Bramhacharyashram

Author(s): Kaniyalal Munshi
Publisher: Kanaiyalal Munshi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034785/1

Page #1

Bolesihiilor lly Ibllebec 18
| દાદાસાહેબ, ભાવનગર,
eeeheAe-2•eo : pકે 5
૩૦૦૪૮૪૬.
મહ્મચર્યાશ્રમ - (એ કે ક હે સ ન )
લેખકે
કનૈયાલાલ મુનશી

Page #2

જે લ ના
મારા
સહનિવાસીઓને

Page #3

Page #4

ઉપઘાત
ચરેડા જેલમાં લખેલું પ્રહસન આજે પ્રગટ થાય છે. એને ફાર્સ કહી શકાય. એમાં ગંભીર અને સુંદર વસ્તુની ઠેકડી જોઈ ગાંભીર્યપ્રેમી જાતીને જરા આઘાત થશે.
આમાં ઘણી વસ્તુઓ જેને હું સુંદર કે ભવ્ય માનું છું તેની ગમત કરી છે. પૂ. ગાંધીજી વિશે પણ એક બે ઉલ્લેખ એવા છે ખરા. મારા સન્માન્ય પ્રિય મિત્રો, જે જેલમાં સાથે હતા તેમની તે સૂચનાથી જ તેમનાં લક્ષણેની ગમત કરી છે. મારા પિતાનાં લક્ષણોની ઠેકડી પણ રહી નથી ગઈ.
પણ દુનીઆમાં ગમ્મત કરનારાઓ છે, ત્યાં સુધી ગમતનું સ્થાન સાહિત્યમાં જરૂરનું છે. અને અગત્યની વસ્તુની પણ ગમત કરવાનું મન મને સાહિત્ય લખતાં ઘણી વાર થાય છે. વાસ્તવિક દુનીઆથી દૂર જેલમાં ગમત કરવાનું મન સહેલાઈથી થાય એ સ્વાભાવિક છે.
આશા છે કે ગંભીર વાંચકે ક્ષમા આપશે ને હાસ્યરસિકે એનાથી નહીં કંટાળે.
બાબુલનાથ રોડ ૩ મું બા છે : તા. ૧૦:૧૦:૩૧
કનૈયાલાલ મુનશી.

Page #5

પાત્રો
ડોક્ટર માધુભાઈ એમ. ડી. એફ. આર. સી. એસ. મી. નરેમ બાર-એટ-લે. શેઠ ગંગાદાસ. મી, મુરલીધર પંડિત બાર-એટ લે. મી. મોટાભાઈ બાર-એટ-લે. પ્રોફેસર છોટુભાઈ એમ. એ. શ્રી. ભગવાનદાસ. શ્રી. ગુલાબચંદ. દાજી પટેલ. પેમલી. નીલમ. જેલર.
રે.

Page #6

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
અંક પહેલો
[ સમયઃ ૧૯૩૦ ના મહીનાની એક બેપર.
સ્થલઃ જેલ, “એ” વર્ગના કેદીને યાર્ડ. નવ નાની નાની ઓરડીઓ દેખાય છે. એક તરફ જાજરૂની છાપરી અને બીજી તરફ જેલમાં જ બંધવામાં આવતું હવાડો છે.
એ” વર્ગના સત્યાગ્રહી કેદીઓને અહીં રાખવામાં આવ્યા છે. એકસફર્ડન બી. એ. ને આશાસ્પદ બેરીસ્ટર નરેશત્તમ દલાલ માત્ર શેટ” અને સફેદ ખમીસ પહેરીને કંપાઉંડમાં એકજ જગ્યાપર પંપ ઉંચે નીચે થતું હોય એવી કુદવાની કસરત કરે છે. તે મજબુત બાંધાને, સશકત અને સ્વરૂપવાન પચ્ચીસેક વર્ષના યુવક છે. જાણે કંપાઉંડમાં કુદવાની કસરત કરવાથી સ્વરાજ્ય પળેપળ પાસે આવતું હોય એ એના માં પર ભાવ છે.
મુરલીધર પંડિત ચાલીશેક વર્ષના, સુકા ને ઠીંગણું ધારાશાસ્ત્રી, ચારે છેડે ઘેતીઉં પહેરી, પાવડી પર ચઢી, જાણે કેઈ વિપ્રવર્ય અધીરાઈથી યજમાનના નોંતરાની વાટ જોતા હોય તેમ આમથી તેમ ફરતા દેખાય છે.

Page #7

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
ના મોટા વહેપારી, ટીલા વગરના ગેસ્વામી મહારાજ જેવા લાગતા, જાડા ને રૂપાળા ગંગાદાસ શેઠ પેટમાં વમળ આવતાં હોય તેમ પેટ દાતા, કટી જાણું મેં કરી નોત્તમ સામું જોઈ રહ્યા છે.
એટલા પર એક તરફ પ્રોફેસર છોટુભાઈ જગતની ચિંતા એમના માથા પર આવી પડી હોય એવી મુખમુદ્રાથી તકલી કાંતતા દેખાય છે.]
ગંગાદાસ (કડવું મોટું કરી) જહાનમમાં ગઈ આ જેલ!
નરેદત્તમ (કુદવાનું બંધ કરી હાંફતાં) કોણે કહ્યું હતું કે “નમક કાયદા ? તોડે, મીસ્તર ?
ગંગાદાસ (પેટ દાબતાં) જેલની ક્યાં વાત છે ? ખબર છે? મારી બૈરી માંદી છે. ને આજે ત્રણ દહાડા થયાં હું જવાબની રાહ જોઉં છું. પણ હજી જવાબ આવતો નથી.
| મુરલીધર ( આગળ આવીને) ગંગાદાસ ! તમારી wife તે માંદી છે; પણ મારી તો રેજ પીકેટીંગમાં જાય છે. આજે મળવા નહીં આવે, તે જરૂર પોલીસે એનું માથું ફોડી નાખ્યું. હશે “ય: સર્વત્રાનભિન્મેહસ્તત્ તત્કાપ્ય શુભાશુભમ્ ' (બબડતો ફરવા માંડે છે.)
નરોત્તમ (દાંત પીસીને) પણ આ કમબખ્તોએ મારે કાગળ કેમ મેલા નહીં ? મને તે ખાત્રી છે કે આજે ચાર દિવસ થયાં એ ઓફીસમાંજ પડી રહ્યો છે.
છેટુભાઈ (હસીને) મારે કાગળ ગઈ વખતે ઓફીસે આઠ દહાડા રાખ્યો હતે.
નરોત્તમ (કમરનો પટ ઠીક કરતાં) કેમ?

Page #8

આ ફ પહેલા
નુરલીધર
( ઉભા રહીને ) આ કાષ્ટને આપણી પરવાજ નથી. મને તો ખાત્રી
છે કે મારી wife બહાર વાટ જોતી હશે; તે કાઇ એને અંદર આવવાજ નહીં દેતું હોય.
૩
છેટુભાઇ
ગઇ વખતે મારી બહેનને ત્રણ કલાક બહાર ઉભી રાખી હતી ગંગાદાસ
નાન્સેન્સ ! આપણે એ બાબત પર પ્રાર્ટસ્ટ ઉઠાવવા જોઇએ, We must fight. (આપણે લડવુ જોઇએ.) આપણે right !
નાત્તમ
મીસ્ટર ! આ જેલ છે, ધારાસભા નથી. હમણાં તો આપણે આ લેાકાતે આધીન છીએ.
ગગાદાસ
નરેાત્તમ
ખેાટી વાત. હું નથી—
તમે છે—
( ભગવાનદાસ મહેતા આવીને નીસામે નાંખી એટલા પર બેસે છે. તે ઉંચા છે અને દેશની ચિંતામાં દિવસે દિવસે સુકાતા જાય છે. એમણે જૈન સાધુની માફક ધાતી એયું છે. )
ભગવાનદાસ
ગ'ગાદાસ શેઠ ! મીસીસ ગ ંગાદાસના પત્ર આવ્યે કે ?
ગંગાદાસ
(મેઢું બગાડી) નથી આવ્યા. જરુર એને કૈં થયું હશે. તમારા જવા આવ્યા !
ભગવાનદાસ
( ધેારમાંથી ખેલતા ડેાય તેમ ) મારી બૈરી તે કયાં છે તે પ્રભુ જાશે, મારા કાકાને ત્યાં કચ્છમાં કે સસરાને ત્યાં કલકત્તામાં કે મારી માસીને
ત્યાં રંગુનમાં

Page #9

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
ગંગાદાસ (ગુસ્સે થઇને) પણ એ તે સારું, એટલી ચિંતા તે ઓછી–
ભગવાનદાસ (ઘુરકીને) ચિંતાને જાણે તમે ઈનરે લીધો હશે, નહીં ?
મુરલીધર અરે મુરબ્બીઓ ! જરા શમતા રાખે. આ જેલર આ .
(બારણું ઉઘડે છે અને જેલર આવે છે. તે સ્વદેશી સાહેબ છે ને તેમણે ખાખી “શોર્ટ'ને ખમીસ પહેર્યો છે ને હાથમાં નેતર લીધી છે. તેની પાછળ મોટાભાઇ, મેટા, ઉંચા, સુકા, યુરોપીઅન વસ્ત્રમાં સ, એક મેનકલ પહેરીને આવે છે. પાછળ પીળી અડધી સુરવાળ,સફેદ હાફકેટ ને પીળો ટપીમાં રડર મોટાભાઈની પેટી ને પથારી લઈ આવે છે.)
જેલર (તુમાખી રાખવી કે મીલનસાર બનવું એ બે પ્રયત્નને સંભ્રમ દર્શાવી) Good morning, Gentlemen (સાહેબજી, સદ્ગહસ્થો!) આ તમારા મિત્રને લઈ આવ્યો છું.
મુરલીધર (આગળ આવીને) હલે મોટાભાઈ! શે આનંદ! તમે સત્યાગ્રહમાં ને વળી જેલમાં !
મોટાભાઈ (મેકલ ચઢાવીને) yes! (હા!) મને પણ જેલમાં મુ. શા માટે ? મને ખબર નથી. હલે ગંગાદાસ ! હલે નરેતમ!
ગંગાદાસ કેમ ? તમે પણ આખરે જોડાયા ખરા ! ઠીક થવું.
નરોત્તમ. હલે. Glad to see you (તમને જોઈને આનંદ થયો.) મોટાભાઈ
જેલર
વોરડર ! એ આઠ નંબરકા કમરામેં ઉનકા અસબાબ રખ દો.

Page #10

-
શાભાઇ
What ? ( શું ? ) આ કાટડી મારે માટે !
જેલર
અંક પહેલા
જાય છે.
હા. આ ‘એ ’ કલાસના કેદીનેા યા છે. બધા તમારા મિત્રા જ છે
એમ ધારૂં છુ.
માયાભાઇ
( નાક ચઢાવી ) મને અહીં આં રાખવાના હુકમ છે ? ( રુમ જોવા
.)
હવે નવા હુકમ આવ્યા છે.
૫
જેલર
( ખભા ચઢાવી ) ખીજી જગ્યા જ નથી.
મુરલીધર
મીસ્તર જેલર ! મીસીસ પંડિત મને મળવા આવ્યાં છે કે ?
જેલર
પંડિત ! પખવાડીઓમાં એકથી વધુ મુલાકાત નહીં થાય. મુરલીધર
( ચમકીને ) શું ? પણ surely ( જરુર ) અત્યાર સુધી તા પખવાડીઆમાં બે વાર મુલાકાત આપતા હતા !
જેલર
સુરલીધર
પણ એ લાકા આવશે તો ?
જેલર
પાછાં જવું પડશે.
મુરલીધર
(ચીઢાઇને મુગે માંઢે ફરવા માડે છે) સહન સદુ:ખાનામ—(આધે ખસી જાય છે. )
ગગાદાસ
પણ મારા પત્ર——

Page #11

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
જેલર
–આવ્યો છે. પણ હજી અમે તપાસ્ય નથી.
| ગગાદાસ Please (મહેરબાની કરી) જેમ બને તેમ જલદી
જેલર અમારે હજુ તરજુમો કરાવવાનું છે.
(ગંગાદાસ ડોળા કાઢી જુએ છે. )
નરોત્તમ -–ને મારે પત્ર ગ?
જેલર
હજુ ઓફિસમાંથી મારી પાસે આવ્યું નથી.
નરોત્તમ (હઠ બીડીને) પણ મેં ચાર દહાડા થયાં આપ્યો છે.
જેલર (ખભા ચઢાવી) વેલ! જેલ સરસ ! તરજુમે !
નત્તમ પણ બહુ જરુરનો છે. તેને તે–
જેલર અમે બનતું કરીએ છીએ.
છોટુભાઈ પણ મીસ્તર જેલર ! આજે ખાંડ બીલકુલ નથી. અમે અત્યારે ચહા. કેમ કરીને પીશું ?
જેલર મેં ચાંદી તે બે દહાડા પર પસાર કરી. સ્ટોરકીપરને વખત નહીં મળ્યો હોય.
બગાદાસ પણ ખાંડ વગર ચહા

Page #12

- અંક પહેલો
જેલર (ટાઢાશથી) વેલ! આજે તે શનિવાર એટલે હવે તે મેડું થઈ ગયું. કાલે તે રવિવાર. પરમ દહાડે–
ગંગાદાસ પણ અમારી ચહા
જેલર
વેલ, you see
નરેતમ But surely (પણ ખચીત) જરા તો વિચાર તમારી ઍફીસ રાખે કે નહીં?
જેલર You see ! હમણાં જ એટલા કેદીઓ આવે છે કે મારી બેરી જોડે વાત કરવાની મને ફુરસદ નથી, વેલ!
મોટાભાઈ (રફથી પાસે આવીને ) મસ્તર જેલર ! આ મ મારે માટે નથી. કાંઈ મિસ્ટેક છે. હું સામાન્ય કેદી નથી. I won't have this. Do you see? Do you see? ( હું આ રૂમમાં રહેવાનું નથી. તમે સમજ્યા? તમે સમજ્યા ?) મને નહીં પરવડે.
જેલર. I am afraid you will have to be here. ( HQ 644 છે કે તમારે અહીં જ રહેવું પડશે.)
મોટાભાઈ તે હું સુવું કઈ ?
જેલર અહીં.
મોટાભાઈ બેસું ક્યાં ?

Page #13

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
જેલર
(હસીને) અહી આં.
મોટાભાઈ નાહું ક્યાં ?
જેલર પિલા નળ નીચે.
મોટાભાઈ હું ત્યાં નાહું અહીં સુઉ-અહીં બેસું! Impossible (અશક્ય) બને કેમ? Won't. I will refuse. (હું એમ નહીં કરું. હું ના પાડીશ.)
જેલર (જરાક તોછડાઈથી) તમારાથી ના કહેવાય નહીં. ના કહેશો, તે જેલના નિયમનો ભંગ થશે.
મોટાભાઈ મને પરવા નથી. કેદી જેલ રુલ્સ તોડે તે શું થાય ?
જેલર તો તેને ચક્કીની શિક્ષા થાય.
મેટાભાઈ (તોરામાં) What? (શું?) ચક્કી ! ચક્કી ! મને ચક્કી ! મીસ્તર જેલર ! તમે જાણે છો હું કેણુ છું? Dear fellow listen, now listen to me. (જરા સાંભળે, જુઓ સાંભળે.) હું કરું છું તે તમે જાણે છે? I am Mr. Motu. see ? (હું માસ્તર મેટા છું. સમજ્યા ?) તમે જાણો છો હું અહીંઆ કેમ આવ્યો છું? Well I am here to serve my country. (હું મારા દેશની સેવા કરવા
અહીં આવ્યો છું.) મારા દેશની સેવા કરવા. Do you see (સમજ્યા? )

Page #14

- અંક પહેલો
જેલર But I am here to do my duty. (પણ હું અહીં મારી ફરજ બજાવવા આવ્યો છું. ) .
મોટાભાઈ Yes, but don't you see ? Now listen (હા, પણ તમે સમજ્યા નહીં. જુઓ સાંભળે.) હું અહીં આઓરડીમાં કેમ રહું? You must have heard of me. (તમે મારા વિશે સાંભળ્યું હશે.) હીંદમાં મેટામાં મોટા હોદ્દા મને સામે ધરવામાં આવ્યા હતા. I refused them. મેં ના પાડી.
જેલર
પણ હું શું કરું ?
મેટાભાઈ Now just listen. I tell you. (જુઓ, સાંભળે હું કહું.) જે કાલે ડુમીનીઅન સ્ટેટસ મળશે તે મુખ્ય પ્રધાન કેણુ થશે ? ગાંધી. હું કહીશ, ના; બહુજ ત્યાગી. તમે કહેશો નહેરુ, ના. બહુ ઘરડા. ત્યારે તે મને જ લેવો પડશે. બીજે રહેતો નથી. you see (તમે સમજ્યા ?)
(બહાર સીટી વાગે છે.)
જેલર એ શું થયું ? (દેડતો જાય છે.) વારડર ! યાર્ડ બંધ કરે. (ૌટાભાઈ ચમો હાથમાં રાખી ઉભા રહે છે, જેલર દોડી જાય છે
ને રડર બારણું બંધ કરે છે.)
ગગાદાસ મેટાભાઈ ! 8 શુક્કરવાર વળવાનો નથી.
મુરલીધર મોટાભાઈ ! હવે કપડાં ઉતારે. આ તે અહીં બધા આવા જ સમા2412 Rank is but the guineastamp, Jail is a jail for all that.

Page #15

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
મેટાભાઈ This is beastly. (આ તે પશુતાભર્યું છે.)
છોટુભાઈ મહાત્માજી પણ આ ખેલીમાં રહે છે.
નરેતમ ફેર એટલોજ કે એમને એકલાને ત્રણ ખેલી છે.
ગાદાસ મેટાભાઈ ! હવે કારાવાસની મનોદશા કેળવો. છુટકો નથી.
મેટાભાઇ મીસ્ટર ગાંધી કયાં છે?
મુરલીધર પિલી ભીંતની પેલી તરફ.
મોટાભાઈ આ શું? એને ત્રણ કેટડી ને આપણને એક?
મુરલીધર મહાત્માજીને તે બે બકરી ને બે માણસ છે; ને આપણને આઠ જણને બે માણસ છે. મોટાભાઈ ! તમે ને હું મહાત્માજીની એક બકરીનું ચેથીઉં છીએ.
મોટાભાઈ It's monstrous. (આ તે બહુ જ દુષ્ટ.)
ગંગાદાસ IMonstrous ! દુષ્ટો મારે કાગળ આવવા દેતા નથી.
| મુરલીધર (હઠ પીસીને) મારી પત્નીને પાછી કાઢી. The beasts! (પશુઓ !)
નતમ ને મારી fiancee (વચનદત્તા) ને પત્ર લખ્યો છે તે મેકલતા નથી. dirty dogs ! (મલિન કુતરા !)

