. paNDita jaganmohanalAlajI zAstrI ; kaTanI yaha pustaka zrI tAraNasvAmIjI ke jJAna samuccayasAra kI cAra gAthAoM para DaoN. hukamacandajI bhArilla ke pravacana rUpa meM nibaddha haiM / ye gAthAe~ jinAgama ke sArabhUta haiM / DaoN. bhArilla ne sundara citraNa kara usake bhAvoM ko nikhArA hai / ataH yaha gAgara meM sAgara yA prakArAntara se sAgara kI gAgara hai / - paNDita nanhelAlajI jaina siddhAntazAstrI; lalitapura (u.pra.) DaoN. bhArilla ne ukta pustaka rUpI gAgara meM adhyAtma amRta rUpI rasa ke sAgara ko bharakara eka apUrva navIna mArga pradarzita kiyA hai / pratipAdita viSaya ko unhoMne apanI viziSTa zailI se acchI taraha baiThAyA hai / bhArillajI jaina samAja ke hI nahIM balki deza-videza kI maMjI huI pragatizIla vibhUti haiM / maiM unake anubhavapUrNa jJAna garimA aura paTutA kI bhUribhUri prazaMsA karatA hU~ / paNDita rAjakumArajI zAstrI nivAI (rAja.) ; pustaka kI sAja-sajjA bahuta sundara hai / viSaya bhI acchA aura lekhana kI prakriyA bhI bhArillajI kI prabhAvaka va hradayagrAhI hai / pustaka paDhane yogya hai / paNDita prakAzacandajI 'hitaiSI' zAstrI, sampAdaka-sanmati sandeza ; dillI 'gAgara meM sAgara kRti meM AdhyAtmika saMta zrI tAraNasvAmI ke bhAvoM kA bahuta hI sarala, sarasa aura sundara vizleSaNa prastuta kiyA hai / DA. bhArilla AdhyAtmika jaise rUkSa aura durUha viSaya ko itanA sarala, subodha evaM rocaka banA dete haiM ki adhyAtma meM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praveza pAne ke lie sarva sAdhAraNa ko bilakula sugama bana jAtA DA. bhArillajI dharma pracAra ke kSetra meM AzAtIta vIra yoddhA kI taraha mahAna kArya kara rahe haiM / Ane vAle yuga meM dharma pracAra kI bahumukhI unnati ke lie bhArillajI kA nAma svarNAkSaroM meM likhA jAyagA / paNDita bharatacakravartI zAstrI, nidezaka-jaina sAhitya zodha saMsthAna ; tAraNasvAmI ke jJAna-samuccayasAra kI katipaya gAthAoM para adhyAtmajagata ke variSTha vidvAna jainaratna DaoN. hukamacanda bhArilla ke mArmika pravacanoM kA sAra hI 'gAgara meM sAgara' grantha hai / isake pratyeka vAkya meM itanI gaharI bAteM bharI par3I haiM, jisakI vyAkhyA kareM to eka alaga pustaka bana jAegI / isa kRti meM ahiMsA ke sacce artha ko sarvAGgINa rUpa se avagata karane kA saphala upakrama kiyA gayA hai / __ yaha grantha ajJAnatA evaM paryAyamUDhatA ke viruddha uThAyI gayI bhArillajI kI painI samyagjJAna talavAra hai / vidyAvAridhi DaoN. mahendrasAgarajI pracaNDiyA, DI. liTa. ; alIgaDha (u.pra.) 'gAgara meM sAgara' kRti kA upajIvya zrI jina tAraNasvAmI kRta jJAna samuccayasAra hai| pravAcaka pramukha mahAmanISI DaoN. hukamacandajI bhArilla dvArA katipaya gAthAoM ko nihita sArasvata sampadA kA sAvadhAnIpUrvaka vivecana kiyA gayA hai, phalasvarUpa kRti meM jJAnagomatI nirbAdha pravAhita ho uThI hai / kRti ke anta meM 'bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA' viSaya para vidvAna vaktA dvArA diyA gayA pravacana bhI saMzliSTa kiyA gayA hai / yaha saMkalana saMpAdaka paNDita ratanacanda bhArilla kI sUjhabUjha kA paricAyaka hai / sArasArAMza yaha hai ki 'gAgara meM sAgara' pratyeka svAdhyAyI ke lie upayogI jJAnanidhi hI hai / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kamalezakumArajI