Page #16

– અંક પહેલા
માટાભાઇ
Yes, they are. ( હા, એ એવાજ છે. ગંગાદાસને ) You know ( તમે જાણા છે! ) ગ ંગાદાસ, મેં રાધીને મળવા આવવાનું કહ્યું તેની એ લેાકેાએ ના પાડી.
૧૧
ગગાદાસ
( આંખા નચાવી) ક્રાણુ તમારી રાધી ? કુકકડ ગાય છે. જેલમાં આવતાં પહેલાં જ હું એનું ગાણું સાંભળી આવ્યા હતા.
ભગવાનદાસ
(જે અત્યાર સુધી એટલાના થાંભલા સાથે કસરત કર્યાં કરતા હતા તે) શું ખૈરી છે.કરાંના તેા પત્તા જ નથી.
માટાભાઇ
આ જાનવરા કહે છે જેલસ પ્રમાણે રાધી મારી કાંઇ સગી થતી નથી. Tust fancy ! ( જીએ તેા ખરા !)
ગગાદાસ
( આંખ મારીને ) શરમ છે, એમને લ્યાનત છે !
મુરલીધર
તદન ખરી વાત. તમે તે માણસમાં છે ? તમને નથી સ્ત્રીની કે નથી પ્રણયની કીંમત ? તમારે સગપણ શું ?
મટાભાઇ
પંડિત ! Don't tell me that. I won't have it. (મને એમ. કહેશે નહીં. હું એ માનવાના નથી. ) તું હંમેશના પાદરા મુએ છે. જન્મ ધરીને તારી બૈરી શીવાય બીજી કાઈ સ્ત્રીનું તે મેં જોયું નથી.
સુરલીધર
અને જોવાની ઇચ્છા નથી.
માટાભાઇ
મેાંઢાં જોવામાં શી મજાતુ પડે તે 3. શું સમજે, પંડિત ? કેમ ગાંગાદાસ

Page #17

૧૨
બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
ગગાદાસ
એ ભાઇ ! તમારા અનુભવની વાત તમે જ કર્યાં કરો.
છેટુભાઇ
( તકલી કાંતતાં, ગાંભીથી ) તમે મુંબાઇગરા આવી શું વાત કરતા શા ? મહાત્માજી સાંભળશે તે। અપવાસ કરશે.
મેટાભાઈ
I don't care. It will do him good. Oh ! is that Dr. Madhubhai ?-(હું દરકાર રાખતા નથી. એથી એમને ફાયદે થશે. અહા ! ડા. માધુભાઇ છે કે ?——)
(ડેાકટર માધુભાઈ આવે છે. તે ચાળીશેક વર્ષના લાગતા, ઉંચા, સુકા તે ગારા ગૃહસ્થ છે. તેમણે સીંધીને પ્રિય એવા કાથળાશાહી ચારણા ને ઘુંટણ સુધીનુ કાથળાધાટનું પહેરણ પહેર્યું છે. એમના મોંઢા પર નિર’તર રમતું હાસ્ય છે. તેમને ચશ્માવાળી આંખા નચાવીને વાત કરવાની ટેવ છે. તે પોતાની જાતને હ ંમેશાં માધુ કહી સોધે છે. )
માયાભાઇ
દીકરા માધુ ! નાહી આવ્યો ? ઠીક કર્યું. ક્રાણુ મોટાભાઈ ? તમે પણ આવ્યા ખરા. તમને પણ જેલબ્રહ્મનેા સાક્ષાત્કાર થયા. ઠીક થયું. આપણને ખસ બધે જ બ્રહ્મ. ડરના મારગ છે શૂરાનો—
મુરલીધર
( ફરતાં કરતાં પાસે આવી ) માધુભાઈ, પેલાએ તે મીસીસ પંડિતને આવવા પણ નહીં દીધી.
માધુભાઇ
Now પંડિત ! કાલે તમે આ માધુને શુ વચન આપ્યું હતું ? બ્રહ્મચય સેવવાનું–મન વાણી તે કમે. તમે માનસિક બ્રહ્મચર્યના ભંગ
કરી છે.
:

Page #18

અંક પહેલે
માયાભાઇ
આ શું નવું ધતીંગ છે ? તમને પણ મીસ્તર
( રાથી ) ડાકટર ! ગાંધીની માક ઘરડે ઘડપણ બ્રહ્મચર્ય. વળગ્યું કે શું ?
૧૩:
માધુભાઇ
( આનંદથી હસીને ) ભુલ્યા. મેટાભાઇ, ભુલ્યા. આ માધુ તે બાલ "હ્મચારી છે. જન્મ્યા ત્યારથી એ જ પોતાની પત્ની ને એ જ પેાતાનાં કરાં છે. અને મહાત્માજી! હ. આ બાબતમાં બાળક છે. ત્રીસ વ આ માધુએ દરદીઓના શરીર પરથી શરીરશાસ્ત્રના અભ્યાસ કર્યો છે, તે મેટી શેાધ કરી છે.
મુરલીધર
ડાકટર સાહેબ! તમે શેાધ કરી એમ તેા ન કહેવાય. ગુલાબચ'દભા એ અથવ વેદમાંથી બ્રહ્મચય શેાધી કાઢયું છે. તે પતંજલિ ત। સૈકાઓ થયાં કહી ગયા છે. બ્રહ્મચય પ્રતિષ્ઠાયાં વી લાભઃ
માધુભાઇ
( બેદરકારીથી ) Elements–દોસ્ત, માત્ર એકડીઆ જ્ઞાન. આ માધુએ પહેલી વખત એ સિદ્ધાંત પદ્ધતિસર સ્થાપ્યા છે. અત્યાર સુધી પાચ એક આદર્શ હતા. આ માધુએ એને સહેલા, સરલ પાઠ બનાવી દીધા છે-બધાંને સુગમ ને સીધેા.
મોટાભાઇ
નેન્સેન્સ ! 1 know you. You know me. Talk to me straight. ( હું તમને એળખું છું. તમે મને એળખા છે. મારી જોડે સીધી વાત કરો. ) બધા બ્રહ્મચર્ય' સ્વીકારે તે કેમ ચાલે ?
માધુભાઇ
તેજ આ માધુની શોધ છે. બ્રહ્મચારી કદી મરતા નથી. પુછે। ગુલાબચંદભાઇને. (પેાતાની ઓરડીમાંથી ગુલાબચંદભાઇ, ધીર ગભીર ને હસમુખા, હાથમાં એક ચેાપડી લઇ પ્રા સામુગ્ધ નયને ડાકટરને જોયા કરે છે, )

Page #19

- ૧૪
બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
મોટાભાઈ Now listen ! see ? એ બધા બ્રહ્મચારીમાંથી એકે સદાકાળ જીવતે રહ્યો નથી.
માધુભાઈ ભુલ્યા મીસ્તર મેટાભાઈ ! એ જીવતા નથી કારણ કે એ કઈ બ્રહ્મચારી હતા જ નહીં. ( વિજયથી) બ્રહ્મચારી મરે જ નહીં. એટલે એને વંશવૃદ્ધિની જરૂર નહીં. માધુને ક્યાં જરુર છે ? એ તે આનંદમાં બેઠે છે–પોતે જ પિતા ને પોતે જ પુત્ર. એને શું જોઈએ?
અથર્વવેદમાં પણ કહ્યું છે. આ શરીરરૂપી ચમસ છે; એમાંથી દે અમૃતપાન કરે છે; એમાંથી અમૃત પીને દેવ હર્ષ પામે છે.
માધુભાઈ બધાં હતાં સ્વપ્નાં–સ્વપ્નાં–સ્વપ્નાં–આ માધુએ સિદ્ધ કર્યા ત્યાં સુધી. વૈજ્ઞાનિક ધોરણ પર આ માધુએજ બધું પહેલી વાર મુક્યું છે. એનું શિક્ષણ લે એની મેળે બધું–
મોટાભાઈ Impossible, Noir, Doctor, talk like a sensible inan. I know, you are an eminent doctor. (અશકય ! ડાકટર, સમજણવાળા માણસ માફક બોલો. હું જાણું છું કે તમે પ્રખ્યાત ડાકટર છે.) પણ આ વાત તે Stupid (ખઈ ભરી) છે. Look at me. (મારી તરફ જુઓ.) હું ઈસરેય જોડે બેઠો છું. શું ? હું-mind you. (યાદ રાખો.) બીજાની વાત જુદી છે. રાષ્ટ્રપ્રશ્નોનું નિરાકારણ મેં આપ્યું છે. કાલે હીંદને સ્વાતંત્ર્ય મળશે તે તે કેને લીધે? મારા જેવાને લીધે, અને છતાં? શું હું બ્રહ્મચારી કરી રહ્યો નથી. અને રહેવાને નથી. શા માટે મારે રહેવું જોઈએ?
| મુરલીધર અહીંયા છુટકો નથી, મેટાભાઈ!

Page #20

- અંક પહેલે
૧૫
મોટાભાઈ ( દાંત પીસીને) કેમ?
માધુભાઈ મોટાભાઈ ! તમે રજોગુણી છે. તમે આંખે દેખતા નથી. પરમાત્મા જુઓ. સ્ત્રી છે કે પુરુષ ? આત્મા જુઓ. સ્ત્રી છે કે પુરુષ? તમે ભ્રમમાં છે, બેરીસ્ટર સાહેબ! આ મીસ્તર પંડિત એની સ્ત્રીને ચહાય છે; આ મીસ્તર નરોતમ એની વચનદત્તાને ચહાય છે; આ ગંગાદાસ એની સ્ત્રીની ફીકર કરે છે. આ બધા મગજના કપાસી ઘસી નાખે છે, ને આવરદા ટું કરે છે. હવે જે એ બ્રહ્મચર્ય સાધે–(નીરાંતે પગથીઆ પર બેસે છે.)
મોટાભાઈ પણ I tell you (હું કહું)
માધુભાઈ તમે બધા જે માનસિક બ્રહ્મચર્ય સાધે તે તાંબા જેવું તમારું શરીર થાય. હું જામીનગીરી લખી આપું. જુઓ આ મારા ગુલાબચંદભાઈ. બે વર્ષ થયાં એ મારા બ્રહ્મચર્યાશ્રમમાં છે. ઘરડાપ જઈ જુવાની આવવા માંડી છે; કાલે ઘોળા વાળ કાળા થશે; વરસ દહાડે રહીને એમને નવા દાંત ઉગશે. જુઓ મારા દાંત. મને સત્તાવાન થયાં (દાંત બતાવે છે.)–એકેએક અણિશુદ્ધ છે. હરિને મારગ છે શૂરાનો..
મોટાભાઈ ડાકટર ! તમારાં શાસ્ત્ર હું માનતો નથી. શું સમજ્યા ? હું માનતો નથી. શું સમજ્યા ? હું માનતો નથી. મેંદુની આ જોઈ છે. યુરેપ સાત વાર જોયું છે. મારે અનુભવ જુદો છે બેખા બનવું પરવડે, બ્રહ્મચર્ય સાધવું નહીં પરવડે.
માધુભાઈ ખોટી વાત. દાંત દુખવા દે પછી ખબર પડશે. આ મીસ્તર પંડિત stt એક રોટલી પચાવી શકતા નથી. આ ગંગાદાસ શેઠ માનસિક અગવડ
જરા વેઠી શક્તા નથી. આ મીસ્તર નતમ આધ્યાત્મિક દષ્ટિ કેળવી
‘૩Jાઈ

Page #21

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
શકતા નથી. આ બધાનું કારણ એક જ છે. જાગતાં ને ઉઘતાં, બૈરી ને બરી ઝંખે છે. હવે જુઓ મારા ગુલાબચંદભાઈ—એમને બૈરીનું નામ પણ રવપ્નામાં પુછે તે નહીં આવડે. આ પ્રોફેસર પરણવા સારુ કન્યા શોધતા હતા; આખરે મારું માન્યું કે સ્ત્રીની શોધ કરવા કરતાં અમરત્વ મેળવવું એમને ઠીક લાગ્યું.
મુરલીધર ડાકટર, એટલું તે ખરું કે તમારા કાર્યક્રમથી મારી ચિંતા તે ઓછી. થઈ છે.
નરોતમ (કુદવાનું છોડી પાસે આવે છે.) આ જેલને માટે તે મને પણ ડાકટરની યોજના ઠીક લાગે છે.
ગંગાદાસ (પેટ ચેળીને) મારો પત્તો હજુ લાગે નથી.
માધુભાઇ (હસીને ) લાગશે. શ્રદ્ધા ફલતિ સર્વત્ર. તમે આ માધુનું લેસન કર્યું નથી તેમાં તમારે પત્તો લાગતો નથી.
ગંગાદાસ ડાકટર, આ મોટાભાઈને રરો સુઝાડે. એ પણ એમની રાધીને ઝંખતા હતા.
મેટાભાઈ (મીજાજથી) ગંગાદાસ ! I tell you don't be silly. (હું કહું છું મૂખ ન થાઓ.)
| મુરલીધર મોટાભાઈ! જુઓ, આઠ મહીના સુધી આપણે એક બીજાને કપાળે, એટયા છીએ. અહીંયા મોભ્ભ જળવાય એમ નથી.
- માધુભાઇ મોટાભાઈ ! ગભરાશે નહીં. તમારી ને રાધીની ભાઈબંધીની વાત તો

Page #22

- અંક પહેલો
૧૭
મુંબાઈના ચલીઓ પણ જાણે છે. તમે પણ પણ દરદી છો; જેને સ્ત્રી સંબંધી કાંઈ પણ મુશ્કેલી હોય તે મારા દરદી. મેં ત્રીશ વર્ષ એ મુશ્કેલીઓને અભ્યાસ કર્યો છે ને મારી જડીબુટ્ટી અજમાવી છે. બધાની એકજ જડીબુટ્ટી. હરિનો મારગ છે શૂરાને--
મોટાભાઈ જાનમાં ગયું તમારું બ્રહ્મચર્ય !
મુરલીધર આ કીસ્સ નકામો નથી, હો મેટાભાઈ ! જરૂર પડયે અજમાવા જેવો છે. મને પહેલાં બહુ ફીકર થતી હતી. પણ હવે ડાકટરની દવા ઠીક ખપમાં આવી છે.
માધુભાઈ આ નરોત્તમને પુછે. એને પહેલાં ઉંધ નહતી આવતી.
નત્તમ ઉપાય છે મુખઈભરેલે પણ અસરકારક
મોટાભાઈ બધાને મારી જડીબુટ્ટી લાગી છે.
મોટાભાઈ પણ આ જેલમાંથી છુટીશું ક્યારે ?
નરોત્તમ બાર મહીના પહેલાં નહીં--
ગંગાદાસ અરે આવતે મહીને--
મોટાભાઈ પણ I can't understand this. (હું આ સમજી શકતો નથી.) મને રાધીને મળવા નહીં દે! What nonsense! (કેટલી મુર્નાઈ)
માધુભાઈ મીસ્તર મેટાભાઈ ! પાછા નારીની જાળમાં ફસાયા ! ગભરાઓ નહીં. બ્ર-3

Page #23

૧૮
બ્રહ્મચર્યાશ્રમ તમારા સદ્ભાગ્યે તમે આ માધુની સાથે છે. કેટલા આઠ મહીના--
મોટાભાઈ છે અને ત્રણનવ મહીના
માધુભાઈ એ વળી વધારે સારું.
- મોરલીધર ડાકટર! તમે તે બાવા જેવા છે એટલે તમને તે સારું જ લાગે.
- માધુભાઈ મારા વહાલા પંડિત! જે પાછા વ્યય થયા? મારું લેસન–
મોટાભાઈ ડાક્ટર! તમારી જડીબુટ્ટી શી છે ?
માધુભાઈ મારી જડીબુટ્ટી! ઘણીજ સાદી. પહેલાં આદર્શ સમજે. મન વાણી ને કર્મે સ્ત્રી વીસરી જાઓ. Woman does not exist. (સ્ત્રી હયાતીજ ધરાવતી નથી.) આ સિદ્ધિ જેણે સાધી તે બ્રહ્મમય-બ્રહ્મચારી -અરે પરબ્રહ્મ પતે.
મુરલીધર કહેવું સહેલું છે, પણ કરવું કપરું છે.
માધુભાઇ (હસીને ) પંડિતજી! અશ્રદ્ધાને દૂર કરે.
મોટાભાઈ But this is nonsense! (૫ણ ગાતે અક્કલ વિનાનું છે.) હુંબધે ફર્યો છું. દુનીઆના દેશે દેશની સ્ત્રી મેં જોઈ છે. શું કહ્યું? મેં જાતે. સ્ત્ર સર્વત્ર છે, સર્વવ્યાપી છે.
મુરલીધર Right. (ખરી વાત.) પુરુષ છે તે સ્ત્રીમાં ને પી વડે છે. પણ ડોક્ટર

Page #24

૧
હે છે તેમ પુરુષના દુ:ખ પણ સ્ત્રીથી શરુ થાય છે, અને તેની નિક્ષતા
પણ સ્ત્રીથી જ વધે છે.
છેટુભાઇ કવિ ભાલણુ પણ એવુજ કે' કહી ગયા છેઃ
- અંક પહેલા
.
નારી વિના મિથ્યા અવતાર, સ્ત્રી પાખી સુને! સંસાર;
નારી વિના સુનું શમશાન, નારી વિના મંદિર ઉજ્ઞાન.
માધુભાઇ
એ તદ્દન ભ્રમ છે. હું નારી વિના રહ્યો છું, પણ મારા સાંસાર સુના નથી. તમે બધા આ મહીના થયાં રહ્યા છે; અહીં મશાન તે કે લાગતું નથી ? આ તો સ્ત્રીધેલાઝ્માએ જોડેલાં નિખ`ળતાનાં સૂત્રેા છે, હિરતા મારગ છે શૂરાના, નહી’ કાયરનું કામ જોને.’
ગુલાબચંદ
દરેક શાસ્ત્રમાં નારીને પ્રત્યક્ષ રાક્ષસી કહી છે.
માભાઇ
પણ ડાકટર, તમારી જડીબુટ્ટી શી છે તે તે કહેા. Is hould like to hear. ( મારે સાંભળવી છે. )
જડીબુટી સહેલી છે.
( આવીને ) ડાકટર
ગાય .
માધુભાઇ
સ્ત્રીનું નામ ને નીશાન જીવનમાંથી કાઢી નાંખવુ.
વાર
સાહેબ! ચલા, આપ મીલનેક લીએ લેગ
મદભાઇ
( હસીને ) મૈં અખી આયા.
ગંગાદાસ
ડાકટર ! જેલરને પુછતા આવજો કે મારે ઘેરથી કાગળ આવ્યેા કે નહીં.
નાત્તમ
ડાક્ટર ! ને મારા કાગળ માકલી આપવાનું કહેજો.

Page #25

બ્રહચમશ્રમ
ભગવાનદાસ ને ડાકટર ! મારે ત્યાંનાં કાંઈ ખબર અંતર--
માધુભાઈ વાર ! વાર ! મારે પ્રયોગ અજમા. ચાલ દીકરા માધુ! (માધુભાઇ ને વર્ડર જાય છે.)
મેટાભાઈ પંડિત ! મન તે સ્પષ્ટ લાગે છે કે આનું કે ખર્યું છે. He talks like a lunatic. (એ ગાંડાની માફક વાત કરે છે.)
મુરલીધર ના, ડાકટર ગાંડા નથી. એની વાતમાં ભાવના પણ છે ને વૈજ્ઞાનિક અનુભવનું બળ પણ છે. મેં એમની સાથે ઘણું વાત કરી છે.
ગુલાબદાસ (તકલી કાંતતા) ડાકટરની વાત તદ્દન ખરી છે. મને તે બે વર્ષને અનુભવ છે, હું તો એના મંત્રથી નવે અવતારે આવ્યો છું.
- નત્તમ No. (ના.) એ કહે છે તેમાં અર્થ છે. હું અહીં આવ્યો ત્યારે મને એક મીનીટ ઉંધ નહોતી આવતી; ડાકટરને પ્રતાપે હવે આવવા લાગી છે.
મોટાભાઈ It is pure nonsense ! I tell you. (એ તદન અકકલ વગરની વાત છે. હું કહું.) હું જાતઅનુભવથી કહું. સ્ત્રી વગર જીવન શક્ય નથી.) listen, (સાંભળો,) માણસ અમર કેમ થાય ? Absu rd ! (બેહુદી વાત!)
મુરલીધર લેકે બ્રહ્મચર્યથી ચિરંજીવી ને સશકત તે થાય છે.
છોટુભાઈ મહાત્માજીની બુદ્ધિ એનાથી જ ખીલી છે

Page #26

-
અંક પહેલા
૨૧
ગુલાબદાસ
ઘેાડું કયે આટલું થાય, તેા સેવન સ ંપૂર્ણ કલાએ પહેાંચે તા માણસ
અમર પણ થાય,
ગ'ગાદાસ
ડાકટર પોતે તેા નવજુવાન જેવા છે.
મેટાભાઈ
પણ એની જડી બુટ્ટી શી છે ? Let me see. ( મને જોવા દે. ) ગગદાસ
હા. અહીંઆં છે એટલેા વત્ તા પ્રયાગ કરા. નાહ્યા તેટલું પુણ્ય. મુરલીધર
એનું પ્રથમ પગલુ વિદેહી થવાની સાધના કરવી.
માટાભાઇ
એટલે ?
સુરલીધર
જીએની ડાકટરના પેાતાને દાખલેો. એ પોતાની જાતને એક જુદો સાધુ હાય એમ ગણે છે. એ પ્રકારની વૃત્તિ સ્ત્રી સંબંધ રાખવી.
મેટાભાઇ
I don't understand a word. ( હું એક અક્ષર સમજતા
નથી.)
મુરલોધર .
Just see. ( જુએ. ) મને મારી સ્ત્રીની ચિંતા થયાં કરતી. ડાકટરે મને પહેલા વિદેહી પા! આપ્યા. મેં જરાક વિચાર કરવા માંડયા કે મીસીસ પંડિત મારી સ્ત્રી નથી, બીજાની છે; તે જીવતી નથી, પણ મરી ગઇ છે. માટાભાઇ
What ? ( શું? }
મુરલીધર
હા. મારી સ્ત્રી નહીં, પણ મારા મિત્ર મુરલીધર પંડિતની સ્ત્રીને વાગ્યું છે. એ દહાડા મે એમ વિચાર કર્યાં ને મને નીરાંત વળવા માંડી.