jaina, darzanAcArya, hindU vizvavidyAlaya; vArANasI anupama pratibhA ke dhanI vidvadvareNya DaoN. hukamacandajI bhArilla ne apanI ojapUrNa vANI se na kevala vidvajjagata ko, apitu sarva sAdhAraNa ko bhI prabhAvita kiyA / zrI jina tAraNataraNa svAmI ke jJAnasamuccayasAra kI kevala cAra gAthAoM ko lekara unhoMne jisa vidvatApUrNa zailI meM 'gAgara meM sAgara' ko bharane kA saphala prayAsa kiyA hai; vaha stutya hai / DaoN. rAjendrakumAra bansala, oriyanTa pepara milsa, amalAI (ma.pra.) DaoN. bhArilla bejoDa cintaka evaM pravacanakAra haiM / ve sAhitya kI sabhI vidhAoM ke siddhahasta lekhaka haiM / pratipAdya viSaya kitanA hI durUha evaM gambhIra kyoM na ho, unakI tArkika svanirmita udAharaNoM se yukta pravacanakalA se vaha sarala, sarasa evaM sugama banakara hara stara ke zrotA ke liye bodhagamya ho jAtA hai / samagra rUpa se 'gAgara meM sAgara pustaka 'yathAnAma - tathAguNa kI lokorita ko caritArtha karane vAlI hai, pratipAdya viSaya sAmagrI zuddha AdhyAtmika hai tathA zuddhopayoga kI ora prerita karatI hai / pustaka kI chapAI jilda Adi cittAkarSaka hai| prastuta pustaka sarala, paThanIya, mananIya evaM saMgrahaNIya hai / vizvAsa hai ki adhyAtma jagata ke alAvA anya vyakti bhI pustaka kA paThana kara apanI cintana prakriyA evaM dizA meM naye AyAma kA sUtrapAta kareMge / lekhaka evaM prakAzaka sAdhuvAda ke pAtra haiM / DaoN. vijaya kulazreSTha, prAdhyApaka kumAU~ vizvavidyAlaya nainItAla ; kama se kama zabdoM meM adhikAdhika kaha dene kI pravRtti ko caritArtha karate hue DaoN. hukamacandajI bhArilla ke pravacanoM kA yaha sampAdita saMkalana jaina darzana kI gUDhatA ko jisa bhAMti sahajatA evaM saralatA ke sAtha prastuta karatA hai, vahI zreyasa hai, upAdeya hai aura gahana cintana kI subodha abhivyakti bhI hai / 1 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 abhimata yaha saMkalana jainetara vargoM ke lie zlAghanIya prayAsa kA uddharaNa hai / pro. udayacandajI, sarvadarzanAcArya, hindU vizvavidyAlaya ; vArANasI (u.pra.) isameM sandeha nahIM ki DaoN. bhArilla kI pratyeka kRti eka anokhI chavi ko lie hue hotI hai / 'gAgara meM sAgara bhI isIprakAra kI eka kRti hai / zrI tAraNataraNa svAmI dvArA racita 'jJAnasamuccayasAra kI cAra gAthAoM para DaoN. bhArilla dvArA pradatta pravacanoM kA isameM saMkalana kiyA gayA hai / vAstava meM ina pravacanoM meM adhyAtmarasa ke sAgara ko gAgara meM bhara diyA gayA hai / jo vyakti adhyAtma rasa ke sAgara meM gotA nahIM lagA sakatA, vaha gAgara meM sAgara ko paDhakara adhyAtmarasa kA Ananda saralatA se le sakatA hai / isa pustaka ke anta meM DaoN. bhArilla ke 'bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA' nAmaka vyAkhyAna ko sammilita kara dene se pustaka kA mahatva aura bhI baDha gayA hai / yaha pustaka atyanta rucikara, upAdeya, paThanIya tathA saMgrahaNIya hai| yazapAlajI jaina, sampAdaka-jIvana sAhitya, sastA sAhitya maNDala ; naI dillI ___ jJAna samuccayasAra kI cAra gAthAoM tathA 'bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA' para DaoN. bhArilla ke pravacanoM kA yaha saMgraha vAstava meM apane nAma ko sArthaka karatA hai / gAthAoM kA cunAva baDe sundara DhaMga se kiyA hai aura unakA vivecana bhI isaprakAra kiyA hai