Page #27

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
નરાતમ
મારા દાખલા લા. મારું પરણાવાનું નકકી હતુ ને હુ મારી પ્રિયતમાનાં મરજી વિરુદ્ધ સત્યાગ્રહમાં જોડાયા. હવે હુ અહીંમાં બેઠા બેઠા ગુસ્સા ક્રમ ઉતારું' ? મારા કચવાટના પાર નહોતો. અમારા ઢાકટરની સલાહથી મે વિચાર કરવા માંડયા છે કે એ પ્રિયતમા નરાત્તમ નામના કાઈ બીજા માણુસની છે.
૨૨
છેટુભાઇ
પણ મારી વાત લા. હું કન્યા શોધતા હતા. ડાકટરની સલાહથી મેં સંકલ્પ કર્યો છે, કે કાઇ મૂખ છેટુ કન્યા શેાધતા હતા. એટલે હું મારી ચિંતામાંથી તદ્દન મુકત થયા તે હું એ અકલહીણા છેટુની મૂખોઇ પર હસવા બેસુંધુ મોટાભાઇ
પણ તમે બધા ગાંડા તેા નથી થયા? જુઓ. હું practical ( વ્યવહારુ ) છું. મને આ વાત ગાંડી લાગે છે.
ભગવાનદાસ
જે નિરાશામાં આકાશ સામુ જોતા હતા તે ) હું કયારના વિચાર કરું" છું કે ભગવાનદાસની ખરી જડતી નથી. પણ મારા પત્તો લાગતા નથી. ગગાદાસ
મારી મુશકેલી જુદી છે. મારી શ્રી માંદી છે. મારી એક મિત્ર વિલાયત ગઈ છે. મારી બીજી સ્ટેજ પર છે. હું કેટકેટલા ગંગાદાસની કેટકેટલી મિત્રના વિચાર કરું ? અને સાળુ આ જેલનું ખાવાનુ એવું ખરાબ છે ! મુરલીધર
પણ મોટાભાઇ ! તમારે આ કરવાની જરુર નથી માભાઇ
IoWhy should I ? (મારે ? મારે શા માટે ?) ગગાસ
(ખ૰ખડ હસીને)તમારે તે રાણી બીજાની થઇ એમ કલ્પવાની જરુરજ
''
નથી.

Page #28

- અંક પહેલો
મેટાભાઈ Don't be silly! (મૂખ નાથા!) એ એવી નથી. ને મારા જેટલું કે એને આપવાનું છે? અને હું એવું કલ્પવા જાઉ તે મારી અદેખાઈને પાર રહે નહીં You see? (સમજ્યા?) કઈ મારું થાય એ મને ગમે. મારું કાઈ બીજાનું થાય એ મને ન ગમે.
ગુલાબદાસ તે બીજે પાઠ લે. મને બીજા પાઠે સારી અસર કરી હતી.
મોટાભાઈ બીજો પાઠ! I no.(હું ? ના!) હું એક પાઠ કરવાનો નથી.
ગંગાદાસ તમને સરસ પડશે ને સાથે તમારે ઉદ્ધાર થશે.
ગુલાબદાસ જુઓ. નારી તરફની તમારી લાગણી હોય છે, તે શૃંગારનાં પદે ગાઇ રાધાકૃષ્ણને અર્પણ કરો. તમારું મગજ સ્વચ્છ થઈ જશે.
ગંગાદાસ (એક આંખ મીચીને) મટાભાઈ!ને જો એ ભક્તિપાઠન બને તો ત્રીજો પરમહંસ પાઠ કરો. એ તમને ચશે.
| મુરલીધર (હસીને) હા. એ મેટાભાઈને ગમશે.
મોટાભાઈ એ શે પાઠ છે ?
મુરલીધર તમારી જાતને તમારી પ્રિયતમા માની લે.
ગંગાદાસ લે આ ડાકટરસાહેબ એજ પાઠ કરતા આવે છે.

Page #29

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
માધુભાઈ (હસતા હસતા અંદર આવે છે ને સ્ત્રીને લટકે કરે છે.) પ્રિય માધુ! aly love ! (મારી પ્રિયતમા !)
મુરલીધર ડાકટર ! આ મોટાભાઈને પરમહંસ પાઠની વાત કરતા હતા.
મેટાભાઈ પણ એને પરમહંસ પાઠ કેમ કહે છે ?
માધુભાઈ By Dear (મારા વહાલા) મટેરા! એ રામકૃષ્ણ પરમહંસે સાથે હતા માટે થોડા વર્ષ એ પિતે સ્ત્રી વેશે રહ્યા હતા. તો બ્રહ્મચર્ય કેળવવા તમે એ પ્રયે.. કેમ નહીં કરે ? તમેજ તમારી પ્રિયા ! આત્મવ આત્મના તુષ્ટ-પછી નીરાંત. ધીમે ધીમે મને વૃત્તિ નિર્વિકાર થઈ જશે ને બ્રહ્મચર્યની સિદ્ધિ થશે.
મોટાભાઈ Now see ? (આમ જુઓ.) મને લાગે છે કે તમે બધા મને બનાવો છે. આવી insane (ગાડી) વાત મેં કદી સાંભળી નથી.
માધુભ છે મોટેરા ! જન્મ ધરીને મેં મજાક નથી કરી. હું ગાંડો લાગું છું? તમારી ભુલ છે. મારો પ્રયોગ અજમાવો તો આઠ મહીનામાં આ આંખે ચાઠાં પડ્યાં છે તેને બદલે બ્રહ્મચર્યના તેજથી ચમશે. આ પ્રયોગ માટે મેં મારી બુદ્ધી, કીર્તિ ને પૈસાનો ભોગ આપે છે.
મેરાભાઈ આવું આવું સમજીને પસા કેટલાએક ખોશો?
મારા દે ! તમે આ માધુને ઓળખતા નથી. આજે મારી મીલકતમાં મારું બ્રહ્મચર્યને મારે આત્મા. હમણાં મારા મિત્રો આવ્યા હતા તેને

Page #30

- અંક પહેલો
મેં મારી આખી મિલક્ત ટ્રસ્ટમાં આપી દીધી એ મીલકતમાંથી ચોદેદ આગળ, રેવાને તીરે એકાંત ટેકરી પર આવો એક બ્રહ્મચર્યાશ્રમ બંધાશે. ત્યાં હું ને તમારામાંથી જેને બ્રહ્મચર્યના પ્રયોગમાં શ્રદ્ધા હશે તે બધા રહેવા જઈશું. આવી ભીતિથી સુરક્ષિત, આપણે અડગ બ્રહ્મચર્યની તીવ્ર સિદ્ધિ કરીશું.
ગંગાદાસ પણ એમ કયાં સુધી રહેવું?
માધુભાઈ ક્યાં સુધી ? ગંગાદાસભાઈ ! ભુલ્યા. એ સિદ્ધિથી આપણે વજી જેવા અભેદ્ય બનીશું. એ અભેદ્યતામાં અમર એવા આપણને કાલની શી પરવા? કાલ સ્ત્રોત આપણા સનાતન જીવનના સાગરમાં સમાઈ જશે. હરિને મારગ છે શૂરાનો, નહીં કાયરનું કામ જોને.
મોટાભાઈ Listen (સાંભળે) ડાકટર ! હું તમારા સિદ્ધાંતમાં માનતો નથી.
- માધુભાઈ માનશો. છુટકો નથી. કારણ કે મારે સિદ્ધાંત સત્યને સનાતન છે.
મોટાભાઈ તે તો કોણ જાણે. પણ તમારી બેલવાની રીત પયગંબરી છે.
માધુભાઈ પયગંબરી! મારા વહાલા મિત્રો ! આ માધુનાં હાથ સામું જુઓ. સત્તાવન વર્ષે આ રગોમાં સત્તર વર્ષના યુવકનું લેહી વસે છે. આ માધું અજ્ઞાન કે શ્રદ્ધાળું નથી. એ વેદીઓ ટેર નથી; એમ. ડી. એફ. આર. સી. એસ. છે; વૈિદકના વિષયને ઉડે અભ્યાસી છે. પૂર્વ કે પશ્ચિમની વિદ્યાને એણે સંગ કર્યો છે. એટલે અવિશ્વાસ આણવાની જરૂર નથી. ઋષિમુનિઓ જ્યાં ફાંફાં મારતા હતા ત્યાં એણે નવી શોધ કરી છે. એણે મને જીત્યો છે.
સ્તો દુઃખા જગતુ દીન વદને યાચી રહ્યું છે. આ માધું તેને દાન દેશે– લો બ્રહ્મચર્ય. (બધાને ભેટ આપતા હોય તો તેમ હાય કરે છે.)

Page #31

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
નરેમ (ઉડે વિચાર કરીને) પણ ડાકટર! આપણે બ્રહ્મચર્યાશ્રમમાં રહીશું તે પછી મારી નીલમનું શું ?
માધુભાઈ | Ohdon't worry. (ઓહ! તેની ફિકર ન કરે.) હરિને મારગ છે શરાને. હમણાં આ માધુ સ્ત્રીઓના બ્રહ્મચર્ય વિશે નવા સિદ્ધાંત શેધી રહ્યો છે. આપણું આશ્રમથી થોડે દૂર જી બ્રહ્મચર્યાશ્રમ કરવો કે કેમ તેને એ વિચાર કરે છે.
મુરલીધર એ ઠીક પડશે. મારાથી મારી wife (પત્ની) ને મળાશે.
માલભાઇ Now, now ! બસ બસ ! પાછી વાત ચકી. પંડિતજી તમને સ્ત્રી નથી. પેલા મુરલીધર પંડિતને સ્ત્રી છે. તમે તે બ્રહ્મચારી છે.
મોટાભાઈ પણ ડાકટર, સાંભળો ! Teke ne. (મારે દાખલો લે.) જુઓ. હું વ્યવહારી માણસ છું. Now between you and me ( આપણું બે વચ્ચેજ-) જુઓ, હવે મને સાંભળે-રાધી ગમે તેની થાય એ મને પસંદ નથી. See? (સમજ્યા ?) હવે એક બી જે મારી
(બે હાથ વીંઝીને) Now! now ! now ! (બય! બસ ! બસ !) મીસ્તર મોટાભાઈ! તમે નકામી વાત કરે છે. સ્ત્રી મારી ને તારી-એ ભમ છે. સ્ત્રી કેાઈની નથી. આ આપણા જેવી માણસ નથી. સ્ત્રી એક પ્રકૃતિનું બળ છે-નાયગરા ધોધ છે. જેમ નાયગરાને ધોધ સખત પથારને ભેદી નાંખે છે તેમ સ્ત્રી સખતમાં સખત પુરુષને ભેદી નાંખે છે એ નાયગરાને ધેધ કોઈને તે નહીં, છે નહીં, થવાનું નથી. તમારે બમ ટાગે. એ પ્રય બળને ઓળખે ને છોડે.

Page #32

મેરાભાઇ You are right perhaps (તમે કદાચ ખરા છે.) રાધી જરા, નાયગરાના ધેધ જેવી છે.
| મુરલીધર ડોકટર તમારું આ દષ્ટિબિંદુ મારે ગળે નથી ઉતરતું. દુનીસામાં અનેક પ્રકારની સ્ત્રીઓ છે.
ગંગાદાસ તદન ખરી વાત છે.
માધુભાઇ શું ધુળ ખરી વાત? સ્ત્રીઓને એક જ પ્રકાર છે. માનવ જતિને અમર: કરવાનું એ સાધન છે તમે અમર થઈ જાઓ એટલે પછી એ સાધન નકામુંફેંકી દેવાનું.
ગુલાબચંદ આપણા શાસ્ત્રકારે એમજ કહી ગયા છે.
માધુભાઇ પણ શાસ્ત્રકારોએ તે માત્ર કહ્યું છે, આ માધુએ તે સિદ્ધ કર્યું છે.. ગભરાશે નહીં, આપણે અમર થવા સરજાયા છીએ.
| મુરલીધર ગમે તેવો છે, પણ એ પ્રયોગ કરવા જેવો છે.
* માધુભાઇ અરે પ્રયોગ તે આ થઈ રહ્યો છે.
ગંગાદાસ - સ્ત્રી વગરની દુનીઆ તે આપણે જોઈ રહ્યા છીએ.
નત્તમ ખાટી તે નથી. મારું શરીર સેડે જેવું થતું જાય છે.
માભાઈ That's it! that's it! (બરાબર એમજ છે-એમજ છે.) અરે

Page #33

છે
બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
તમારા શરીરમાંથી તાજા લેહીના ફુવારા પૂરશે. દે ! શંકરે તો એક રતિને બાળી મૂકી. આ માધુ તે એક રતિ માત્રને રહેવા નહીં દે. મોટાભાઈ! તમે પણ આ પ્રયોગ શરુ કરે.
મેરાભાઈ (પગ ઠેકીને ) Dasin. (જહાન્નમમાં જાય એ !) આજ રાત કેમ જશે?
માધુભાઈ (એક આંખ મીંચીને બૈરીને લટકે કરી) તમેજ તમારી પ્રિયા છો એમ માનજેને એટલે ઝપ રાત જતી રહેશે. દસ્ત! બ્રહ્મચર્ય સાધે. (ઉઠ - બેસ કરતાં) હરિનો મારગ છે શૂરાને, નહીં કાયરનું કામ જોને.
[ પદે પડે છે. ]

Page #34

અંક બીજો
[સમય : દશ મહીના પછીની એક સવાર. સ્થળ : ચાંદેદથી થોડે દૂર આવેલે બ્રહ્મચર્યાશ્રમ. આશ્રમની આસ
પાસ જેલના જેવીજ ઉંચી ભીતે છે. એની કેટડીઓની ગઠવણ પણ તેવી જ છે. કંપાઉંડમાં પાંચ છ નેતરની ખુરશી પડી છે. એક ખુરશી પર એક પુસ્તક વાંચતે નરોત્તમ બેઠે છે. તેને પહેરવેશ પહેલાં હતું તેજ છે, પણ એનું શરીર વધારે મજબુત ને તેજસ્વી દેખાય છે.
ખાટલા પર બેસીને ગુલાબચંદ ચરખો ફેરવે છે. એ પણ વધારે સશકત ને જુવાન થયા હોય એમ લાગે છે.
થોડે દૂર ખુરશી પર બેસી છોટુભાઈ કે લખે છે. એ જરા જાડા થયા લાગે છે. એક ખુણે ઉભા ઉભા ભગવાનદાસ તકતામાં મેટું જુએ છે.
મોટાભાઈમોટા પાયજામા રૂટમાં આવે છે. તેમના પણ હાડકાં પુરાયાં લાગે છે. તેમને ચહેરો પ્રફુલ્લ છે અને કાલ્પનિક ટેબલ પર કાલ્પનિક “શ્ય” વડે તે બીલીઆઈ રમે છે.]

Page #35

બાહ્મચર્યાશ્રમ
મેટાભાઈ (કાલ્પનિક કયુ વડે બીલીઆ રમતાં) Seventy-seventy-five I say Chhotubhai ! listen to me I am feeling great.
છોટુભાઈ (કાગળમાંથી માથું ઉંચું કરતાં) મેટાભાઇ ! અત્યાર સુધી આપણે માણસ હતાઃ હવે આજથી આપણે દેવ છીએ.
નત્તમ મેટાભાઈ! આપણા ડાકટરને પ્રયોગ અદભુત છે. (ઉડે શ્વાસ લઈને) I feel like a Greek god, free, perfect immortable. (s* • જાણે ગ્રીક લેકેને દેવ હેઉં તેવું લાગે છે. સ્વતંત્ર, સંપૂર્ણ, અમર) આજે નીલીમને છેલ્લો કાગળ લખી દીધા. આજે આ હેમરનાં રહસ્ય સમજાય છે.
મેટાભાઈ નરેતમ! હેલન ઓફ ટ્રાયનાં પણ રહસ્ય સમજાય છે કે
નત્તમ મેટાભાઈ! તમને સ્ત્રીની વાત કર્યા વિના ચાલતું નથી.
મોટાભાઈ પણ surely (ખરેખર!) હું બીજું કે ન કરે એ તો ઠીક, પણ હેલન કે ટ્રોયની વાત પણ નહીં કરું? My dear fellow! (મારા - વહાલા દોસ્તો !) મેં રાધીને પગાર બંધ કર્યો છે. I want to be immortal. (મારે અમર થવું છે) પણ હેલન વિશે તું વાંચે ત્યારે હું વાત નહીં કરું?
નત્તમ (શારીરિક અપૂર્વતાના ઉલ્લાસમાં) હા. હેલન ઍમ ટ્રોય વણી વખત વિચાર આવે છે. “Divinely tall and most divinely. fair. (દિવ્ય લાગે એવી ઉંચી અને અતીવ દિગ્ય લાગે એવી ગૌર) ટેની

Page #36

- અંક બીજે
૧ સન કહે છે તેમ આજે મારુ ગ્રીક ભર્યું સાર્થક થયું. મારા જેવા સૌંદર્ય સેવી આજકાલની સી પર મેલો કેમ તે મને સમજાતું નથી.
મોટાભાઈ પણ તારી નીલમ તે શક્કડ છે.
નરોત્તમ Well એક રીતે ખરી વાત પણ
ભગવાનદાસ કાઈમાણસ કે સ્ત્રી પર મહી કેમ શકે એ મને સમજાતું નથી. જ્યારથી મને ભાન થયું ત્યારથી હું વીસ વર્ષને વીર બની ગયો છું. (વાળમાં તેલ નાખે છે. બારણામાંથી ડાકટર પંડિત ને ગંગાદાસ હસતા હસતા આવે છે. ત્રણે જણ પહેલા અંકમાં હતા તેનાથી જુવાનને તેજસ્વી બન્યા છે.)
માધુભાઈ દીકરા! આજે તેં નવયુગ સ્થાપે છે, દીકરા મારા!
મોટાભાઈ Well શું થયું?
મુરલીધર શું શું? મીસીસ પંડિતે બહુ પ્રાર્થના કરી પણ હું તે મક્કમ રહ્યો. હવે હિદ સ્વતંત્ર થયું છે એટલે એને બહાર ઘણું કામ કરવાનું છે. એટલા સમયમાં હું આ મહાન પ્રયોગ કરે.
માધુભાઈ પહેલાં તે બહુ મુશ્કેલી પાડી, પણ પછી કબુલ્યું. ગંગાદાસની પત્નીએ પણ માન્યું, એની બહેનપણીઓએ જસક મુશ્કેલી પડી. ગંગાદાસ ! તમારા મિત્રો ફિકકડ છે.
ગંગાદાસ કે તે કે આધ્યાત્મિક રીતે રસિક છું તેમાં.

Page #37

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
માધુભાઈ (હરખમાં હાથ ઘસતાં) આજે ધન્ય દિવસ છે. આપણે નવમાનવતાને આજે પ્રારંભ કર્યો છે.
મોટાભાઈ Listen ! (સાંભળો !) નવમાનવતાનો આરંભ નહીં. See ! Look at me (મારી સામું જુઓ.) નવમાનવતા સિદ્ધ થઈ છે.
મોટાભાઈ ! ગંગાદાસ ! દોસ્તો ! આ માધુના ત્રીસ વર્ષના સંકલ્પ ફળ્યા. હીંદ સ્વતંત્ર થયું; સ્વતંત્ર હીંદમાં નવમાનવતા નું આ માધુએ ખાત મુહુર્ત કર્યું. આપણું પાંચ વર્ષનાં વ્રત પુરાં થશે, એટલે સિદ્ધ બ્રહ્મચારીએનું આપણું સૈન્ય અમરતાને મંત્ર શીખવવા અવનીમાં બહાર પડશે, દસ્ત પછી માનવી એ સનાતન દેવ થશે. ત્રીવહેણ, જંજાળ વિનાને, યમને તિરસ્કારો એ દેવ અમરદેહે દીપડો પૃથ્વી પર સંચરશે.
સુરલીધર પાંચ વર્ષ લાંબો સમય છે. તે પહેલાં તે આપણે ક્યારના સિદ્ધ બ્રહ્મચારી થઈ જઈશું,
ગંગાદાસ અરે એક વર્ષમાં તે જેજે.
માધુભાઈ દેવો ! દેવ પછી દસ્તો વિશાળ પૃથ્વી પરથી રાગ, જરાને મૃત્યુ જતાં રહેશે. ત્યારે દેવને પણ દેહ્યલી એવી આ પૃથ્વી ખરેખર સ્વર્ગ થશે. કેમ બધાંને શ્રદ્ધા છે ને ?
નત્તમ (ચોપડી મુકી ઉભે થાય છે.) મને પૃથ્વી અત્યારથી સ્વર્ગ જેવી ભાસે છે.
મટાભાઈ સ્વર્ગની વાત તે કોણ જાણે. See? (સમજ્યો?) મને તે પૃથ્વી ગમે છે. પણ એક બીલીઆઈ ટેબલ જોઈએ.

Page #38

- અંક બીજે
માધુભાઇ આવશે, આવશે. આ માધુ આજેજ કાગળ લખી દેશે. આ માધુના ધનભાગ્ય છે. શી અડગતાથી પંડિત અને ગંગાદાસે એમનાં પત્નિઓને વળાવ્યાં! એક વર્ષ સુધી તો ક્ષેત્રસંન્યાસ, હવે અખંડ બ્રહ્મચર્યનું નિરંતર સેવન. પ્રભુએ સ્ત્રી બનાવી સંસાર કર્યો આપણે તેને સંસારની બહાર કરી. માધુ દીકરા ! હરિનો મારગ છે શૂરાનો, નહીં કાયરનું કામ જોને. ( ગાતા ગાતા જવા જાય છે. દાજી પટેલ એક ઓરડીમાંથી આવે છે. તે વૃદ્ધ અને દમીએલ પાટીદાર છે. તે અત્યારે થરથર ધ્રુજે છે.)
હાજી કેમ બાપજી !
માધુભાઇ કેમ દાજી?
દાજી
(ધુજતાં) બાપજી! મને તાવ આવ્યો છે, ને બે થઈ છે, બે -. એક બે દો મારાથી કેમ ની થાઓ. આ હવારને ધમું છું પણ હાહરાં લાકડાંજ ની હળગતાં.
ગંગાદાસ હછ લાકડાં નથી સળગાવ્યાં? તે ખાઈશું શું?
| મટાભાઈ Now Doctor, what is this? (ડાકટર આ વળી શું છે ? I tell you (હું કહી દઉં) ભુખે મરીને બ્રહ્મચર્ય નહીં સિદ્ધ થાય I can't remain hungry you see ? મારાથી ભુખ્યા નહીં રહેવાય, સમજ્યા?
નિત્તમ આજે બે કલાક થયાત હું કસરત કરું છું. મારે પણ મેં જોઈએ ખરૂં.
- માધુભાઈ Now ! Now ! Now ! I don't b=lieve in hunger
અ-૨ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #39

૩૪
બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
strikes (જુઓ, સાંભળે. મને અપવાસમાં શ્રદ્ધા નથી. હસીને) મિત્રે ! શાંતિ ! શાંતિ હમણાં ખાવાનું તેઆર કરું છું. દાજી, તારે દીકરો કયાં ગયો ?
દાજી. બાપજી, એ તે સ્થદરે ગયો છે. કાલ સ્પાંજરે આવયે.
માધુભાઈ કે નહી. દેતે ! આપણે રાંધી નાંખીશું. એમાં વાર કેટલી ?
મોટાભાઈ Nothing of the kind ! (એવું કે પણ નહીં!) હું રાંધું નહીં. Doctor, listen. (ડાકટર, સાંભળે.) હું શું કામ બધું મુકીને આવ્યો છું ? અમર થવા. See? (સમજ્યા ?) રધવારો થવા નહિ.
ગંગાદાસ મેં પણ ખાઈ જાણ્યું છે, રાંધી જાણ્યું નથી.
મુરલીધર રાંધવા કરતાં હું તે અપવાસ કરીશ.
માધુભાઇ હું રાંધી નાંખત. પણ મને તે ચુલે ચેતાવતાં પણ નથી આવડતું.
છોટુભાઈ મને તો એકલી ચહા કરતાં આવડે છે. બીજું કે નથી આવડતું.
માધુભાઈ ગુલાબચંદભાઈને આવડે છે, નહીં ?
ગુલાબચંદ આવતું તે નથી, પણ પ્રયત્ન કરી જોઉં. પણ કઈ ચેલો છું કે તે. હું મુંકવા જાઉં તો મારી આંખો બગડે.
ગંગાદાસ એનો અર્થ એ કે પાંચ દહાડાને ભુખમરો.

Page #40

– અંક બીજો
નાત્તમ
Oh damn ! I can't live (હા! જહાન્નમમાં જાય. આમ
જીવાશે કેમ ?) ભગવાનદાસ તમને કાંઈ આવડે છે ?
ભગવાનદાસ
ૐ । ભજીમાં કરી જાણું છું, બીજું કંઈ નહી. તરાત્તમ
Oh God ( હું ભગવાન ! )
માધુભાઇ
હિરના મારગ છે શુરાના Yes ! ( હા ! ) હવે યાદ આવ્યું. આપણી પાસે દુધ બહુ છે. તે પીને રહીએ તેા ?
ગગાદાસ
Not a bit ! ( જરાપણ નહીં ! ) હું દુધ પીઉં તે મારું' તા પેટ અગડી આવે.
નરાત્તમ
I will die (હું મરી જઈશ )
કાજી
તે તેા હૃદંતર ફ્રાટીન્યુ,
મુરલીધર
Well ! હું દરખાસ્ત મુકું છું કે આપણે અપવાસ કરવે. માટાભાઇ
૩૫
Nothing of the kind, see ? I refuse to starve. (એવું એવું કંઈ નહીં. સમજ્યા? ભુખે મરવાની હું ના પાડું .) ગાંધીજી અનુયાયીપદમાં ભુખમરાને! હું સમાવેશ સ્વીકારતા નથી.
નાત્તમ ઘણું શું કરવું ? હું તા ભુખે મરી ચાલ્યા.
(પેટ પરના પટા ઠીક કરે છે.)

Page #41

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
માધુભાઈ Now! Now! Now! માધુ દીકરા! આ મુશ્કેલી આવી, દાળ આજને દહાડે બીજું કઈ રાંધી આપે એવું મળે નહીં?
દા . (માથું ખંજવાળીને) ભાઈ શાબ ! કોઈ નથી. હા, મારી બેનની ડી મારા ઢેબરાં બનાવવા આઈ છે. કે તે લેઈ આવું. ઝપદેઇને રાંધી એ.
મોટાભાઈ Three cheers for the dearest of all girls 1 want her. (સૌ છે કરીઓમાં પ્રિયમાં પ્રિય એવી છોકરીને જય હો! આપણને એનું જ કામ છે.)
મધુભાઇ ગાંભીર્યથી) ના દાજી ! અમારે સ્ત્રી નહીં જઈએ, પુરૂષ જોઈએ.
મોટાભાઈ ડાકટર ! સાંભળો. આ સ્ત્રી નથી, છોકરી છે. એને બોલાવે.
ગંગાસ અરે સ્ત્રી કે કરી. ખાવાનું તે કરી આપશે. હું ઈશ નહીં તો મને ભુએ ચકકર આવશે.
માધુભાઇ દોસ્તો! આ માધુએ આટલાં વર્ષ ધુળમાં નથી નાંખ્યાં. દર્શનથી ચિત્ત હરી લેશે. નારી પ્રત્યક્ષ રાક્ષસી.
મોટાભાઈ (Baise 264 ) Now doctor, listen ! Don't be a fool, my boy ! I say don't be a fool. (ડાકટર, જરા સાંભ ૧ખ મા થાઓ. હું કહું છું. કે મૂર્ખ મા થાઓ.) હું કેવો છું.? આજે
શ મહીનાથી બ્રહ્મચર્ય પાળું છું. I-5-remember-I. (-. વાહ રાગા હું-) હવે તમે એમ માનો છો કે આટલા અભ્યાસ પછી એક ગામડીએણને હું એક દહાડે જોઈશ

Page #42

- અંક બીજે
માધુભાઈ Now Now ! Now ! આ માધુની વાત સાંભળો. આજે જેમ તેમ કરી કાચું કારૂં રાંધી કહીએ
નરોત્તમ (કેડે હાથ મુકીને) ડોકટર ! તમે શું ધારે છો? અમે કેવા છીએ ?
અમે ચારિત્ર્યવાન છીએ. આજે મેં તેના જેવી મારી સ્ત્રીને જવા દીધી અને એક પટલણ જોઈ અમે વ્રતભંગ કરીશું?
નત્તમ Pure and simple nonsense. (તદ્દન કેવળ અર્થ રહિત વાત.)
મોટાભાઈ (મેનકેલ ગોળગોળ ફેરવતાં) I say it is utter nonsense. see? Unmitigated nonsense. Unadulterated nonsense. (હું કહું છું કે એ બિલકુલ અર્થહીન વાત છે. સમજ્યા ? જરા પણ અર્થ વિનાની–અર્થના ગંધ પણ વિનાની. )
માધુભાઈ Now! Now! Nonsense (અર્થહીન વાત) નથી. સાચું
મુરલીધર ડાકટર ! તમે અન્યાય કરે છે. એક દહાડામાં જે અમે સંયમ ચુકીશું તો પછી દુનીઆ જીતવા નીકળીશું ત્યારે શું થશે?
માધુભાઈ પણ ત્યારે તે તમારે મને દઢ થયું હશે.
- મોટાભાઈ Now doctor, listen ! જરા સંભાળી ડાકટર !) તમે અમારી

Page #43

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
બદનક્ષી કરે છે. see ? (સમજયા ?) જે હું આજે બ્રહ્મચર્ય સેવવા નાલાયક હેઉં તે પાંચ વર્ષે પણ નાલાયકજ રહીશ
ભગવાનદાસ ડાકટરસાહેબ ! એને જ બોલાવને
છોટુભાઈ કે વાંધો નથી.
માધુભાઈ માધુ દીકરા ! શું કરીએ ?
ગુલાબચંદ ડાકટરસાહેબ ! હરકત નથી.
માધુભાઈ ઠીક જા, દાજી ! તારી ભાણેજને લઈ આવ.
મેટાભાઇ That's right (આ બરાબર છે.)
નત્તમ જલદી હા. ભુખ લાગી છે (ખુરસી પર બેસી ચોપડી વાંચવા માટે છે. દાજી ખાંસી ખાતે જાય છે.)
માધુભાઈ Now, my boys (ચાલે છોકરાઓ) હવે કસરત કરી નાંખો. આ માધુ હવે જરાક નાહીને આવે છે. કેમ પંડિતજી ખરું કે? આપણે મરણને જીત્યું છે, કારણ કે આપણે સિધ્ધ બ્રહ્મચારી છીએ.
મુરલીધર એમ તો મને દરેક પળે ખાત્રી થતી જાય છે.
માધુભાઈ મોટાભાઈ ! આજે તમે કેવા તેજસ્વી લાગે છે ? હરિનો મારગ છે સુરાને નહી કાયરનું કામ છે. (જાય છે. મુરલીધર લખવા માંડે છે.)

Page #44

- અંક બીજે
મેટાભાઈ નરોતમ see? (યું ?) આપણે ભાગ્યશાળી છીએ. (એક આંખ મીંચે છે.)
નરોત્તમ કેમ ?
મોટાભાઈ (હસીને) કે નહીં, પણ અવારનવાર પતંગીઆં ઉડતાં દેખાય તે સારું.
નત્તમ Don't be a fool ! (મૂખ ન થાઓ) બ્રહ્મચર્યનું સેવન કરવાનાં આ લક્ષણ નથી.
મોટાભાઈ (ખુરશી પરથી ઉઠીને ફરવા માંડે છે.) Alright!(ઠીક!) તારી ટ્રોયની હેલનનું ભજન કર્યા કર. I say, પંડિત તમે શું કરે છે ?
' મુરલીધર હું “સ્ત્રીઓ; અમરતમાં અંતરાય” એ નામનું પુસ્તક લખવાને વિચાર કરું છું.
છોટુભાઈ પંડિતજી ! એ તો મને પણ સુઝયું હતું.
ગંગાદાસ (ઓટલા પર બેઠા બેઠામાં વગાડે છે. જે મોટાભાઈ ! પેલું ગાયન આવડે છે કે ?
મોટાભાઈ કયું ?
ગંગાદાસ રસલા રસીલી ચાંદનીના અને સમાધી તજી સઘળી ઉપાધિ ગયા ઉપવનમાં–'

Page #45

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
મુરલીધર ગુપચુપ વાત કરે નેનનાં ઈશારા કરે--'
ભગવાનદાસ ગંગાદાસ ! આ તમારું બ્રહ્મચર્ય કે ?
ગંગાદાસ બ્રહ્મચર્યને અને ડાહ્યાભાઇના ગાયનને શો સંબંધ છે ?
મટાભાઈ (એકદમ ખુરશીના હાથા પર હાથ ઠેકી બારણું તરફ જાય છે. I say—(અરે કહું-)
(બધા બારણા તરફ જુએ છે. દાજી અને મિલી આવે છે. પેમલી જાડી ને કાળી સત્તર અરાઢ વર્ષની છોકરી છે. તેનું મોઢું જરાક આકર્ષક છે ને તેની આંખે ચંચલ છે. તે હસતી ને શરમાતી આવે છે.)
દાજી. પેમલી ! જે આ પેલી ઓયડી ચુલે છે ને કણે પાણીની ટચી છે. રાંધવાનો બધો મન ચુલા પાયે પડ્યો છે. જા દીકરા! ઝટ દઈને રોંધી નંખ્ય. આ શેઠશાબોને ભુખ લાગી છે. હોં કે ! ઝલદી કરેઝે.
પમલી મેમા ! ફકર ન કરશો. રાંધી ટ૫ નાહુ છે.
મેટાભાઈ દાજી પટેલ! કે ઉતાવળ નથી. (પેમલી સામું જોઈ નીચું નમી હસે છે. અને હસીને શરમાઈ ચાલી જાય છે.)
ગુલાબચંદ (રેડીઓ કાંતવાનું મુકીને) દાજી ! તું હવે જઈને સુઈ જા. હું આ કરીને બધું બતાવું છું.
દાજી હા, બાપજી ! જઈને હુઈ રહુ તે સારું. મારું તો દીલ ધીમે છે.

Page #46

- અંક બીજે
મોટાભાઈ જા, જા, અમે છીએ ને. જરા ફિકર નહીં કરતો. (મિલી રસોડામાં જાય છે ને પાછળ ગુલાબચંદ ને મોટાભાઇ જાય છે )
ગંગાદાસ આ છોકરીનું નામ શું કહ્યું?
ભગવાનદાસ મને શી ખબર?
ગંગાદાસ પંડિતજી! આ તરફનાં બૈરાં જબરાં બહુ લાગે છે.
મુરલીધર (વિચારમાંથી જાગતાં) મને પણ હમણાં એજ વિચાર આવ્યું.
ભગવાનદાસ તમે બંને તે એવા જ વિચાર કર્યા કરે છે (મિલી પાણીનું બેડું લઈ ત્યાંથી બીજી તરફ જાય છે. બધા તેની સામું જુએ છે.)
ગંગાદાસ (એની પાસેથી મિલી જાય છે ત્યારે ) બાઈ! તારું નામ શું?
પેમલી ( હસીને) મારું નામ મિલી, ભાઈસાબ ! (વાંકું જોઈને) ઈશાબ ! તમારે એ ગેમ રેવું ?
ગંગાદાસ (હસીને) મુંબાઈ. તું મુંબઈ કઈ દિવસ ગઈ છે કે ?
પેમલી (લટકે કરીને) ના, બા, પણ મારી મશીઆઈ બેનનો હાહરો તે ચાકરી કરે છે. તેનું નામ છે. તમે ઓળખો છે?
ગંગાદાસ (નસાસો નાંખી) ના. (મિલી ચાલી જાય છે.)

Page #47

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
ગંગાદાસ પંડિત ! શરમ છે આપણને !
મુરલીધર કેમ ભાઈ ?
ગંગાદાસ આ આપણે બધા જાડા પાડા જેવા બેઠા છીએ ને પેલી બીચારી છોકરી પાસે બધું કામ કરાવીએ છીએ.
નત્તમ (ચાપડીમાંથી મોટું કાઢીને) જઇને એનું બેડું કેમ ભરી આપતા નથી?
ગંગાદાસ (કચવાઇને) કેવા કેળવાએલા ભેગા થયા છે? હમણાં કોઈ મડમ જતી હતી તે ઝપ દઈને વનિતાવાત્સલ્ય બતાવવા દેડત, આ તે આપણું સ્વદેશની. ઘરકી મુરઘી દાલ બરાબર. (ભગવાનદાસ ઉઠીને પાણીના હજ તરફ જાય છે.)
નત્તમ ભગવાનદાસ! કયાં ચલાવ્યું ?
ભગવાનદાસ (ગુસ્સે થઈને) મારી નજરમાં આવશે ત્યાં જઇશ.
મેટાભાઈ (ઝપાટાબંધ આવીને) ગંગાદાસ પેલે ઢાંગી જોયો કે? ગુલાબચંદભાઈ કહેતા હતા કે “ચુ છું તે આંખ બગડે છે.” ને હમણું તે ધમણની માફક ચુલે ફુકવા મળે છે.
છેટુભાઈ (લખવાનું મુકી દઈ) લાવ ત્યારે હું પણ શાક મેળી નાંખું, ખાવાનું જે વડલું થયું તે ખરૂં. ( તે ઉઠે છે, મિલી બેડુ લઈને આવે છે. તેના હાથમાં ઘડા છે. સાથે ભગવાના આરે છે. બધા ઉંચું જુએ છે.)