ki sAmAnya zikSita pAThaka bhI unheM samajha sake / gUDha tattvajJAna ko sarala evaM rocaka zailI meM prastuta kara bar3I hI subodha banA dI hai / 'bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA' ke sambandha meM bhArillajI ke vicAra preraNAdAyaka hai / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 gAgara meM sAgara tIrthaMkara (mAsika) indaura; disambara - 85 I. / prastuta kRti meM DaoN. bhArilla ke zrI jina tAraNa taraNa svAmI kI bahumUlya kRti 'jJAna samuccayasAra kI gAthA kra. 44, 59, 76 aura 897 para cAra pravacana tathA 'bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA zIrSaka se lokapriya do vyAkhyAna saMkalita haiM / vidvAna pravacanakAra ne jina gAthAoM ko pravacanArtha cunA hai, unameM AtmA ke svarUpa para prakAza DAlA gayA hai / kula milAkara pustaka paThanIya hai / prakAzana nayanAbhirAma hai, mUlya bhI kama hai / DaoN. nemIcanda jaina, sampAdaka sanmati - vANI (mAsika) indaura janavarI 1986 I. / zrI jina tAraNa taraNa svAmI viracita jJAna samuccayasAra kI gAthAoM evaM 'bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA para AdhArita suprasiddha vidvAna, vaktA evaM lekhaka DaoN. hukamacandajI bhArilla ke pravacanoM kA yaha apUrva saMgraha hai / AvaraNa evaM jilda AkarSaka hai / sanmati - sandeza (mAsika) dillI, pharavarI 1986 I. / samIkSya prakAzana meM adhyAtma rasika saMta tAraNasvAmI racita jJAna-samuccayasAra kI kucha gAthAoM para bhArillajI ke pravacana saMkalita kiye gaye haiM / isI prakAzana ke anta meM 'bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA para saMkalita pravacana meM ahiMsA ke rahasya ko kholA gayA hai / alpAvadhi meM hI isakI ATha hajAra pratiyAM prakAzita hokara janatA ke hAtha meM pahu~ca cukI haiM, jo isakI lokapriyatA kA sabase baDA pramANa hai / samanvaya - vANI (mAsika) jayapura, janavarI 1986 I. / tAraNa taraNa svAmI kRta jJAnasamuccayasAra kI pramukha gAthAoM tathA 'bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA' para DaoN. bhArillajI ke mArmika vyAkhyAnoM ko susampAdita kara sundara kalevara meM prastuta kiyA gayA hai / kRti ko Adyopanta paDhane se lagatA hai bhArillajI lekhana ke kSetra meM to bejoDa haiM hI, pravacanakAra ke rUpa meM bhI unakA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 koI sAnI nahIM / anya pravacanoM ko bhI isI bhAMti prakAzita kara isa zraMkhalA ko Age baDhAveM / - akhila baMsala, ema. e., je. DI., sampAdaka jinavANI (mAsika) jayapura, pharavarI, 1986 I. / isa pustaka meM DaoN. bhArilla ke zrI tAraNa svAmI viracita 'jJAna- samuccayasAra grantha kI 44, 59, 76 va 897 gAthAoM para diye gaye vyAkhyAtmaka pravacanoM ke sAtha-sAtha 'bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA pravacana saMkalita haiM / AdhyAtmika sphuraNA jagAne meM inase baDI madada milatI hai / ina pravacanoM kA mUla svara hai AtmA hI paramAtmA hai, AtmA kA dhyAna hI saba jJAna kA sAra hai / - DaoN. narendra bhAnAvata, sampAdaka ahiMsAvANI (mAsika) alIgaMja, janavarI-pharavarI, 1986 I. / kRti kI bhASA sarala aura zailI subodha, rocaka hai, jisase jana-sAdhAraNa AdhyAtmika tatvoM ko samajhane meM UbatA nahIM, apitu sahaja samajhatA calatA hai / yahI isa kRti kI vizeSatA hai / tatva jijJAsuoM ke lie yaha supAcya mAnasika bhojana hai / prakAzana zreSThatA ke lie prasiddha hai / geTaapa bhI pratIka lie hue hai / - DaoN. Aditya pracaDiyA 'dIti' tAraNa - bandhu (mAsika) bhopAla, navambara-disambara, 1985 I. / isa pustaka meM 'jJAna- samuccayasAra grantha kI cAra gAthAoM para DaoN. hukamacandajI bhArilla ke pravacana die gae haiM / ye pravacana jainadharma ke mUla siddhAntoM aura adhyAtmavAda kA jJAna karAte haiM, jo adhyAtma rasa pipAsuoM ke lie bahuta upayogI hai / pustaka kA kAgaja va chapAI uttama hai / - jJAnacanda jaina. bI. e. ela. ela. bI.. sampAdaka Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgarama sAgara 103 jainapatha-pradarzaka (pAkSika) maI, dvitIya pakSa ; 1985 I. / pravacanakalA evaM lekhanakalA donoM svatantra vidhAe~ haiM / DaoN. bhArilla ke vyaktitva meM donoM kalAeM samRddha rUpa se vidyamAna haiM, parantu unake pravacana ko lekhana meM pariNata karake prastuta karane kA yaha prathama saphala prayoga hai, jo sahaja lekhana se bhI adhika saphala hogA / pravacana meM die gae rocaka udAharaNoM evaM tarkoM ko lekhana meM samAviSTa karane para bhI lekhana kA sahaja pravAha evaM gabhbhIratA skhalita nahIM ho pAI hai / sampUrNa pravacanoM meM AtmAnubhava kI preraNA para vizeSa bala diyA gayA hai / ataH AtmarUci ko puSTa karane ke lie yaha pustaka AdyopAnta paThanIya va ramaNIya hai / -abhayakumAra jaina zAstrI, jainadarzanAcArya, ema. kaoNma. jainasandeza (sAptAhika) mathurA, 30 janavarI, 1986 I. / DaoN. bhArillajI ke jJAna samuccayasAra kI cunI huI cAra gAthAoM evaM 'bhagavAna mahAvIra aura unakI ahiMsA' para eka pravacana prastuta pustaka meM hai / DaoN. bhArilla ke sarala, viSaya ko spaSTa karane vAle rocakatA lie hue, saTIka udAharaNa yukta hote haiM / unake pravacanoM se koI zrotA UbatA nahIM hai / unake adhyAtma viSayaka jaise gUDha pravacana bhI sarasa haiM / ahiMsA vAlA pravacana bhI aneka dRSTikoNoM se paThanIya hai / Adhunika udAharaNoM se rAga kI utpatti ko hiMsA evaM vItarAga bhAva ko ahiMsA siddha kiyA gayA hai / sAja-sajjA evaM mudraNa nayanAbhirAma hai / -DaoN. kanchedIlAla jaina Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 0.0 0 0 1,000 1,000 1.000 0 0 0 prastuta saMskaraNa kI kImata kama karane vAle dAtAroM kI sUcI - 1. zrI mahendra kumAra jI cetanakumAra jI botharA, cennaI 1,001 2. zrImatI amitAbena ketanabhAI gosAliyA, cennaI . 1,000 3. zrI taruNa-zazikumAra jI jaina, cennaI 1,000 4. zrI kAntilAla jI e. kAmadAra, cennaI 1,000 5. zrImatI pravINa bena e. kAmadAra, cennaI . 1.000 6. zrImatI AzA bena ke. kAmadAra, cennaI 7. zrI bharatabhAI ke. kAmadAra, cennaI 8. zrI rAjakumAra e. kAmadAra, cennaI 9.zrI vaibhava bharatabhAI kAmadAra, cennaI 1,000 10.zrImatI zobhanAbena dinezabhAI zAha, cennaI 1,000 11.zrImatI gItAbena dilIpabhAI zAha, cennaI 12. zrI siddhArtha nimeza jI mehatA, cennaI 1,000 . 13. zAha rUpAjI rikhabadAsa jI, cennaI 24. zrI chaganarAjajI bhaNDArI, cennaI 15. zrI aruNa jaina, cennaI 16. zrI dilIpa bhAI venacandajI dozI, cennaI . 250 17. zrI dIpakakumArajI bhAyANI, cennaI 250 18. zrImatI sulabhA bena bhaNDArI, cennaI 250 19. zrI ravicandajI vI. zAha, cennaI 200 kula yoga rupayoM meM 15,451 0 0 0 1,000 500