Page #48

-અંક બીજે
જ8
ભગવાનદાસ (મિલીને) લાવ, હું આ ઘડો લઈ લઉં.
પેમલી (હસીને) બેહે બેહે શેઠ! તમે યું ઘડે લેતા'તા ?
ભગવાનદાસ (હસીને) લાવ, લાવ. (પોતે ઘડો લઈ લે છે.)
ગંગાદાસ પંડીત ! આજે ભગવાનદાસને કામ કરવાનું શૂર ચઢવું લાગે છે.
ભગવાનદાસ ગંગાદાસ! You mind your own business. (તમે તમાજ કામ સંભાળે.)
માયાભાઈ (પેમલી પગથીઉં ચડવા જાય છે તેને ) જેજે. See ! આ પગથીઉં સમાલજે.
પેમલી અહં શેઠ! આ પગથીઆને તે મને હીસાબ છે! હું તે બે બેડાં લઈને કુબેર ભંડારીએ ઓખ ખેંચતાં ચઢી જઉં છું. (આગળ પેમલી ને પાછળ ભગવાનદાસ રસોડામાં જાય છે.)
ગંગાદાસ મોટાભાઈ છોકરી ચબરાક છે. તમને કેવો ધબ્બો પહેરાવ્યો?
નરોત્તમ Now surely ! (ખરેખર) આ ગામડીઅણુ શીવાય બીજું કે તમને સુઝે છે ?
Now Mister, listen ! ( જુઓ માસ્તર, સાંભળે!) તું તારી હેલન ઓફ ટ્રોયને વિચાર કર. અમે ગ્રીકના અભ્યાસી નથી. અમારી તને શી પંચાત ?

Page #49

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
મુરલીધર મોટાભાઈ ! આપણા દેશની શી દુર્દશા ! સ્ત્રીઓનું સ્ત્રીવ કેળવણી વિના સંધાઈ મરે છે.
ગંગાદાસ Mary a flower is born to blush unseen, And waste its fragrance on the desert air. (ગાય છે.)
અદીઠાં કરમાવાને, વિપિને કુસુમ ઉગે; સૌરભે વણમાણી સૌ, વેડફાઈ જતી વને.
નરોત્તમ (ચોપડીમાંથી મોટું કાઢી) મૂર્ખાઓ! તમે આ બ્રહ્નચર્યાશ્રમનું વાતાવરણ બગાડવા બેઠા છે.
મુરલીધર Surely (ખરેખર) નરોત્તમ! તું ડોકટરથી પણ વધારે વહેમીલે થઈ ગયો છે. આપણે જગતને ના મંત્ર શીખવવા બહાર પડીશું, ત્યારે સ્ત્રીઓને ઉદ્ધાર કર્યા વિના છુટકે છે?
મોટાભાઈ Look at that woman (એ સ્ત્રી તરફ જો), ગંગાદાસ! એના હાથ તો જો. શા ઘાટીલા છે!
ગંગાદાસ મોટાભાઈ! તમારી વૃત્તિઓ બધી સ્કૂલ છે. (મિલી એક તપેલી લઈને આવે છે અને થોડે દૂર જઈને માંજવા બેસે છે.)
નરોત્તમ (ઘુરકીને) અરે. રાંધતી નથી?
પપલી ( હસીને) નેના શેઠ ! પેલા કાકા શેઠને છોટાભાઈ શેઠ રેધે છે. મને કે તપેલી ઉટકી આવ.

Page #50

-અંક બીજે
ગ ગાદાસ (ખુરસી પાસે ખસેડી) મિલી ! તને ગરબા ગાતાં આવડે છે?
(ત્તમ ડોળા કાઢે છે.)
મેરાભાઇ Now listen ! ( આ જુઓ?) આ સૂક્ષ્મ વૃત્તિનું પ્રદર્શન કે?
ગંગાદાસ છે તે માત્ર એની કેળવણીની વાત કરું છું. જ્યાં જુઓ ત્યાં ઉન્નતિ એરો-એ મારા જીવનનું ધ્યેય છે.
પેમલી. (મેટાભાઈને) શેઠ! તમારું નામ ર્યું?
મોટાભાઈ (હસીને) મેટા
મિલી (મેટાભાઈને) મેટા શેઠ ! આ તમે ચંબ આ વયમ છે ? અમારે ગોમના માહતર બે દેડી રાખે-કેનની પાછળ. ને તમે તો એમને આમ રાખો.
મેટાભાઈ (હસીને, ઉડીને આવે છે.) એમાં હુન્નર છે.
પેમલી ( શરમાઈને) બળ્યાં? ચંબ આવાં તે ચ્યમ રે શે!
મટાભાઈ જે! તને રાખતાં શીખવું ? (ગળામાથી ચશ્માની દેરી ઉતારે છે.)
નરોતમ મેટાભાઈ ! You are a driveliing idiot ( તમે નિર્બળ મનના મર્મ છે.) એ શું કરે છે?
મોટાભાઈ તરમ ! હું મારી નજરમાં આવે તે કરીશ. Listen! (સાંભળ) મેં બ્રીટીશ સલતનત સામે સત્યાગ્રહ કર્યો તે શું હું તારાથી ડરવાને શું ?

Page #51

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
નરોત્તમ (ગુસ્સામાં) ડેમ ! (ખુરસી જેરથી વાંકી મુકી બેસે છે.)
ગંગાદાસ (સાત્વિક પુણ્ય પ્રકેપ અનુભવતાં) મોટાભાઈ ! તમારે શરમાવું જોઇએ. બીચારી ગ્રામ્ય કન્યાને ચશ્માને શેખશે લગાડે છે?
મિલી મેટાશેઠ! ભાઈશાબ ! ટાંકીઓથી લેટે લઈ આઓછી મારે હાથ ધોવા છે.?
મોટાભાઈ Certainly (જરૂર.) (તાપમાં ચાલી જાય છે.)
ગંગાદાસ મિલી ! તને ગરબે ગાતાં આવડે છે?
પિમલી ભાઈશાબ ! બળ્યો ગરબે તે ન આવડે પણ રાહડે આવડે છે. નોરેતર આવે ને તારે રાહડા ગાઇએ.
- ગંગાદાસ તું પરણેલી છે કે કુંવારી ?
પેમલી (શરમાઈને) બન્યું એવું શું પુછોછ? (નીચું જોઈને) મારે વિવાહ વીરશદમાં મેહનછની ખડકીમાં પેલા મરઘાભાઈને તે થયું છે. એ તે મેટા
મુછી છે.
ગંગાદાસ તને “ગરબે રમવા તે ગેરી, નીસર્યા રે લોલ ને રાસડો આવડે છે!
મિલી ભાઇશાબ! અમારા ગામમાં એવું નૈ. મને તે “માં પાવા તે ગઢથી ઉતર્યો મેં કાળી રે' આવડે છે.

Page #52

- અંક બીજે
નરોત્તમ પંડિત ! આનું માથું ચસકવા માડયું છે. (પાસેના ઝાપરથી ફૂલ લઈ તેડીને સુંઘે છે.)
યુરલીધર મને પણ એમ લાગે છે. મારે વચ્ચે પડવું પડશે. (ઉઠે છે.) ગંગાદાસ! હું ધારું છું કે આપણે આપણી ભાવના ભુલવી ન જોઈએ.
ગંગાદાસ હું કઈ દિવસ ભાવના ભુલતે નથી.
| મુરલીધર ગંગાદાસભાઇ! ગરબાની બહુ વાત ન કરે નહીં તે સુતેલા સંસ્કાર જાગશે.
ગંગાદાસ મારી જરા ફિકર ન કરશો. મારી ભાવના અડગ છે. આજે આ તક મળી છે ત્યારે માત્ર આ છોકરીના સંસ્કાર સુધારવા મથું છું.
મુરલીધર જાઓ તમે નાહી લે. જમવાને વખત થશે.
ગંગાદાસ જાઉં છું ( કટીજાણું મેં કરી જાય છે.)
મુરલીધર પેમલી ! તને ભણતાં આવડે છે ?
પેમલી (હાથનો લટકે કરી) ના બા! મારી બાએ ના પાડી છે. ભઈશાબ ! ભણે તે તે રડે, ખબર છે?
| મુરલીધર જ, જ. એ તમારા ગામડાના વહેમ છે. જે, અમારા મુંબઈમાં તે બધાં બૈરાં ભણે છે.

Page #53

૪૮
બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
પેમલી તારે શેઠ ! મમ્મમાં બાયડીએ ચબહાં પેરે છે? મારા ગામને મેં તે કે'તો તો.
મુરલીધર અરે ! જેટલી જઇએ તેટલી. મારી બૈરી ચશ્માં પહેરે છે.
પેમલી શું કાછ ભાઇશાબ? ચ“હે પેરે છે ! ને બાહડાએ પેરે છે ?
મુરલીધર હા, કેમ તારે પહેરવાં છે?
પિમલી અમારે મેતાજી કેતેતો કે મમ્મીની બાયડીઓ તો ઉંચાં ઉચે ખાક
મુરલીધર હા. તારે મુંબઈ આવવું છે?
પિમલી પણ ઇશાબ ! અમે તે ગામડાનાં માણહ. અમને કુણુ લે જાય ?
| મુરલીધર અરે હું લઈ જઈશ. (મેટાભાઈ લોટ ભરીને આવે છે)
મટાભાઈ પંડિત ! What are you doing here? તમે અહીં શું કરે છે?
નરેતમ (બબડે છે.) ડેમ !
મોટાભાઈ પંડિત ! Listen ! (સાંભળ ! મીસીસ પંડિતને ઓળખું છું. I owe her a duty. (મારે એના તરનું મારું કર્તવ્ય અદા કરવાનું છે.) તું આમ ગરબડ કરે તે નહીં સાંખું. See ! (સમજો !) બીજી સ્ત્રી સાથે હું તને છુટ નહી લેવા દ8.

Page #54

- અંક બીજે
મુરલીધર (ગુસ્સામાં) What do you meant (તમે કહેવા શું માંગે છે ?).
મોટાભાઈ What did you say just now? see ? heard. I myself heard it. You invited her to Bombay. This is mean, caddish. I call it unfair in poor lrs. Pandit. (તેં હમણાજ શું કહ્યું? સમયે મેં તે સાંભળ્યું. મેં મારી જાતે તે સાંભળ્યું. તે એને મુંબઈ આવવાનું નિમંત્રણ આપ્યું. આ નીચતાર્યું છે; અસંસ્કારી છે. તમે બીચારાં મિસીસ પંડિત તરફ અઘટિત રીતે વર્તે છે. )
મુરલીધર I il you sou: un? તમે મુંગા રહેશો ?
પેમલી. ભાઇશાબ ! બળ્યું મારું રડયું ગોરપીટ શું બેલો છે ? અમારી ગામડાઆ રીતે બોલો તો મને પણ એક બે અકશર સમજાય.
(મુરલીધર ગુસ્સામાં ચાલી જાય છે.)
મોટાભાઇ (હસીને) તારે સમજવા જેવી વાત નથી. લે આ પાણી, હાથ ધો.
પેમલી મેટા શેઠ ? જરા હાથ પર પોણી તે રેડે.
મોટાભાઈ Certainly! Certainly! (જરુર ! જરુર !)
પેમલી ભાઈશાબ ! એ શટ્ટલી એટલે મ્યું ?
મેટાભાઇ ખીતજ, ખચીતજ. (પાણી રેડે છે. તે ઘણું પડે છે.)

Page #55

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
મિલી અરે શાબ ! આ સ્યુ કર્યુ? બધે છટાજ છેટા. આ તમારા લેંઘા પર પેજ પણ.
મોટાભાઈ હરકત નહીં, હરકત નહીં. લે ચશ્માં પહેરવાં છે?
પેમલી ના, ભઇશાબ ! કઈ જુવે. ના બા-હું તે ચહે નહી પહે-મારે મેમે જુવે તે મારી નાં છે.
મોટાભાઈ અરે તારે મા ગયો જહાજમાં ! લે.
( ચશ્માની દેરી પેમલીના ગળામાં નાંખે છે. )
પેમલી ( હસતી જાય છે અને લાડ કરે છે.) ના, ના, ભઈશાબ! આ શું કરે છે ?
મેટાભાઈ અરે પહેર પહેર ! મારા સમ !
નરોત્તમ (ખુરસી પરથી ઉઠીને બે ફલંગ મા મોટાભાઈને ગુસ્સામાં બોચીએથી પકડે છે,) y u fellow! અહીંયાં પણ તમારી વિદ્યા ચલાવવા માંડી કે ? શરમ નથી લાગતી ? અહીંયાં શું કામ આવ્યા છે? આ કલિયુગનું કામ કરવા ! (મેટાભાઈ ભીમસેન સમા નરોત્તમના સ્નાયુઓ તર, નિરાધારીથી જોયાં કરે છે ) મિલી ! આપી દે એનાં ચશ્માં. તુ કામ કરી આવી છે કે વાતો કરવા ? જા, રાંધ!
મેટાભાઈ Now, what do you mean? (એટલે તું શું કહેવા માગે છે )

Page #56

-અંક બીજો
પ
નામ I mean what I say. I won't have this. (હું જે કહું છું તેજ કહેવા માંગું છું. આ હું નહી ચાલવા દઉં.) નહીં ચાલે, ચાલ આપી દે. (પેમલી રાક્મા આપી દે છે.) Now (વે) માસ્તર મોટાભાઈ ! જાઓ અહીંથી. નાહી લો ને જમવા તૈયાર થાઓ. ને પેમલી! તું જા ને રાંધી નાંખ.
મોટાભાઈ (નોરમના ઉગ્ર મુખ તરફ બીકથી જોતાં) Alright. I will see (ભલે હું પણ જોઇશ.). ( જાય છે).
મિલી (જરાક હસીને) નાના શેઠ ! ભઈશાબ એમ મીજાશ ઓમ કરે છે? તમે મેટા મનખ રોજ ચબહાં પહેરે. અમે ગરીબ મનખ તે કદી જોઈએ પણ નહીં.
નોત્તમ
(નરમ પડી) પણ મોટાભાઈ માણસ જરા વિચિત્ર છે.
મિલી નાના શેઠ ! એવું હું કરે? તમે બેશી બેશીને વાંચ વેચ કરે છે. એ બીચારા મને ગમ પાડે તેમાં તમારું હું ગયું ભઇશાબ? હાચું ના કો તે અંબા માના હમ.
નરોત્તમ (વધારે નરમ પડીને) તું એ ન સમજે.
પેમલી તારે નાના શેઠ! આ તમે આ દી ને રાત વેચો તેઓ ની દુખે?
નત્તમ (જરાક હસીને) ના, મને તે વાંચવાની ટેવ પડી ગઈ છે.
મિલી તેમાં ! તમે મેતાછ કરતાંએ બઉ સુશીઆર દેખાવ છે.

Page #57

બહાચર્યાશ્રમ
(વધારે હસીને) જ. હવે રાંધી નાખ. મને ભૂખ લાગી છે.
પેમલી હાય હાય ભાઇશાબ ! તારે કેતા ચ્યમ નથી? એ ભુખે પેટે તે મુખ મીનાશ હાથમે રેજ નૈ. આ અમણે ઝપ દઈને રાંધી નોખું છે.
નરોત્તમ કે નહીં. મેંડું થશે તે ચાલશે.
મિલી (શરમાઈને ) અરે મેં વાત છે? મારા નાના શેઠને ભુખ લાગીને. પણ શેઠ ! તમારા હાથમેં પેલાં પુલાં છે તે મને આપે ને.
નોત્તમ જોઈએ છે? ખુશીથી. પણ તું શું કરશે ?
પેમલી ભઈશાબ ! બહાર માધવજીનું દે છે ને ત્યાં હું ચઢાઈ આઈશ.
નરોત્તમ એવી મૂખાઈ શા માટે કરે છે?
પેમલી તારે ખુલીને કરીએ?
નરોત્તમ જે, આ પુલ છે તેમાં દેરે પરેવજે.
પેમલી માલા, માલા, તે તે મને આવડે છે. હરમાનને ચઢાવવા.
નરોત્તમ On this wretched religious mentality ! ( 32 YG હાર્મિક મનોદશા!) ના, ના, એક નાની માળા કર ને તારા અંબેની બાપાસ વીંટી મુક.

Page #58

– ક બીજો
પેમલી
( હસી હસીને ) હા, હા, સમજી. એમ ક્રાને વેણી કર. લાઓ, મારા નાંના શેઠ શ્કડ છે. ( ગાંખા નચાવે છે. )
(
નાત્તમ
( ખડખડ હસીને ) એમ કે ?
૧૩
ગુલાબચંદ
( ઓટલા પર આવીને ) નરાત્તમ ! ક્યારના એ શું કરે છે ? પેમલી ચાલ ! મેં તે રાંધીએ નાંખ્યું.
મલી
લા નીરાંત થઇ. ભશાખ બધાં જમી લેા. હું વાહણુ માંજી નાંખેશ.
ગુલામચંદ
પ્રેમલી ! ચાલ. :
પ્રેમલી
આવી. ( જાય છે. )
[ પડદો પડે છે. ]

Page #59

અંક ત્રીવે
[ સમય ઃ પાંચ દહાડા પછીની સાંજ. સ્થળ ઃ તેજ. માટાભાઇ અને મુરલીધર વાત કરતા દેખાય છે. ] મોટાભાઈ
પંડિત ! Now listen. I am your friend. See? (જે સાંભળ. હું તારા મિત્ર કું. સમજ્યો? હું તારા મિત્ર નથી પણ તારા કુટુંબના ધ્યુ. You see ? ( તું સમ! ? ) મીસીસ પંડિત મારી મિત્ર છે. See ? ( સમજ્યા ? ) મને માન છે તેને માટે, તારે માટે, તમારા પ્રણય માટે.
મારલીધર
પણ આ બધું કહેવાની કૈ` જરુર નથી દેખાતી.
મોટાભા
નથી કેમ દેખાતી ! Lister. ( સાંભળ ). દેખાય છે. સ્પષ્ટ દેખાય છે. તારી પત્નીકિત મળવા મેરી છે.
સુરલીધર એ તે કયારની ચળી ગઇ છે. હું બ્રહ્મચારી થયા છેં.

Page #60

-અંક ત્રીજો
૫૫
મેટાલાઇ My dear fellow, listen, (મારા પ્રિય મિત્ર, સાંભળ.) હું કદી મૂર્ખ બન્યા નથી, બનવાને નથી, કેઇને બનવા દેવા નથી. તું મૂર્ખ બને છે. સમજે? See ? તું પેલે પેમલી પાછળ ગાંડ બને છે.
મુરલીધર What nonsense! - કેવી અર્થ વગરની વાત?)
મોટાભાઈ sense (અર્થવાળી) છે. Listen, (સાંભળ). કાલે એકલે એકલે એને ભણાવવા કેમ બેઠે હતો? Bad habit, See ( ખરાબ ટેવ. સમજ્યો?) મને દુનીઆનો અનુભવ છે. મરદ પારકી સ્ત્રીને ભણુવવા માંડે કે મહેકાણુના સમાચાર શરુ થાય. કેટલા દાખલા બતાવું! ઘરમાં મોટી છોકરીને માસ્તર ભણાવવા માંડે કે ગોટાળાના ગણપતિ બેસે.
મુરલીધર મોટાભાઈ! તું તો મૂર્ખને શિમણિ છે.
મોટાભાઈ Listen. See ! (સાંભળ, સમજ!) એ પારકી છોકરી ભણુંવવાની વૃત્તિજ ભયંકર છે. ભણાવવાનું મન થાય કે તારા જેવા સંસારી માણસે ભાગવું.
મુરલીધર ત્યારે કઈ કન્યાશાળામાં મરદ માસ્તરજ ન રાખવો ?
મોટાભાઈ Now my dear boy, listen (મારા પ્રિય મિત્ર, સાંભળ.) એક અનુભવી માણસનું માન. તારા હૃદયને પુછ. See! Ask your heart. your heart-(સમજો ? તારા હૃદયને --મુછ તારા હૃદયને ) મીસીસ પંડિતની છબી ઉખડી ગઈ છે. Yes. (હ.) તું ના કહેશે તેઓ

Page #61

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ નહીં માનું. ત્યાં બ્રહ્મચર્યને ચુને તેના પર પેમલીની છબી ટી. You see? ( તું સમજ્યો?) -
મુરલીધર , - તારે મને દૂર કરે છે. I know your game, (તારી રમત હું સમજી ગયો છું.)
- મેટાભાઈ Nothing of the kind. (એવું જરા પણ નથી. ) હું તે બ્રહ્મચારી છું. બધી સ્ત્રીઓ, મા, બહેન, દીકરી બધી–
" મુરલીધર ( કચવાઈને) મને ખબર છે. તમને તે બધાં સમાન છે મેટાભાઈ! તમારી વાત ખરી છે. પણ હું હમણાં ધ્યાન કરવા બેસું છું. જે તમારી વાત ખરી હશે તે હું ધ્યાન કર્યા જ કરીશ. હું બ્રહ્મચારી છું ને રહેવાને. ( જવા માંડે છે.)
મેટાભાઈ See, boy? (સમજે છોકરા ?) તારું બ્રહ્મચર્ય ધાસ્તીમાં આવી પડયું છે. જા ધ્યાન કરવા બેસ. તને ફાયદો થશે. ( વળાવી આવે છે. ડાકટર ને નરેમ ને ગંગાદાસને આવતા જોઈ) કેમ!
માધુભાઈ નરોત્તમ! આ માં તમે એક્લા બુદ્ધિશાળી છે. હું આજે ત્રણ દહાડા થયાં આ બધાને " જોઉં છું. આ છોકરીને વધારે રાખવી કામની નથી.
નિત્તમ ડાકટર! મારે તમને સ્પષ્ટ કહેવું જોઈએ કે તમે નકામા ગભરાઓ છો.
માધુભાઈ Now! Now! ! “હરિને મારગ છે શૂરાને, નહીં કાયરનું કામ જેને.” અત્યારે તમે બધા કાયર થઈ ગયા છે. તમારું શૌર્ય શિથિલ થયું છે. એક છોકરીને ત્રણ દહાડા જોઇ જોઇને તમે બહુ દુ બની ગયા છો •

Page #62

-અ’। ત્રીને
નરાતમ
ડાકટર | મારી વાંત નહીં કરે!. I know my business. (હું મારું કન્ય સમજું છું. )
:
માધુભાઈ
Of Course ! ( અલબત્ત !) તમારી વાત તેા જુદી છે. પણ ગઞાદાસ ! તમે આજે એ દહાડા થયાં નાટકાનાં ગાયન ગામ છે. કાલે પ્રેમલી પાણી ભરતી હતી ત્યારે તમે ‘ ચતુર ચતુરા પેલી ચાંદની જો ' ગાતા હતા. નરાતમ
C
અરે આજે સવારે · આવેા કુમકુમને પગલે ' ખેલતા હતા.
ગગાદાસ
ડાકટર ! એટલે શું એક ગાયન પણ ન ગાવુ ? માધુભાઈ
પણ ભાઇ ! આખા દહાડા તે આવાં ગાયન ગવાય ? નરાતમ
અરે ગંગાદાસ ! ગાયનમાં શૃંગાર શીવાય બીજો રસ છે કે નહીં ? ગગાદાસ
સાહિત્યમાં એ રસ પ્રધાન છે.
૫૭
નરોતમ
પણ મીસ્તર ! એ રસ પીતાં પેટ ફાટી જશે.
ગગાદાસ
વારુ, ડાકટર ! હવે થોડાં ગ!ઇશું. જો કે ખરું પુછે। તો નાદ બ્રહ્મ વિના બ્રહ્મચય શકય નથી.
નરાતમ
ગંગાદાસ ! બ્રહ્મચર્ય ને વળગી રહેા. નાદ બ્રહ્મનુ થઇ રહેશે.
ગગાદાસ
( કંટાળીને ) Alright ! ( ીક! ) થયું હવે! ( ચાલી જાય છે. )

Page #63

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
માધુભાઈ
Now my dear ( મારા પ્રિય ) નરોત્તમ ! એક વાત કહું. મને લાગે છે કે આ છોકરીને માકલી આપવી પડશે. દાજી પટેલ પણ એકદમ માંદા થઇ ગયા, ને એના દેાકાના પણ પત્તો નથી.
૫૮
નરાતમ
ડાકટર! તમે મને છે। એમ નથી. આ પણ આપણા કાર્યક્રમમાં એક જરુરી વતુ છે.
માધુભાઈ
Now ! Now ! આ ખીચારી પટલ! પર પ્યાર કરવા એ તે બ્રહ્મચના ક્રમ હાય ! Oh God ! ( અરે પ્રભુ ! ) આ માધુના કાર્યક્રમનુ શું થશે ?
નરાતમ
આત્મવિગ્રહ વિના કદી સિદ્ધિ મેળવાય છે? આવી એક ત્યાજ્ય વસ્તુના આકર્ષણને જીતવું એ પહેલુ પગથીઉં, એક અગત્યનું પગથીઉં ન કહેવાય ? માધુભાઈ
એવુ અગત્યનું પગલું લાગે છે કે જે ન ચુકયા તે નસીબદાર, જો ક્રાઈ ચૂકયા તે! ગરબડ ભુસ કરતા કે નીચે પડશે. મારા ા ખંડ અને અભ્યાસગૃહ એવાં સ્વચ્છ કરી જાય છે. પણ નરકે રહેવું સારું, સ્વર્ગે નારીનાં ન મેટાં આ માધુને કૈં કરવું પડશે ને તારે તેમાં મદદ કરવી પડશે.
નરાતમ
તે વિશે એપીકર રહા. જરૂર હું' મારાથી બનતું કરીશ. તમારું' જ વાકય છે: રિનેા મારગ છે શૂરાના'.
માધુભાઈ
ખરી વાત છે—નહી` કાયરનું કામ જોને' હીંમત રાખ, માધુ દીકરા ! નહી. કાયરનું કામ જોને' આ માધુને હવે અભ્યાસના વખત થયા છે. નહી કાયરનું કામ જોને ( ગાતા ગાતા જાય છે,)

Page #64

- એક ત્રીજો
નરોતમ મને તે આ બધા કરતાં બીચારી મિલીની દયા આવે છે. ( વિચાર કરતો જાય છે. ભગવાનદાસ ને ગુલાબચંદ આવે છે. બંને જરા ગરમ છે.)
- ભગવાનદાસ (ભવાં ચઢાવી) ગુલાબચંદભાઇ, સીધી સાફ વાત કહી દઉં? તમને બીલકુલ રાંધતાં આવડતું નથી. આજે તમારે બહાર બેસીને ચેખા વીણવા પડશે.
ગુલાબચંદ ભગવાનદાસ! તમને આ શેખ કયારથી લાગે? કાલે તે કહેતા હતા કે ભજીયા શીવાય બીજું કે આવડતું નથી. અને હવે તે પાકશામવિશારદા બની ગયા !
ભગવાનદાસ રાતે કેણે રાંધ્યું? ને રાતે મારું બનાવેલું શાક જુઓ, ને સવારનું તમારું જુઓ ફીકકું ફસ. હું સાચું કહું છું, તમે ચેખા વણે.
ગુલાબચંદ ઠીક, હું ચુલા પાસે બેસીને વીણીશ. ( જવા જાય છે.)
ભગવાનદાસ (તેને હાથ ઝાલીને ડોળા કાઢીને ) હું કહું છું તે બરાબર છે. પેમલી પેલા ચેખા લાવ.
મિલી ( અંદરથી ચેખાની થાળી લાવી ) ભગવાન શે! આ રયા ચોખા વેણી નાખે છે કે હું નાખું ?
ભગવાનદાસ અરે તું શું થશે? અમે નથી ને તેને કામ કયાં ઓછું છે? લે. ગુલાબચંદભાઈ ! આ ચેખા લઈ જાઓ તમારી ઓરડીમાં.
ગુલાબચંદ હું તે રસોડામાં બેસીને જ ચોખા વણીશ.

Page #65

Ev
બ્રહ્મચય શ્રમ
ભગવાનદાસ
ચેોખ્ખી ના ! રસેાડામાં હું બેસીને રાંધું છું, ગુલામયદ
હું ખેસીશ તે તમારી રાંધણ કળા કથળી જશે ?
ભગવાનદાસ
ગમે તે થશે. હું તમને રસાડામાં નહીં આવવા દઉં'; થયું ?
ગુલામય
હું આવીને બેસીશ.
ભગવાનદાસ
જો હું કેમ આવા છે તે. ચાલ; પેમલી ! અધરનુ પાણી આપ. પેમલી
ગુલાબચંદ કાકા! એમ બળ્યું શું માહુ કરેછ ? ભગવાનશેઠ હાચુ કે છેસ્તે, તમે તમારી આયડીમાં જાઓને. તમારી આંખા ધુમાડેથી બગડશે, હમજ્યા ? હું અમાં ચેાખા લેવા આવુ' બ્રુ.
ગુલાબચંદ્ર
એમ ! ( હસીને ) ઠીક, વહેલી આવજે. હું વીણી મુકું છું. ( ચાળી લઈને ચાલી નય છે.)
પેમલી ! તું જખરી છે હાં.
પ્રેમલી
ભશાખ ! લઢી શું મરા॰ ? ( હસીને ) લા હવે ભગવાનશેઠ ! તમે રાધા કે હું રાધવા માંડું ?
ભગવાનદાસ
ભગવાનદાસ
અરે તું શું કરવા પીકર કરે છે ? મે' હમણાં રાંધી નાંખ્યુ. કેમ કાલે કેવું થયું હતું ?

Page #66

-અંક ત્રીજો
પેમલી ભગવાનશેઠ! મારા તે મોંમાં હવાઇજ રઈ જો. ચાલો હું આવી. પેલા નેના શેઠની ખુરશી મેલી આવું. આવશે તે વાંચશે કાં?
ભગવાનદાસ ચાલની! એને ખુરસી મુકવાના હાથ નથી બન્યા? શાક કયાંનું છે ?
પેમલી પેલા છોટુભાઇશેઠ મેળવા લઈ જ્યા છે. તમે જાવ. હું લઈ આવું. (ભગવાનદાસ જાય છે. પેમલી ખુરસી ખંખેરીને ગોઠવે છે ને ટેબલ છેડા વડે સારું કરે છે. છોટુભાઈ એક હાથમાં મુળા ને બીજા હાથમાં છરી લઈ રસેડા તરફ જતા આવે છે.) છોટુભાઈ શેઠ ! શાક મળી લાયા કે ભઈશાબ ?
છોટુભાઈ હું રસોડામાં મળવા જ જતો હતો.
પેમલી અરે રસેડામાં તે ઓખમાં ધુણી ગાય છે. ભઈશાબ ! અંઈજ બેસોને હું ખુરશી મેલી આલું. (ખુરસી મુકી આપે છે. તેના પર બેસી છોટુભાઇ મુળા છીણવા બેસે છે. મિલી ઝાડુ લાવી ધીમે ધીમે વાળતી જાય છે.) શેઠ! આવડા મેરા ધ્યાને ભઈશાબ પરણ્યા એમ નથી.
છેટુભાઈ (નસાસો નાંખીને) પેમલી! સારી બારી નહીં મળી તેમાં. ને હવે તે મેં બ્રહ્મચર્ય લીધું છે.
મિલી એમ શું કે છો ભઇશાબ? તમારા જેવા મોટા મનખને બાયડી ને મળે? આ અમારા ગેમમે દશ વરહનો થાય કે ઝપ ઝડપાઈ જાય.
ભગવાનદાસ (અંદરથી) પેમલી !...
મિલી (નેતિ) આવી શેઠ.

Page #67

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
છોટુભાઈ તું કેમ ત્યારે હજી પણ નથી?
પેમેલી મારા તે તયણ વિવાહ થયા ને તયણે મુરતીયા મરી જ્યા.
છોટુભાઈ અરે રામ રામ ! (વાત કરતાં હાથ કપાય છે) અરરર!
પિમલી (પાસે આવીને) શું ધ્યે ભઈશાબ ઓ માડી! આ
છેટુભાઈ નહી, કે નહીં. એ તે જરા વાગી ગયુ. (આંગળીનું લોહી ચુસે છે.)
પેમલી અરે ભઈશાબ! ઉપર ધુળ ભભરાવીને અમણો ચપ દઈ મટી જશે.
છોટુભાઈ ના, ના. Septc (ચેપી) થઈ જાય. એર ચડે.
મિલી અરે એમ તે કેવાં વખ ચઢતાં હશે ? રામ રામ કરે. ઉભા રહે. મટાડી દઉ (ધુળની ચપટી લઈ ઝુકીને ઝીણી કરે છે.) હાથ લાઓ જોઉં.
છોટુભાઈ (હસીને હાથ લંબાવે છે.) લે. (પેમલી આંગળી પર ધુળ નાંખે છે. મોટાભાઈ પાછળથી આવે છે ને મેનોલ ચઢાવી સ્તબ્ધ બની જોઈ રહે છે.)
મેટાભાઈ (મજાકમાં) પ્રોફેસર સાહેબ! આ શું કરે છે?
પેમલી (હસીને મોટાશેઠ! એ તે છોટુભશેઠને લોહી નીચળ્યું છે. તેઓહ
મોટાભાઈ (જરા કડવાશથી) છોટુભાઈ. ઓસડ બહુ ગળ્યું લાગ્યું દેખાય છે..

Page #68

-અંક ત્રીજો
છોટુભાઈ (જરાક કરડાકીથી) તમારી આંખે કમળ થયા છે. (નીચું જોઈ શાક મળવા માંડે છે. મિલી સાવરણી લઈ પાછી વારવા બેસે છે તે વારતી વારતી દૂર જાય છે )
મોટાભાઈ (નીચા વળી ને હસીને) મિલી ! કેમ ચમે પહેરે છે ?
પેમલી ભાઈશાબ ! અત્યારે રેવા દોને. કઈ રોયું જશે.
મોટાભાઈ જુએ તેને જ પડે. (ગળામાંથી ચરમા ઉતારે છે ને પેમલીને ગળે પહેરાવવા જાય છે.)
છોટુભાઈ (સખ્તાઈથી) પેમલી ! જા જઈને આ શાક રસોડામાં મુકી આવ.
મેટાભાઈ (રફથી કરીને) છોટુભાઈ ! What is this (આ શું?) તમારાથી સેકો પાપડ નથી માંગતા. બે પગ નથી? See? (સમજે ?) જજને મુકી આવ.
છેટુભાઈ (ગુસ્સામાં) તમને શું જોઈએ છે તે મને ખબર છે. ફેડે. ( શાકની થાળી લઈ ગુસ્સામાં જવા જાય છે.)
મિલી છોટુભાઈ શેઠ! એમ શું બન્યું કરે છે ? મને આલો ને. હું મુચી આવું (તેની હાથમાંથી લેવા માંડે છે ને હસે છે.)
છોટુભાઈ (હસીને) રહેવા દેવી. હું મુકી આવું. તું બહારી નાંખ. (જાય છે.)
મોટાભાઈ (ધીમેથી) પેમલી ! તારા મામાને પાંચ રુપીના આપ્યા ?

Page #69

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
પેમલી હાં, મોટાશેઠ! હજુ ચાર દડા મેમે માંદેજ રેશે.
મોટાભાઈ તું હશીઆર છે.
પેમલી વે, હાશીઆર ના હેઉ તે મારે મોમે મને તમારા જેવા શેઠીઆએને હાપિ કે ? ચાલો હું બાપજીની ઓયડી ઠીક કરી આવું. બચારે પરમેહરને માણહ છે. કે હબધુ રાખતાં આવડેજ નૈ.
અરે એને અવતાર ડુકકર જેવો ગ. શું? બોલ. હવે જે આ પાંચ. રુપીઆ. તું કાલે ફક્કડ લુગડું લઈ આવજે.
પેમલી (લાથી) ના બા! મારા મેમાના ક્યા વિના હું પૈસા નૈ લઉં. પારકા ભાયડા પાહેથી પૈસા લેવા એ હાર માણહનું કામ નૈ. તમારે ચમહે પરવા આલે.
મોટાભાઈ લે. (પેમલી ગળે ભેરવે છે ને ચમે એક આંખે રાખવા મથે છે.. નરોત્તમ પાછળથી આવે છે.)
મિલી એમ હું? (જોરથી આંખમાં રાખી) લે, આ મને રદ
મેટાભાઈ (મિલીને વાંસે થાબડી) શાબાશ! શાબાશ રે પેમલી!
નરોત્તમ (બંનેને છુટા પડતાં) મીસ્તર મટાભાઈ! આ માંડયું છે શું ?
મેટાભાઈ (દાંત પીસીને ) You intermeddler . You go away.

Page #70

અંક-વીરને
Listen. (વચમાં માથું મારનાર! તું ચાલ્યો જા ! સાંભળ) હું તારો ગુલામ નથી. સમજ્યો?
નરોત્તમ ( ગુસ્સામાં) હું જાણું છું કે તમે કોના ગુલામ હા. પણ માસ્તર મેટાભાઈ! આ બ્રહ્મચર્યાશ્રમ છે. ને ખેતની નિર્દોષ બાલા છે. તમને શરમ નથી આવતી?
મોટાભાઈ (તેવાજ ગુરસામાં) I tell you plainly ! Listen. ( હું તને ચેખું કહું છું. સાંભળ) I wan't have this. ( આ ચલાવી નહીં લઉં) તારા મનમાં તું શું સમજે છે? તું પોલીસમેન છે? No. (ને) તું મારો ગુરુ છે? ના. Then (ત્યારે) તરે વચ્ચે બેલવાનો શો અધિકાર છે? તારા મનમાં સમજે છે શું ?
નત્તમ શું સમજું છું ? જોવું છે ? You dirty fellow ! ( નીચા આદમી !) એક શબ્દ વધારે બોલશે તો-(આદ્ય ચઢાવે છે. )
(તિરસ્કારથી ) You bullv ! (દાદા!) તું પણ મવાલીનો મોટો ભાઈ છે. મારી ખાત્રી થઈ છે. તું તારે રસ્તે જે, હું મારે રસ્તે. (રફથી ચાલો જાય છે. )
નામ (ગુસ્સામાં મોટાભાઈ તરફ જઈ રહે છે. પછી પેમલી સામું નરમ બની જોઈ રહે છે.) પેમલી ! તું સારી છે કરી થઈ આ શુ લઈ બેઠી છે ?
પેમલી (નાક ચઢાવી) શું લઈ બેઠી છે ? નાના શેઠ ! મેં શું કર્યું કે એમ તએ ખશી ? હું તમારી કઈ શીયાળી છું? (મેટ હક ચઢાવીને જરાક રડતે ઘાંટે ) આખો વખત મને એવું કહ્યા કરે છે તે મેં શું ઘનેઘારી કરી ?

Page #71

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
ભગવાનદાસ (અંદરથી) મિલી! એ મિલી !
પેમલી ભગવાન શેઠ ! આ આવી. (મચકે કરી ચાલી જાય છે. )
નરોતમ ( જોઈ રહે છે. ) શી નિદોષ બાલા છે! એણે આજે બધાના ખંડ કેવા ગોઠવ્યા છે. કાલથી તે અભ્યાસગૃહ પણ એણે એ સરસ ગોઠવવા માંગે છે. આ દુષ્ટો એનું પળે પળે અપમાન કર્યા કરે છે. (દુર એક બાલ્ટી પર જઈને જુએ છે. ભગવાનદાસ અને પેમલી પાણી લેવા જાય છે. ભગવાનદાસ ના હાથમાં ઘડે છે ને પેમલીના હાથમાં દેગડે છે.)
પેમલી (હસતી હસતી) ભગવાનશેઠ! ભઈશાબ તમે તે ઝપ દઈને રે છે. જબરા છે હો.
ભગવાનદાસ અરે આજે તુ જે તે ખરી. એવું સરસ રાખ્યું , પણ તું જરા મદદે લાગતી નથી.
પેમલી
(ગેલ કરીને) એવું કે છે ? ભગવાનશેઠ એને પેલા મોટા ને નાશેઠ વઢતા’તા તે જેવા ઉભી'તી. કાલે હું બધું કરીશ. તમે હમે બેસીને બતાવજોને ભઈલાબ.
ભગવાનદાસ (હસતાં) અરે આપણે બે જ રાંધીશું. કેમ છે ?
છે. એ તે બહુ હારું. મેં આજે તમારી પથારી તકે નોંખી દીધી છે છે. (બંને હસતાં હસતાં જાય છે.)
નરોત્તમ (બાટી પર બેઠા થઈને) જાનવર.........I will see to it. હું એ જોઉં છું તે.) પાછો પડે છે ગંગાદાસ આવે છે.

Page #72

– અંક બાં
ગંગાદાસ હું કાવ્યમય થઈ ગયો છું. નાનાલાલનું વસંતભવ મંગાવવું પડશે. એની પહેલી પંકિતઓનું મન અત્યારે ભાન થાય છે. એક ખુરસી પર એસી આકાશ સામું જુએ છે. !
ગુલછડી સમાવડી એક બાલિકા હતી....... પછી શું ? ભુલી ગયો–
તે ફરતી હતી................
તેના પિતા કાશ હાંકતો હતો... સરસ ચિત્ર છે. તેના......પિતા.....કેશ......હાંકતો હતો..... ( આકાસ તરફ જોઈ હસે છે ને ધીમેથી ગાય છે.)
બાલા, બદન તારું તદન ગુલાબ છે મદન ખડગ નહીં મારીએ....... ( આંખ મીંચી બેસી રહે છે.)
ભગવાનદાસ (ઘડે લઈને જતાં) કેમ ગંગાદાસ ! શા વિચાર કરે છે?
ગંગાદાસ (કચવાઈને) તમે રાંધી રહ્યા છે તે જમવા બેસવાને.
ભગવાનદાસ (ઘુરકતા) પિતે સળી હલાવવી નહીં
ગંગાદાસ ( તેવીજ રીતે) હું સળી હલાવવા આવીશ તે ભારે પડશે. તમારા હવાઈ કીલ્લા ગબડી પડશે, સમજ્યા? ( ભગવાનદાસ મેં બગાડી ચાલી જાય છે.) એ પણ જબરે છે. સાળું મન તે કે રાંધતાં આવડતું જ નથી...... (માથે હાથ મુકે છે.)
મિલી (ઘડો ભરીને આવે છે) કેમ ગંગાદાસ શેઠ ! એમ ચમ બેઠા છે ?
ગંગાદાસ (હસીને ) શું કરું? બીજી રીતે બેસવું ગમતું નથી. તું કયાં ફરે છે? દેખાતી જ નથી. આજે મારું માથું ચઢયું છે. .

Page #73

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
પેમલી (હસીને) અરે મારા શેઠ! એમ કે'ને ઘરવાળી સાંભરી છે,
ગંગાદાસ ના-ના. તારા સમ...
પેમલી શેઠ ! પેલે તમારે રાહડે આવડવા માંડ્યું.
ગરબે રમવાને ગોરી નેહર્યા રે લોલ રાધિકા રશીલી અભરામણી રે લોલ છુમ છુમ છુમ” ( ખડખડ હસે છે.)
ગંગાદાસ ભુલી ગઈ ?
મિલી આવડશે, આવડશે. શેઠ નાહ્યા? જમવાની વખત કરી દીધી છે હો કે
ગંગાદાસ શાબાશ રે! આજે મારે ખંડ પણ તે ગોઠવ્યા છે, નહીં ?
મિલી કે મારા શેઠને ખુશી કર્યા વગર ચાલે ? (જીભ કાઢે છે. ધીમેથી બાસ્ટી પરથી નરોત્તમ બેઠે થાય છે ને હોઠ પીસી પાછો સુઈ જાય છે.)
ગંગાદાસ (હસે છે ) તને જોઈને મને પેલી લીટીઓ યાદ આવે છે.
( ચાળા કરીને બેસે છે.) મીઠી મીઠી વાણી, જાણે રેવા કે પાણ; તેમાં લીધે મને તાણી, વાહ કેવી તું તું શાણું
મારી પ્રેમી પટરાણી ! (નરોત્તમ ઉઠીને ગુસ્સામાં જોઈ રહે છે. )

Page #74

- અંક બીજે
પિમલી પટરાણી કેવાય કે ?
ગંગાદાસ અરે ભુલ્યો. “પટલાણી” ચાલ હું નાહી લઉં. (હસતે હસતે ચાલ્યો જાય છે.)
મિલી (જતી જતી હસે છે) મેઠી બેઠી વાણી જાણે રેવા કે પિાણી.
નરોતમ (ગુસ્સામાં ઉડે છે) પેમલી ! મિલી !
પેમલી (ફરીને) કુણુ નાના શેઠ ? ચ્યમ છે?
નરેતમ (ઉડીને આવે છે ને ખુરસી પર બેસી માથે હાથ મુકે છે.) મિલી ! આ શું માંડ્યું છે?
મિલી પિણી ભરીને જાઉં છું.
નરેતમ ઘડે નીચે મુક. મારે તારી જોડે વાત કરવી છે.
પેમેલી (ઘડે મુકીને) બેલે નાના શેઠ, શું કોણ? (કડે હાથ મુકીને ઉભી રહે છે.)
નરેતમ આ બધાને નચવે છે કેમ?
પેમલી ભઇશાબ ! એમ શું કેછ? કઈ નાચતું નથી.
નરેતમ (બેદયુક્ત અવાજે) પેમલી ! તારી બનાવટ જવા દે. તું કહી કરી છે. આ થોડા દહાડામાં હું જોઈ શકો છું કે તું બહુ હોંશીઆર છે.

Page #75

બ્રહ્મયાત્રમ
પેમલી
હા ભદશાબ ! મારા મામા કહેતો કે હું હુંશીઆર હું. નાતમ
Damn Your Jana ! જડાનમમાં જાય તારા મામા !) પેમલી ! તું આ બધા જોડે બહુ ખાલે છે.
G
પ્રેમલી
( મચકા કરીને ) કાંટ મેટું મનખ મલાવે તે કે મુગા રહેવાય ? તે તમે તે મટા આખા દા'ડા વેચ વેચ કરો. પછી અમે કાની હાથે એલીએ? મેએ તે ભઇશાબ હું ચા મરાય છે ?
નાતમ
( સમજાવતાં ) પણ તે આ બધા લેાકા સારા નથી. તારી સાથે ક્રમ વર્તે છે?
પ્રેમલી
હે । જેવા છે. જીએની ભદગાખ જેવા છે.
નરોતમ
( હસીને ) પેમલી ! કેવા માઅને હું દેવ ધારે ?
પેલાં
ના ભખરાબ ! બધા હારા છે. તમે લાંબા ને મેટા દેરામાંના દેવ
ભઈશા ! તમે જો મેારા નહી કરતા હાને તા પેલા રામચ દરજ જેવા લાગેા.
નરાતમ
( ખુબ હસીને ) Thank Y! તગે આભાર માનું છું. )
પૈમલી
'
ભરાબ ! બળ્યું તમારું ગોટપોટ છોડાવે. મમ્મઇ જાએ ત્યારે કર્યો કહે. પછી હું કાં આવવાની છું?
નરામ
પ્રેમી ! આજે અાસગૃહની ચાપડ એ તે 'ગાવી ?

Page #76

– અંક બીજો
૭૧
પેમલી હા ભઈશાબ કેમ? આખું હુપડું ભરીને બગદો કાઢયો.
નરોતમ તેં આરસી જે ઓરડે બનાવી મુકે છે. માત્ર ચોપડીઓ ઉંધી મુકી છે. પેમલી ! પેમલી ! તારામાં અભુત શકિતઓ છે. તને કોઈ પિમેલીઅન જે કારીગર મળે તો તું અદ્ભુત મૂતિ –
પેમલી એ પગમહાલોણુ કુણ છે?
નરોતમ પેમલી! અસલ એક કારીગર હતો. તેણે આરસપહાણની એક અદભુત પ્રતિમા ઘડી.
પેમલી (લટકે કરીને) પતિ ?
નતમ Oh the ignorance. (અરે કેવું અજ્ઞાન !) મૃતિ ઘડી. તે મૂર્તિ ઘણી સુંદર હતી. તેમાં જીવ આવ્યો ને તે એક અદ્ભુત સ્ત્રી થઈ ગઈ. (વિચાર કરીને) તને કઈ કારીગર મળે તો તું પણ અભુત બને.
પેમલી ભઈશાબ ! મારે ને હારે નથી જવું. કા' અહીં તમારી પાહે ભણેશ.
નતમ (હસથી) ભણશે? જરર?
પિમલી ઍમ ન ભણું છે તમારી ચોપડીઓ સીધી ગોઠવેશ, પણ ભઈશાબ! તમે મેદાશ ન ખુએ તે. મેજાશ એ કે ઇનાં ભલાં થયાં છે? મફતને જીવ ચમ બગાડે ? (પાછળથી માધુભાઈ ને મટાભાઈ આવે છે. )
નતમ તારી વાત ખરી છે. તેની સામું જોઈને) પેમલી ! મારી સલાહ મ ણે

Page #77

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
મિલી આવે. જરુર.
નરેતમ પેલા બધા બદમાશથી ચેતીને ચાલજે. તું મારું કહ્યું માનશે તે તારો ઉદ્ધાર થઈ જશે.
પેમલી તારે હો ભઇશાબે તમારા કૅમે ગેળ. પછી હું મઈ આવીશ.
નરેનતમ હું તને લઈ જઈશ. પછી કે છે? પણ કાલે અભ્યાસગૃહમાં આવજે. હું તને શીખવીશ,
પેમલી મને આવું? ચાલો નાહી લે. ખાવાનું થઈ ર્યું છે. (લટકે કરી જાય છે. નરોત્તમ પ્રશંસાપૂર્ણ આંખે જોઈ રહે છે.)
નરોતમ કકકડ આરસપહાણ છે. કોતરનારની જ ખેત છે. (જાય છે.)
મોટા ભાઈ ( આગળ આવીને) આ જોયું તમારું બ્રહ્મચર્યાશ્રમ?
માધુભાઈ (નીસા મુકીને) આ માધુ જુએ છે.
મોટાભાઈ આં જાડાને અહીંથી કાઢ પડશે.
માધુભાઈ માધુ હમણું રસ્તો કાઢે છે. આ તે દુસહ સ્થિતિ થઈ પડી છે. બધા ગાંડા થઈ ગયા છે. (આંખો મીંચીને) આ માધુને ડાહ્યા થવું પડશે. (નિશ્ચયથી) જોઉં છું. જોઉં છું. મેટાભાઈ! ગભરાઓ નહીં, હરિને મારગ છે શૂરાને (એકદમ બહાર જાય છે.)
મેટાભાઈ બધા શરા જ છે. અહીં કોઈ કાયર છે જ નહીં. Dear Penli (પ્રિય પેમલી!) (જાય છે પડદે પડે છે.)

Page #78

• Sી
અંક ચેાથો સમયઃ ત્રીજા દિવસની સવારના નવ.
સ્થળઃ બ્રહ્મચર્યાશ્રમને અભ્યાસગ્રહ, ચેડાં કબાટમાં ચાપડીઓ, થોડાં ટેબલે ને ઘડો ખુરસીઓ પડેલી છે. એક કબાટમાંથી થોડી ચાપડીએ. કઢી ભાંય પર મુકવામાં આવી છે. નોતમને મિલી તે ખંખેરતાં જાય છે, ને નરોત્તમ પેમલીને અકેક આપે છે ને પેમલી કબાટમાં ગોઠવે છે. ]
નરેતમ (એક ચોપડી ખશેડી) આમ નહીં. આ તો ઉંધી મુકી.
પેમલી (જરા લટકે કરી) કોણ જાણે એમ નાનાશેઠ, મુઈ ચોપડીઓ ઉધી મુકાઈ જાય છે! બન્યું આ ગેટપીટ ક્યારે આવડશે? ( હસે છે.)
નતમ (હસીને ) તું ગુજરાતી તો શીખ, પછી ગોપીટની વાત (બંને હસે છે. ગંગાદાસ આવે છે અને નરોત્તમને પેમલીને જોઈ ગુસ્સે થઈ અંદર આવી એક ખુરસી ઠોકી બેસે છે. )
નતમ (ગંગાદાસને) તમે નાચા કેમ નથી ?
- ગંગાદાસ (છદથી) મને ચોપડી વાંચવાનું મન થયું છે. (એક ચાપડી લઈ ખુરસી ગોઠવી વાંચવાનો ડોળ કરે છે. નરેનમ મિલીને આંખની નીશાની કરે છે એટલે તે ચાલી જાય છે.)
નરોતમ (ગંગાદાસ તરફ ફરી) ગંગાદાસ! છુપી પોલીસનું કામ ક્યારથી કરવા માંડયું?
ગંગાદાસ
(ખુરસી પર જોરથી ગોઠવાઈ ) મારી નજરમાં આવશે તેમ કરીશ.

Page #79

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
નરોતમ ( ડોળા કાઢી) એમ?
ગંગાદાસ હા. (વાંચવાનો ડોળ કરે છે. મુરલીધર આવે છે. એટલે નરોત્તમ એલતો અટકે છે ને તિરસ્કારથી ચાલી જાય છે.)
મુરલીધર કમ ભાઈ ?
ગંગાદાસ આ દવે મારાથી જરા દેખી ખમાતું નથી.
મુરલીધર
ગંગાદાસ હું અહીં મારે નૈતિક ઉદ્ધાર કરવા આવ્યો છું. આ પેમલો પેમલીનાં નાટક જોવા નથી આવે.
મુરલીધર મેં સાંભળ્યું છે કે કાલે તે તમે પણ મિલીને પટરાણું બનાવવાનું ગીત ગાતા હતા.
ગંગાદાસ બદઈ પંડિત, બદગઈ. તદન ખોટી વાત. મારાથી હવે આ જેવાતું નથી. આ નરોતમ, પેલે ભગવાનદાસ ને તમારા મોટાભાઈ આ છોકરીની પાછળ ભમે છે. આપણે ઘરબહારને બૈરી છોકરા છોડયાં તે આ જેવા સારું.
મુરલીધર ( પાસે બેસીને ) ખરું કહું ? મને પણ આ આશ્રમનું વાતાવરણ આધ્યાત્મિક નથી લાગતું.
ગંગાદાસ તદન ખરી વાત છે.
મુરલીધર ઉલટું આપણા વિકાસને રોધે એવું લાગે છે.

Page #80

– અ ક ચાથા
ગગાદાસ
૭૫
Right ( સાચુ' )
કાલે શું થયુ તે ખબર છે ?
ગંગાદાસ
શું?
મુરલીધર
હુ' ધ્યાન કરવા ખેો, ત્યારે મને મીસીસ પડિત ને પ્રેમલીનું યુદ્ધજ દેખાયાં કર્યું.
મુરલીધર
ગગાદાસ
(તાળી પાડે છે ) હા, હા, હા, તમે પણ પેમલીધેલા થયા ખરા ! મુરલીધર
( સખ્તાઇથી ) જરાએ નહીં. અ દુષ્ટ વાતાવરણના પ્રતાપ છે. તમે જાણે છે કે હુ ચુસ્ત પત્નીત્રત થ્રુ –મન વાણી તે કમે. એ મે છેડયું તે આ ડાકટરના સ્વપ્નામાં લે ભાષ, બ્રહ્મચર્ય સાધી અમર ખતી, મારી સહચરીને પણ અમર બનાવી, સનાતન પ્રયમાં અનતકાળ સુધી વિહરવ!, ગગાદાસ ( હસીને ) બ્રહ્મચર્ય –ને તે પણ પ્રણય સાધવા ! એ ડીક. મુરલીધર
પણ આ સ્થાન ખરાબ છે; માકૅ કરજો, પણ તમારા બધાની સાબત ખરાબ છે. આના કરતાં તે! મારી સહચરીના સાંનિધ્યમાં હું સહેલાઇથી બ્રહ્મચ સિદ્ધ કરીશ.
ગગાદાસ
doubtl u! ! (શંકાભયુ' છે ) તદ્દન
મુરલીધર
તે ગમે તેમ પણ જ્યાં ધ્યાનમાં પણ મીસીલ પંડિતને પ્રેમલી સાથે કુસ્તી કરવી પડે તે ઠેકાણે હું રહેવાને નથી હું ચાલ્યે!.

Page #81

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
ગંગાદાસ કયાં ?
મુરલીધર મારે ઘેર. અહીં રહેવામાં કંઈ માલ દેખાતું નથી. માસીસ પંડિત બીચારી વાટ જોતી હશે.
(એકદમ ઉભા થઈ જઈને) you are right (તમે ખરું કહે છે) હું પણ આવું છું. આ પેમલો પેમલીને જેવા કરતાં મારા મિત્રો જોડે મજાક નહીં કરું ?
મુરલીધર ખરું પુછો તે શકિત વિના શિવ કેમ પ્રગટે એ સમજાતું નથી.
ગંગાદાસ અને જ્યાં આધ્યાત્મિક રસધેલછા શક્ય નહીં ત્યાં રહેવું શું? ખબર છે કાલે હું એક ગાયન ગાતો હતે.
| મુરલીધર ( હસીને ) તમારા ગાયન પણ એવાં છે !
ગંગાદાસ (ગાંભીર્યથી) “દીલદાર યાર છેલાસે નયનાં મીલાયેંગે.' એમાં શું એવું આવી ગયું ભાઈ ? પણ હું એ ગાતે હો ને પેલે નરોત્તમ આવી રિફ મારી ગયે. જુઓની મેટો હેલન ઓફ ટ્રાયને ભકત ! નીલમ છેડી મિલી પછાડી ગાંડે . shame ! (શરમ છે !)
| મુરલધર ગંગાદાસભાઈ ! કાઇની પરવા આપણે શા માટે રાખીએ? ચાલો જઈએ.
ગુલાબચંદ (આવીને) ક્યાં જાઓ છે?
(ચાર જેવા એક બીજી તરફ જુએ છે. )

Page #82

- અંક ચાલ્યો
19s
મુરલીધર (સખ્તાઈથી ) ગુલાબચંદભાઈ ! ડાકટરને અમારા પ્રણામ કહેજે. અમે આ આશ્રમ છેડીને જઈએ છીએ. જે આધ્યાત્મિક વિકાસ સાધવા અમે અહીં આવ્યા તે અહીં શક્ય નથી. કહેજે એમને કે માફ કરે. એમના સિદ્ધાંત ખરાં છે, તેને અમલ પદ્ધતિસર નથી.
ગુલાબચંદ પંડિતભાઈ! મને પણ એજ પ્રતીતિ થતી જાય છે.
ગંગાદાસ તમને પણ...
ગુલાબચંદ આ શું? આ વખત પેલા ભગવાનદાસ ને મિલીને જોઈ જોઈ મારો જીવ અસંસ્કારી થઈ ચાલ્યો.
ગંગાદાસ ( હસીને) તમને પણ એ જ નડયું?
ગુલાબચંદ અરે કંઈ વાત છે ? પેલે રાધે ને પેલી સામે બેસીને પટલાઈ કરે. આ તે બહાચર્યાશ્રમ છે કે સંવનન કરવાનો અખાડે? ઉંહ.
| મુરલીધર અમે હમણું જ વિચાર કરતા હતા કે અહીંથી ચાલી જઈએ.
ગુલાબચંદ ચાલે હું પણ આવું.
ગંગાદાસ પંડિત ! ત્યારે ડાકટરને ચીઠી લખીને મુકો. આપણે છાનામાના ચાલી જઇએ. ઉહ. જ્યાં નાટકનાં ગાયન ન ગવાય ત્યાં રહેવાય કેમ?
મુરલીધર ખરી વાત. ( ટેબલ પર બેસી લખવા માંડે છે. )

Page #83

* ૭૮
બ્રદ ચર્યાશ્રમ
ગંગાદાસ (એક) તેરી ચલબલ હૈ ન્યારી, તેરી રેબલ હે પ્યારી.
મુરલીધર અરે એ મુરબ્બી ! મને કાગળ તે લખવા દે.
ગંગાદાસ (થાકીને) વારુ ભાઈ લ. સાળી ગાયનમાં પણ ગુનેહગારી.
મુરલીધર (ચીકી ટેબલ પર મુકી) ચાલે.
ગુલાબચંદ ડાકટરને છોડતાં દીલ ચીરાઈ જાય છે.
મુરલીધર અહીં રહેતા વધારે ચીરાય છે. ચાલે. ત્રણે જાય છે.)
ગંગાદાસ હત તારી બહ્મચર્યાશ્રમની ! (થોડીવારે મોટાભાઈ ધીમે પગે આવે છે ને ચારે તરફ જુએ છે.)
મેટાભાઈ (ચમે ચઢાવીને) જાણે પેમલી એના બાપને માલ હશે ! ઠીક છે. કંઈ ખોટી નથી.
પંમલી (આગળ આવીને) કેમ મેટા શેઠ ! શું કહેતા'તા? ભગવાન શેઠ રાંધવા બોલાવે છે.
મેટાઈ જહાજમમાં ગયો ભગવાન ! જે પેમલી !
મિલી અમ મ્યું છે?

Page #84

-અંક ચાલ્યા
મોટાભાઈ હું એક વાત કહું. See ? (સમજી ?) તું મને ઓળખે છે ?
મિલી ભઈશાબ ! આટલા દાડા ઓળખ્યા ને એવું શું પુછે છે?
મોટાભાઈ એમ નહીં. જે Listen (સાંભળ)
મિલી ભઈશાબ ! ગેટપીટ શું ?
મોટાભાઈ Dainn! Yon can't hen it. ( એને ઉપાય નથી.) જે સાંભળ હું કેણું છું?
મિલી મોટા શેઠ.
મેટાભાઈ (હાથ પર હાથ ઠોકી) Listen–સાંભળ.
પેમલી હભળું છું.
મેટાભાઈ હું મોટો માણસ છું.
મિલી હું જોઉં છું.
મટાભાઈ સાંભળ.
મિલી ભઇશાબ! હે ભળું છું ને.
મટાભાઈ હું મેટો બેરીસ્ટર છું.

Page #85

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
પેમલી (લટકે કરી) હાય ! બારીસ્ટર તે કચારીમાં જેને ફટાક ફડાક બેલે.
મેટાભાઈ હા, તેજ. જે સાંભળ.
પેમલી હભળું છું.
મેટાભાઈ ( કંટાળીને હું બહુ પૈસા કમાઉં છું.
પમલી પાંચમા પીયા ?
મોટાભાઈ અરે ગાંડી ! પંદર હઝાર !
પિમલી અરે જાઓ જાઓ મારા ભેએટલા બધા તે કોઈ કમાય
મોટાભાઈ
મિલી વારુ ભઈશાબ, પછે?
મોટાભાઈ તું મુંબાઈ આવે તે હું તને ચમા અપાવું
પેમલી ( હસીને ) ચંબહો.
મેટાભાઈ ને ઉંચી એડીના બુટ, ને ફકડ કપડાં. ને
પેમેલી હો-હે,

Page #86

અંક ત્રીજો
માયાભાઈ ને રહેવાને ઘર, ને મેટર–
જયલી અધ-ધ-ધ-ભઈશાબ!ને પછે મારે કરવાનું શું ? તમારી બાઈડીની ચાકરી?
મોટાભાઈ અરે ગાંડી? મારે બૈરી તો છે જ નહીં. તું જ
મિલી શું?
મોટાભાઈ તું જ મારી બૈરી
મિલી જાએ, જાઓ, ગરીબ બાપડીની મરી કરો છો તે. પટલણ જોડે તે કે પણવાના છે?
મોટાભાઈ (ચારે તરફ જોઈને) પરણવાનું થયું જહાન્નમમાં !
મિલી (એકદમ મીજાજમાં કેડે હાથ મુકીને) અરે હું હમજે રે તું.
બોટાભાઈ (જરા અજાયબીથી) હું ખરી વાત કહું છું. '
પેમલી (ખુરસી પરથી ઉર્ફ લઈ મોટાભાઈના માથા પર ફડાફડ મારે છે.) અરે ઓ રે તું હાસી વાત કરનાર! મુઆ યું સમજે છ? વગર પયણે પીટયો બાયડી કરનાર! (ચંરથરતા મેટાભાઈ પાછા હઠે છે ને ભીંત સાથે અથડાય છે. ચરમાં પડી જાય છે તે આ ગુસ્સે ન સમજાતાં ગુંચવાય છે. )

Page #87

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
મેટાભાઈ But listen! ! Oh listen! (પણ સાંભળ! અરે સાંભળ! અરે સાંભળ!
પમલી (એક બે વખત ઉશીકું મારતાં ) આ લશ લે લશણ. સમજે છ યુ પાઘડીબળ્યા! જીભજ ખેંચી નાંખીશ.
( હાંફતાં) અરે !isten (સાંભળ) –
માધુભાઈ (એકદમ આવીને) હરિને મારમ છે શૂરાને–અરે મોટાભાઇ! આ શું? બુમ શેની મારે છે? શું છે મિલી !
મોટાભાઈ (મહા મહેનતે હાસ્યજનક રીતે રેફ કરીને) હું! બુમ મારું ! What or? (શા માટે?) ડાકટર, સાંભળે. Listen!I am a gentleman. (હું સમ્પ્રહસ્થ છું.).
- પેમલી બાપજી ! મુએ મને કહે–
મોટાભાઈ (ફથી વચ્ચે આવીને) Doctor, listen, (ડાકટર, સાંભળો.) હું કોણ છું? મારું અપમાન થાય છે. મારું ! મોટાભાઈનું! Igo, I go, I go. (હું જાઉં છું, હું જાઉં છું, હું જાઉં છું) (રફથી ચાલી જાય છે.)
માધુભાઈ (ખેદથી પેમલી તરફ જોઈને) પેમલી ! બાપ ! તું જા, મારા દીકરા, ને કામ કર ! જા
મિલી (રડતે રાગે) બાપજી ! હું શું કરું? મુએ! એ-એ (રહે છે.)

Page #88

--અંક ત્રીજો
માધુભાઈ જા બા, જા! (હાથ જોડી) તને પગે લાગું, તું જા ! (પેમલી જાય છે ને પ્રોફેસર છોટુભાઈ આવે છે.) કેમ છોટુભાઈ?
છોટુભાઈ ડાકટર સાહેબ, એક જરુરી વાત કરવા આવ્યો છું.
માધુભાઈ શી છે ભાઈ? બેસે (છોટુભાઈ બેસે છે.)
આજે મને મારે સ્વધર્મ સમજાય.
માધુભાઈ (ડેકુ ધુણાવે છે) હા ભાઈ! આ સ્વધર્મ સમજવાનો વખત છે.
છોટુભાઈ જુઓની, મેં ગુજરાતનાં ગામડાંનો ખાસ અભ્યાસ અર્થશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ કર્યો છે.
માધુભાઈ (નસાસો નાંખીને) હા ભાઈ! હમણું ગામડાનાં સૌંદર્ભેજ બધાને આંધળા કર્યા છે.
છેટુભાઈ (હર્ષથી) ખરી વાત છે. ગામડામાંજ રાષ્ટ્રજીવન છે; ગામડામાંજ આપણી દેલત છે; ગામડામાંજ આપણું સુખ છે; ગામડામાંજ ખરું સૌદર્ય છે. અહીંથી જઈ એ ગામડાઓને જ માટે હવે જીવન અર્પણ કરવું છે.
માધુભાઈ (એકદમ અકળામણમાં ઉભા થઈ જાય છે,) હા, જાઓ, પ્રોફેસર સાહેબ ! ગામડાંઓને જીવન અર્પે. જોઈએ તે ગામડી અને જીવન અપે. જોઈએ તે પેમલીને જીવન અર્પે–

Page #89

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
છોટુભાઈ એજ હું કહેતા હતા.
માધુભાઈ એજ આ માધુ સાંભળવાનું નથી. (બે હાથ વીંઝીને) જાઓ, જાઓ, મજા કરો. તમારું સર્વસ્વ ગામડાને અર્પણ કરે. ગામડીઅણને અર્પણ કરે. ગામડાનાં કુતરાને અર્પણ કરે. હરિનો મારગ છે શૂરાનો. (ઝપાટાબંધ ચાલી જાય છે.)
છટભાઈ આજે આ ડાકટરને શું થયું છે?
પેમલી (આવીને) આમ છોટુભૈ શેઠઆ બાપજીને અમ આમદ દે છો? બચારા એવા
છોટુભાઈ મિલી ! આ ડાકટરને છોડી જોઉં છું.
પેમલી ચમ ભઈશાબ ?
છટભાઈ હું હવે ગામડામાં રહેવાને ને ગામડીઆની સેવા કરવાનો.
મિલી ભઇશાબ ! તમને મેટા લેકેને ગામડામાં ન ગોઠે.
છોટુભાઈ મને ગાઠશે. મિલી ! હું અત્યાર સુધી મારો સ્વધર્મ શોધતો હતો.
પેમલી ધરમમાં શોધવું શું?
છેટુભાઈ મને હવે જો -

Page #90

-અંક ત્રીજો
પેમલી બહુ હારું થયું.
છોટુભાઈ ને મને તું જડી.
મિલી ( જવા રફથી) મારે શું લેવા દેવા ?
છોટુભાઈ પેમલી! હું હમણાંજ દાળ પટેલ પાસે જાઉં છું ને તારું માથું કરું છું,
પેમલી (હસીનેકહે છે ટુર્ભ શેઠ ? એવું તે બને? તમે ,
છોટુભાઈ ના કહેવી નહીં. હું દાજી પટેલ પાસે ચાલે ( જાય છે.)
પમલી આ બધાઓને કોણ જાણે સ્યુ વળક્યું છે ! ચાલ મા ! આ ચોપડાઓ ગોઠવું, બચારે ડાકટર બાપજી હેરાઇ રહ્યા છે. (ય પર પડેલી ચોપડીઓ હણ ગોઠવવા લાગે છે. નરેન્દ્રમ આવે છે ને થોડીવાર પેમલીને પ્રશંસાથી જેમ ઉભો રહે છે.)
નરોત્તમ પેમલી!
પેમલી (હસીને પાછું જુએ છે) અમ નાનાશેઠ નાહી આયા કે?
નરોત્તમ હા, તને ચેપડી મુક્વાની શી ઉતાવળ આવી છે?
પેમલી (અખિ નચાવતાં) મારા મનમેં કે તમારા આવતા પહેલાં બધી મુ. ઓ ભાભી આ બધી શીધી છે ને?

Page #91

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
નરોત્તમ હા, બધી સીધી છે.
પેમલી (હસીને) હું હુશીઆર તે છું ને?
નરોત્તમ તારી શીરીની વાત શી કરવી? આ પ્રમાણે તે તું શેડા દહાડામાં એવી થઈ જશે !
પેમલી કાલે તો મારે મેમો આવશે.
નત્તમ આવશે તેમાં ડાકટરને કહેવાનું છું કે તારા વગર આ આશ્રમ સા રહેવાનો નથી.
પેમલી ચાલે ત્યારે તો મજાહસ્તો.
ભગવાનદાસ (બહારથી) પેમલી! મિલી !
પેમલી એ શેઠ! (જવા જાય છે.)
નરોત્તમ (હાથ વડે રોકે છે) જતી નહીં. એનું મને મેટું ગમતું નથી.
પેમલી એમ શું બોલે છે?
ભગવાનદાસ (અંદર આવે છે. તેને એક હાથ કણેકવાળે છે.) પેમલી ! ચાલ હું મારને તારી વાટ જોઉં છું.
પમલી હા ભઇશાબ! હું આ ચેપડી ગોઠવતી હતી.

Page #92

– અંક ત્રીજો
ભગવાનદાસ
અરે ચાપડી ક્યાં ભુખી થઈ છે ! હમણાં જમવાના વખત થશે. ચાલ.
નરાત્તમ
( સખ્તાઇથી ) પેમલી વગર દાળ ચઢતી નથી !
ભગવાનદાસ
( ગુસ્સામાં ) હું પેમલી જોડે વાત કરું છું. તમારે વચ્ચે પડવાની જરુર નથી.
નરોત્તમ
( ઘાટા કાઢીને ) What ? ( શું ? )
ભગવાનદાસ
હું તમારા ઘાંટાથી ડરવાનેા નથી મીસ્તર ! ચાલ પેમલી; ઉઠે. ( પેમલી ખસવા જાય છે. )
નાત્તમ
પેમલી, ખસતી નહીં ! ( તેને રોકે છે. )
20
ભગવાનદાસ
ચાલ ! એ શું તારા માલીક છે—
નરોત્તમ
ખબરદાર—(પેમલી નીચે બેસી જાય છે.)
ભગવાનદાસ
ચાલ(નીચા વળી પેમલીના હાથ પકડે છે.) નરાત્તમ
(ભગવાનદાસને ખભે હાથ મુકીને ગુસ્સાથી કાંપતાં) એના હાથ છેડ ।
ભગવાનદાસ
(દાંત પીસીને) નથી છોડતા—ચાલ ! (પેમલીને ધસડે છે.) પેમલી
આ આ 1

Page #93

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
નત્તમ (હઠ દાબી) નથી છોડતે એમ? (જેરથી ભગવાનદાસને હાથ પકડે છે. ) છોડ ! (ભગવાનદાસ જેર કરે છે પણ તેનું કે ફાવતું નથી.)
ભગવાનદાસ શું સમજે છે ? (એક મુક્કો ઉગામે છે.)
નત્તમ (મુક્કાને હાથ પર ઝીલી) જંગલી! (જોરથી ભગવાનદાસને બાથમાં ભીડે છે ને ભીંતમાં ચપે છે. ભગવાનદાસ જેર કરે છે અને આખરે નરોત્તમ તેને ઉંચકી એક પાસેની ઓરડીમાં કે કે છે ને એરડીને બારણે સાંકળ મારે છે.) Laun ! (જહન્નમમાં જાય એ !) હાંફતો હાંફત ખુરસી પર બેસી પિતાની આંખ પંપાળે છે.)
પેમલી ( ઉડીને પાસે આવે છે) તમે તો નાનાશેઠ, ભેમશનના અવતાર છો. ભઈશાબ છે.
નરોત્તમ હમણાં એનું માથું ફાડી નાંખત. એ શું સમજે છે? જાણે તારે માલીક હાય તેમ ! (આંખે ચળે છે. પાછળથી ડાક્ટર અને નીલમ આવી ઉભા રહે છે. નીલમ તેજસ્વી ને સ્વરૂપવાન, મુંબાઈગરી યુવતી છે.)
પેમલી આંખે બહુ વાયું ?
નરોત્તમ નારે તારી આંગળી કચરાઈ ગઈ હશે. લાવ! (પેમલીની આંગળી લઈ પંપાળતે આંખ પાસે લાવે છે.) Lovely fingers. (સુંદર આંગળીઓ) (આંખે આંગળી અડકાડવા જાય છે. પાછળથી નીલમ નામને કાન પકડે છે.)
નીલમ (ગુસ્સામાં) Very lovely fingers ineed! ( ખચીત બહુ

Page #94

– અંક ત્રીજે
સુંદર આંગળીઓ !) (નરોત્તમ એકદમ ઉભું થઈ જાય છે ને આંખ એળે છે. મિલી એકદમ ખીશીઆણી પડી ખુરસીની પાછળ ભરાઈ બેસે છે.) પ્રક સૌદર્યના શોખીન ! આ બ્રહ્મચર્યની સાધના કરે છે કેમ કે શરમ આવે છે ? મને છોડીને આપેલી મેલીઘેલી–
નત્તમ (સ્વાથ્ય મેળવી) પણ તું કયાંથી?
માધુભાઈ મેં બેલાવી ! ભાઈ સાહેબ! તમે બ્રહ્મચર્ય સાધ્યું -ઉકાળ્યું ને મારું દળદર દુર કર્યું ! મુરબ્બી ! હવે સીધા.
નરોત્તમ ( જરાક ગૌરવ મેળવવાનો પ્રયત્ન કરતાં) ડાકટર !
નીલમ અરેડાકટરવાળા ? ચાલો હવે મુંબાઈ. એક વાર ધીયો તે ધીર્યા. ફરી વાર હું ધીરવાની નથી. હવે તમારી વીનસ ડી મીલેની ભાવના બરોબર, ઓળખી ગઈ છું.
નરોત્તમ નીલમ ?
નીલમ ( અધીરાઈથી પગ ઠેકતાં) બોલે નહી, બચાવ નહીં કરે, નહીં તે ભારે પડશે–
માધુભાઈ જુઓ મુરબ્બી ! જુઓ, (નીલમ હાથ ઝાલી શરમીંદા નરોત્તમને લઈ જાય છે.) જાઓ ! જાઓ ! બધા જાઓ! ખુરશી પર બેસી જઈ રડતે રાગે) પેમલી ! પેમલી! તે બધાને ઘાણ કાઢી નાખ્યા. (ટેબલ પર નજર પડતાં) આ શું ? -એ ? પંડિત ને ગંગાદાસ ને ગુલાબચંદ ગયા. પ્રોફેસર પેમલી પાછળ ગય...! મોટાભાઈ ગયે. બધા ગયા, હું એકલે... (આંખ મીચી કપાળે હાથ મુકી બેસે છે ને રડતે રાગે બેલવા

Page #95

બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
માંડે છે.) ત્રીસ ત્રીસ વર્ષના સિદ્ધાંત પર પાણી ફર્યું. ઓ મારૂં બ્રહ્મચર્યાઅમ! હાય મિલી ... હરિનો મારગ આ માધ માટે નથી. પેમલી ! તેં શું કર્યું? (ગાંડા જેવો આક્રંદ કરે છે. પેલી રડતી આંખે બહાર નીકળી રડે છે. ) મારૂં બ્રહ્મચર્યાશ્રમ ! હાય મિલી !.... બ્રહ્મચર્ય ! ( આંખે મીંચીને લાંબા હાથ કરે છે.) હાય પેમલી ! ( ઉઠે છે ને રડે છે. ) હાય બ્રહ્મચર્ય !... પેમલી !.. (પેમલીની આસપાસ હાથ આવે છે એટલે રડતી પેમલી વળગી પડે છે.)
પેમલી (રડતી) ડાક્ટર બાપજી ! આ શું કરે છે ?
માધુભાઈ (આંખ ઉઘાડી પેમલીને પિતાના હાથ વચ્ચે જઈને સ્તબ્ધ બની ફરીથી આંખો મીંચે છે) હાય બ્રહ્મચર્ય ! હાય પેમલી !
પેમલી ડાકટર બાપજી! એ શું કરે છે? હરિને મારગ છે શૂરાને –
માધુભાઈ ( એકદમ આંખ ઉઘાડી હાથ વચ્ચે પેમલી સામું જુવે છે ને તેની આંખ સામું જોઈ તેના મોઢા પર ભાવ બદલાય છે. તે અજાયબ થાય છે) હરિને મારગ છે શૂરાનો.
મિલી (નીચું જોઈને) તમારા જેવા શરાનો જ છે ભદશાબ !
માધુભાઈ (હસીને કુદે છે) હરિને મારગ છે શૂરાને...(પેમલીને વળગી પડે છે ને મિલી સામું વળગે છે. બારણું ખોલી ભગવાનદાસ સ્તબ્ધ બની જોઈ રહે છે.).
પડદો પડે છે.

Page #96
થશlહિ. alcohilo Bee 9: