Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI zodha-patrikA akTUbara, 2005-2006 17-18 jainavidyA saMsthAna zrI mahAvIrajI apabhraMza sAhitya akAdamI digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI rAjasthAna
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI vArSika zodha-patrikA akTUbara, 2005-2006 sampAdaka DaoN. kamalacanda sogANI zrI jJAnacandra khindUkA sampAdaka maNDala zrI navInakumAra baja zrI mahendrakumAra pATanI zrI azoka jaina zrI jJAnacanda bilTIvAlA DaoN. jinezvaradAsa jaina DaoN. premacanda rA~vakA sahAyaka sampAdaka suzrI prIti jaina prabandha sampAdaka zrI narendra pATanI maMtrI, prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI (rAjasthAna)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArSika mUlya 30.00 ru. sAmAnyataH 60.00 ru. pustakAlaya hetu mudraka jayapura priNTarsa prA. li. jayapura pRSTha saMyojana AyuSa grAphiksa jayapura mobAila : 9414076708
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI kra. saM. viSaya lekhaka kA nAma pR. saM. prakAzakIya 26 27 sampAdakIya mahAkavi svayaMbhU-kRta paumacariu DaoN. nIrajA TaNDana kI sItA aura strI-vimarza girivijjhu duggamasiharu mahAkavi vIra 14 vIra kavi viracita DaoN. sUrajamukhI jaina jaMbUsAmicariu meM vidyuccara muni dvArA bAraha bhAvanAoM kA anucintana kahiM mi girikaDaNi mahAkavi vIra kavikokila vidyApati DaoN. sakaladeva zarmA aura unakI kIrtilatA kerisI vijjhADaI mahAkavi vIra 36 apabhraMza sAhitya meM sUktiyA~ zrImatI snehalatA jaina jettha paTTaNasarisa varagAma mahAkavi vIra pAdaliptasUri-racita 'taraMgavaIkahA' zrI vedaprakAza garga mahAkavi svayaMbhU kI loka-dRSTi DaoN. zailendrakumAra tripAThI pArzvanAtha AdityavAra kathA saMpA.-anu. - zrImatI zakuntalA jaina yogasAra dodhaka jogacanda muNi saMpA.- anu. - DaoN. rAmasiMha rAvata 37 47 56 12. 70
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI (zodha-patrikA) sUcanAe~ patrikA sAmAnyataH varSa meM eka bAra, mahAvIra nirvANa divasa para prakAzita hogii| patrikA meM zodha-khoja, adhyayana-anusandhAna sambandhI maulika aprakAzita racanAoM ko hI sthAna milegaa| racanAe~ jisa rUpa meM prApta hoMgI unheM prAya: usI rUpa meM prakAzita kiyA jaaegaa| svabhAvata: tathyoM kI prAmANikatA Adi kA uttaradAyitva racanAkAra kA hogaa| yaha Avazyaka nahIM ki prakAzaka, sampAdaka lekhakoM ke abhimata se sahamata hoN| racanAe~ kAgaja ke eka ora kama se kama 3 seNTImITara kA hAziyA chor3akara suvAcya akSaroM meM likhI athavA TAipa kI huI honI caahie| asvIkRta/aprakAzita racanAe~ lauTAI nahIM jaayeNgii| racanAe~ bhejane evaM anya prakAra ke patra-vyavahAra ke lie patA - 7. sampAdaka apabhraMza bhAratI apabhraMza sAhitya akAdamI digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa jayapura - 302 004
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya apabhraMza bhASA evaM sAhitya ke rasika adhyayanArthiyoM ke sammukha 'apabhraMza bhAratI' patrikA kA yaha aMka prastuta karate hue harSa hai| apabhraMza apane kAla kI sAmAnya lokacetanA ke prAdurbhAva aura vikAsa kI kahAnI hai| yaha tatkAlIna jana-jIvana ke loka-vyavahAra kI mahattvapUrNa bhASA hai| apabhraMza meM loka-jIvana kA mArmika, rasayukta, utpreraka va vizvasanIya citra hai| isameM loka-gAthAe~, zrRMgAra, vIra, nIti, vairAgya Adi vividha pravRttiyoM kI dhArAe~, samAja kI dhArmika, sAmAjika, sAhityika pratikriyAe~ apane adhika svAbhAvika rUpa meM surakSita haiN| isameM tatkAlIna samAja ke jIvanta citroM kI vividha jhA~kiyA~ haiN| digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI kI prabandhakAriNI kameTI dvArA apabhraMza bhASA aura usake sAhitya ke pracAra-prasAra ke lie jainavidyA saMsthAna ke antargata IsavI san 1988 se 'apabhraMza sAhitya akAdamI' saMcAlita hai| akAdamI dvArA apabhraMza bhASA ke adhyayana ke lie 'apabhraMza sarTiphikeTa pAThyakrama tathA apabhraMza DiplomA pAThyakrama' patrAcAra ke mAdhyama se saMcAlita haiN| isake adhyayana-adhyApana ke lie akAdamI dvArA paryApta pAThya-pustakeM evaM sAmagrI bhI prakAzita kI gaI haiN| apabhraMza bhASA meM maulika sAhityika avadAna ke lie 'svayaMbhU puraskAra' bhI pradAna kiyA jAtA hai| - hama una vidvAn lekhakoM ke AbhArI haiM jinakI racanAoM ne isa aMka ko yaha rUpa pradAna kiyaa| patrikA ke sampAdaka, sahayogI sampAdaka evaM sampAdaka maNDala dhanyavAdArha haiN| aMka ke pRSTha-saMyojana ke lie AyuSa grAphiksa, jayapura tathA mudraNa ke lie jayapura priNTarsa prAiveTa limiTeDa, jayapura bhI dhanyavAdAha haiN| narezakumAra seThI narendra pATanI __ maMtrI adhyakSa prabandhakAriNI kameTI, digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayaMbhU puraskAra digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI ( rAjasthAna ) dvArA saMcAlita apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura dvArA apabhraMza sAhitya se sambandhita viSaya para hindI evaM a~grejI meM racita racanAoM para 'svayaMbhU puraskAra' diyA jAtA hai| isa puraskAra meM 21,001/- ( ikkIsa hajAra eka rupaye) evaM prazasti-patra pradAna kiyA jAtA hai| puraskAra hetu niyamAvalI tathA Avadena - patra prApta karane ke lie akAdamI kAryAlaya, digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI, savAI rAmasiMha roDa, jayapura 4, se patra - vyavahAra kreN|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya "chaThI zatI IsavI se caudahavIM zatI IsavI taka apabhraMza bhASA meM aneka gauravapUrNa grantha race gae jisake kAraNa bhAratIya saMskRti ke gaurava kI akSuNNanidhi apabhraMza sAhitya meM surakSita hai|' "yogIndudeva aura mahAkavi svayaMbhU ke hAthoM apabhraMza sAhitya kA bIjAropaNa huaa| puSpadanta, dhanapAla, rAmasiMha, devasena, hemacandra, saraha, kaNha aura vIra jaisI pratibhAoM ne ise pratiSThita kiyA aura antima dinoM meM bhI isa sAhitya ko yaza:kIrti aura raidhU jaise sarvatomukhI pratibhAvAle mahAkaviyoM kA sambala prApta huaa| ina zaktizAlI vyaktitva ke dhanI kaviyoM kA Azraya pAkara yaha sAhitya alpakAla meM hI pUrNa yauvana ke utkarSa para pahu~ca gyaa| abhivyakti kI naI zailiyoM se samanvitakara inhoMne ise isa yogya banA diyA ki vaha pUre yuga kI manovRttiyoM ko pratibimbita karane meM samartha ho skaa|" "kavi svayaMbhU kI dRSTi apane kAla aura loka ke prati yathArthaparaka hote hue bhI kalpanA kA Azraya letI rahI hai, usane paramparA ko bhI AtmasAta kiyA hai| abhyAsa ke hote hue unake pAsa naisargika pratibhA kI kamI nahIM rhii| zAyada yahI kAraNa hai ki mahApaNDita rAhula kI dRSTi meM bhArata ke eka darjana kaviyoM meM se eka ve bhI the|" "rAma kI tulanA meM svayaMbhU ne sItA ke caritra ko kahIM U~cA uThAyA hai| yaha sItA 'devatA-bhAva' se sampanna nahIM hai, vaha eka sAmAnya kintu dRr3hapratijJa, svAbhimAnI, kaSTasahiSNu, karmaTha, nirbhIka evaM sAhasI, lokakalAoM meM pravINa, komalahRdayA, saccaritra aura svatantra vyaktitva se sampanna tathA AtmavikAsa meM saMlagna rahanevAlI hai aura isa rUpa meM vaha Aja kI nArI ke samakakSa khar3I hai| AtmavizvAsa se bharI huI, antardvandvoM aura saMgharSoM ke bIca, anyAya-atyAcAra kA virodha karatI huii|" "apabhraMza sAhitya kA sarvAdhika pracalita aura lokapriya kAvyarUpa, cariukAvya hai| apabhraMza meM aneka cariukAvya milate haiM, jaise - paumacariu, riTThaNemicariu, NAyakumAracariu, jasaharacariu, jaMbUsAmicariu, sudaMsaNacariu, karakaMDacariu, paumasiricariu, pAsaNAhacariu, sukumAlacariu aadi-aadi| ye sabhI cariukAvya apane kAla ke jJAnakoza tathA bhAratIya itihAsa aura saMskRti ke Akara grantha haiN| vaise dekhA jAe to inameM bhArata ke sandarbha meM samUcI mAnavIya cetanA aura saMskRti kA jIvanta citra hai| isa citra ko gAgara meM sAgara bharane rUpa pratibimbita karane hetu aneka sUktiyoM kA prayoga bhI anAyAsa hI ho gayA hai| jaise - (vii)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dhammu ahiMsA prmuje| - isa jagata meM ahiMsA hI paramadharma hai| * dhammu ahiMsau sddhhi| - ahiMsA dharma kI zraddhA kro| * jahiM paramadhammu tahiM jiivdy| - jahA~ parama dharma hogA jIvadayA bhI vahIM rhegii| * viNu jIvadayAi Na atthi dhmmu| - jIvadayA ke binA dharma nahIM hotaa| * viNae~ lacchi-kitti paavi| - vinaya se lakSmI aura kIrti prApta hotI hai| * viNu viNaeNa kavaNu pAvai siu? - vinaya (guNa) ke binA kauna ziva (kalyANa) pA sakatA hai? * aviNIyaM kiM sNbohienn| - jo vinayahIna hai use sambodhita karane se kyA phala? * vihavaho phalu dutthiya aasaasnnu| - vaibhava kA phala dIna-dukhiyoM ko AzvAsana denA hai|" "kavi-kokila vidyApati aura unakI kIrtilatA donoM paravartI apabhraMza kI atyanta mUlyavAna dharohara haiM, ataH unheM yadi hama paravartI apabhraMza kA 'mahAkavi svayaMbhU' kaheM to atizayokti nahIM hogii| bhASA-sAhitya ke adhyayana, adhyApana aura anusandhAna kI dRSTi se Aja bhI gadya-padya se saMvalita isa aitihAsika kathA-kAvyakRti kA apratima mahattva hai| vismayakAriNI pratibhA ke bala para kavi ne isameM madhyakAlIna bhAratIya samAja aura usakI tatkAlIna Arthika, rAjanItika paristhitiyoM ko apanI sImA aura samagratA meM rUpAyita kara diyA hai|" "kavi-kokila vidyApati kI yaha kavitA kala bhI mithilAMcala ke ghara-ghara meM krIr3A karatI thI, Aja bhI karatI hai aura Age bhI karatI rhegii| jArja abrAhama, griyarsana ne unake gItoM ko dekhakara apanI pustaka - 'ena iNTroDakzana TU da maithilI laiMgveja' (1881-82) meM ThIka hI likhA hai - "kRSNa meM vizvAsa aura zraddhA kA abhAva ho sakatA hai, lekina vidyApati ke gItoM ke prati logoM kI AsthA aura zraddhA kabhI kama nahIM hogii|" (viii)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ " 'taraMgavaIkahA' prAkRta kathA-sAhitya kI sabase prAcIna kathA hai| udyotanasUri ne 'kuvalayamAlA' meM isa kathA kI prazaMsA kI hai| isI prakAra dhanapAla kavi ne 'tilakamaMjarI' meM, lakSmaNagaNi ne 'supAsanAhacarita' meM tathA prabhAcandra sUri ne 'prabhAvaka carita' meM taraMgavatI kA sundara zabdoM meM smaraNa kiyA hai|" " 'taraMgavatI' apane mUlarUpa meM aba upalabdha nahIM hai| 1643 gAthAoM meM usakA saMkSipta rUpa 'taraMgalIlA' nAma se upalabdha hai| 'taraMgavatI kathA' ke racayitA pAdaliptasUri the| prophesara laoNyamana ne 'taraMgavaI' kA kAla IsavI san kI dUsarI-tIsarI zatAbdI svIkAra kiyA hai|" ___ "taraMgavatIkathA meM karuNa-zRMgAra Adi aneka rasoM, prema kI vividha paristhitiyoM, caritra kI U~cI-nIcI avasthAoM, bAhya tathA antarsaMgharSa kI sthitiyoM kA bahuta svAbhAvika aura vizada varNana kiyA gayA hai| kAvya-camatkAra aneka sthaloM para milatA hai| bhASA pravAhapUrNa evaM sAhityika hai| dezI zabdoM aura pracalita muhAvaroM kA acchA prayoga huA hai|" . apabhraMza sAhitya akAdamI dvArA apabhraMza bhASA ke pracAra-prasAra ke lie isake adhyayana-adhyApana, 'apabhraMza-bhAratI' patrikA kA prakAzana aura 'svayaMbhU puraskAra' pradAna karane ke sAtha-sAtha apabhraMza bhASA kI aprakAzita pANDulipiyoM kA sampAdana-anuvAda karavAkara unakA prakAzana bhI kiyA jAtA hai| pichale aMka meM eka laghu kAvyakRti evaM eka kAvyAMza kA arthasahita prakAzana kiyA gayA thaa| usI krama meM isa aMka meM zrI jogacanda muNi dvArA racita, DaoN. rAmasiMha rAvata, dillI dvArA sampAdita evaM anUdita 'yogasAra dodhaka' tathA zrImatI zakuntalA jaina dvArA sampAdita evaM anUdita 'zrI pArzvanAtha AdityavAra kathA' kA prakAzana kiyA gayA hai| isake lie hama inake AbhArI haiN| __ jina vidvAnoM ne apanI racanAoM dvArA isa aMka kA kalevara banAne meM sahayoga pradAna kiyA, hama unake AbhArI haiN| patrikA ke prakAzana ke lie saMsthAna samiti, sampAdaka maNDala evaM sahayogI kAryakartAoM ke bhI AbhArI haiN| pRSTha-saMyojana ke lie AyuSa grAphiksa, jayapura tathA mudraNa ke lie jayapura priNTarsa prAiveTa limiTeDa, jayapura bhI dhanyavAdAha haiN| - DaoN. kamalacanda sogANI (ix)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 akTUbara 2005-2006 mahAkavi svayaMbhU-kRta paumacariu kI sItA aura strI-vimarza - DaoN. nIrajA TaNDana vahana karo, o mana! vahana karo, sahana karo pIr3A!! yaha aMkura hai, usa vizAla vedanA kI, veNu vanadAvA-sI thI tumameM jo janmajAtaAtmaja hai sneha karo, aMcala se DhaMkakara rakSaNa do varaNa karo, o mana! vahana karo piidd'aa|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 ina paMktiyoM meM kavi nareza mehatA jisa pIr3A ko AtmasAt karane kI sAdhanA kI bAta karate haiM bhAratIya nArI yugoM-yugoM se usa pIr3A ko sahatI AI hai| yaha bAta alaga hai ki yuga-yugAntara se pIr3ita hone para bhI vaha sadaiva zaktisampanna hokara apanI asmitA ko bhI siddha karatI rahI hai| AdhI duniyA kI yaha pratinidhi sAmAjika bandhanoM kI mAra jhelatI huI eka ora hAzie meM bhI apanA sthAna surakSita nahIM pAtI aura dUsarI ora 'devI' pada para bhI pratiSThita kI jAtI rahI hai| yAnI eka sAmAnya manuSya ke rUpa meM usakI pahacAna eka chalAvA yA sapanA hI hai| mahAdevI varmA kA yaha kathana isa pariprekSya meM bahuta saTIka hai- itihAsa ke pariprekSya meM agara bhAratIya nArI kI sthiti para vicAra kareM to hameM kheda aura Azcarya donoM hote haiN| eka ora to use sIdhe svarga meM sthApita kiyA gayA jahA~ se vaha dharatI para paira utAra hI nahIM sakatI thI, dUsarI ora itane gahare pAtAla meM Dampa kara diyA hai jahA~ se vaha iMcabhara bhI Upara nahIM uTha sktii| usake donoM rUpa eka-sAtha hamAre sAmane haiM aura samAja meM palate haiN| samAja ne use vaha adhikAra bhI nahIM diyA jo dvitIya zreNI ke nAgarika ko milatA hai| vyakti ke rUpa meM usa para vicAra hI nahIM kiyaa| sampatti ke rUpa meM vicAra kiyA gayA hai| puruSa kA mAna, sammAna, maryAdA yahA~ taka ki vaira, pratizodha saba kucha strI para nirbhara hai arthAt jaise vaha sampatti se vyavahAra karatA hai vaise hI strI se karegA / svatantra rUpa se vaha (strI) vyakti nahIM hai| 2 2 strI-vimarza kendra meM hai nArI asmitA kI talAza aura nArI svayaM bhI apanI asmitA aura AtmasammAna ke prati saceta hai| vaha samAja ko dizA-nirdeza dene meM, nirAzA meM AzA kA saMcAra karane meM, AvazyakatA par3ane para yuddhakSetra meM apanI mAtRbhUmi, satItva aura dharma kI rakSA karane meM tatpara hone meM, mAnavatA kA sandeza dene meM eka preraka zakti kA kAma karatI rahI hai, itihAsa isa bAta kA gavAha hai, para dUsarI ora vaha yaha bhI jAnatI hai ki 'vismRta nabha kA koI konA, merA na kabhI apanA honA' aura itihAsa isa tathya ke bhI sAkSya detA hai| bhautikavAdI yuga kI cakAcauMdha se prabhAvita hamArA samAja Aja Adhunika aura pragati zIla hone kA dAvA karatA hai aura isI ke tahata strI-puruSa kI samAnatA kI bhI bAta karatA hai| svayaM striyA~ bhI yaha udghoSaNA karatI haiM hama aurateM mahaja sindUra, maMgalasUtra, belana, thAlI, cimaTA aura nAka kI natha hI nahIM haiM;
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 hama gusse se khaulatI, vicAroM se laisa eka jIvita insAna haiM; AdhI jamIna, Adhe AsamAna kA bojha hamAre kandhoM para hai, krAnti ke mastaka para lAla salAma haiM hama aurteN| lekina saca to yaha hai ki strI ke viSaya meM socane aura samajhane meM koI buniyAdI antara prAcIna samaya se abataka nahIM dikhAI detA hai| hamArA sAhitya aura samAja vaicArika dharAtala para nArI ko 'zakti' kA pratIka mAnatA rahA hai; puruSa hI nahIM, devatAoM kI bhI jananI kahakara use 'AdaraNIyA' kahatA rahA hai; use pUjanIyA, mahAbhAgA, puNyavatI, gRhalakSmI kahatA hai; use samAja kA AdhAra mAnatA hai aura vyakti, samAja, rASTra- sabake prati usake dAyitva kA bodha karAte hue use Adarza kI rakSA kI anivAryatA para bala detA hai aura isIliye usake lie bArambAra aneka niyama-kAnUna banAtA rahatA hai| . isa pariprekSya meM jaba hama vaidika kAla se lekara aba taka ke sAhitya para naz2ara DAlate haiM to pAte haiM ki hamArA sampUrNa vAGmaya aise nArI-caritroM para prakAza DAlatA rahA hai jo apane Adarza svarUpa ke kAraNa jana-mana para apanA prabhAva chor3ate rahe haiN| hama paMcamahAzaktiyoM, paMcasatiyoM', paMcapativratAoM, paMca divyadhAmezvariyoM', paMca avatArajananiyoM", paMcasAdhviyoM", paMca vIrAMganAoM Adi-Adi vizeSaNoM se sampanna nAriyoM kA smaraNa bar3e hI gaurava ke sAtha karate haiN| hamAre sAhityakAroM ne bhI aise nArI-caritroM kI nirantara sarjanA kI hai jinhoMne apane guNoM se, apane kAryoM se samAja ke sAmane anekAneka Adarza upasthita kiye haiM aura samAja ko dizAdRSTi dI hai| dUsarI ora se aise nArI-caritroM se bhI hamArA sAhitya bharA par3A hai jo samAja dvArA pratAr3ita hone para bhI zaktisampannA banakara sAmane aaiiN| indra dvArA chalIgaI ahilyA ko pati dvArA zApita hone para patthara ke rUpa meM badalanA par3A, rAvaNa dvArA apahRta sItA ko agniparIkSA dekara apanI pavitratA ko pramANita karane para bhI rAma dvArA parityAga kI pIr3A sahanI par3I, urmilA ko caudaha varSoM taka lakSmaNa kI avahelanA sahanI par3I, draupadI ko anekazaH lajjita aura apamAnita honA par3A, satI ko apane pitA dakSa se pratAr3ita hone para
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 yajJAgni meM jalanA par3A, yazodharA ko gautama se viyukta honA par3A- para ye nAriyA~ itane kaSTa sahane para bhI apane karttavya se kabhI cyuta nahIM huIM; AvazyakatA par3ane para jauharavrata bhI karatI rahIM aura talavAra bhI uThAtI rhiiN| baharahAla, apane astitva ke lie nirantara saMgharSarata nArI-caritroM meM draupadI jaise kucha nArI-caritra haiM jo samasta nArI jAti ko sampatti nahIM, vyakti ke rUpa meM sthApita karane ke lie yatnazIla dikhAI dete haiM anyathA to adhikAMza nArI-caritra puruSa-varcasva ko parokSa yA aparokSa rUpa se svIkAra karate hI dikhAI dete haiN| isa bhUmikA ke AdhAra para jaba hama janakanandinI sItA ke caritra para. dRkpAta karate haiM to pAte haiM ki sampUrNa bhAratIya vAGmaya sItA ke caritra se atyadhika prabhAvita hai| vaidika kAla se lekara aba taka bhAratIya sAhitya meM sItA ke caritrAMkana se aneka pRSTha bhare hue haiN| brahmANDa, viSNu, vAyu, bhAgavata, kUrma, agni, nArada, brahma, garur3a, padma, brahmavaivarta Adi purANakAvya; adhyAtma-rAmAyaNa, adbhuta rAmAyaNa, AnandarAmAyaNa Adi kAvya; bhaTTikAvya (rAvaNavadha), jAnakIharaNa, dazAvatAracarita, udArarAghava, uttararAmacarita Adi mahAkAvya; kundamAlA, anargharAghava, bAlarAmAyaNa, mahAnATaka tathA hanumannATaka, AzcaryacUr3AmaNi, prasannarAghava, untatta rAghava Adi nATaka; mahAbhArata ke rAmopAkhyAna, droNa ityAdi parva, dazarathajAtaka, anAmaka jAtaka Adi bauddha sAhitya; paumacariu (vimalasUrikRta), paumacariu (svayaMbhUkRta), uttarapurANa Adi jaina sAhitya; rAmacaritamAnasa, rAmacandrikA, vaidehI vanavAsa, sAketa Adi hindI sAhitya meM hI nahIM apitu grAmyagItoM taka meM bhI sItA kI samAna rUpa se pratiSThA huI hai| __dhyAtavya hai ki rAmakathAzrita racanAoM meM sItA mAnavIya mUlyoM se sampanna Adarza nArI ke rUpa meM citrita kI gaI hai| prAyaH sItA ko asAdhAraNa tyAga karanevAlI, pativratA, saumya, zAnta, dharmaparAyaNA, naitika mUlyoM se sampanna, prema-sahAnubhUti aura lajjAzIlatA se otaprota dikhAyA gayA hai| asala meM maharSi vAlmIki ne sItA ke caritra ko jo rUpa-AkAra pradAna kiyA, anya rAmakathAoM meM sItA kA kamoveza yahI rUpa pratyeka kAla meM dikhAI detA hai| kintu Aja ke pariprekSya meM nArI kA vaha paramparAgata rUpa- jisameM vaha kevala sevA aura tyAga kI mUrti, guNoM kI khAna, saundaryasampanna, pati kI AtmA kA aMza, pRthvI ke samAna dhairyasampanna, zAntisampanna, sahiSNu, dayA, zraddhA Adi guNoM se alaMkRta rUpa meM varNita kI jAtI hai- eka bhavya ADambara se otaprota lagatA hai| Aja hamAre mAnaka badala cuke haiM aura nArI ko hama puruSa ke samAnAntarabinA kisI ADambara ke khar3A dekhanA cAhate haiM ataH sItA kA yaha rUpAMkana Aja kI nArI kI dRSTi se bahuta anukaraNIya aura Adarza pratIta nahIM hotA hai| phira, sItAcaritra se
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 jur3e aneka savAla hamAre manomastiSka ko jhakajhorane lagate haiN| paramparAgata sItA rAmavanavAsa ke avasara para rAvaNa dvArA balapUrvaka apahRta kara lI jAtI hai: rAvaNa aura rAvaNa ke aneka purajanoM-parijanoM ke dvArA samaya-samaya para pratADita kI jAtI hai, antataH rAvaNa ke parAbhava ke uparAnta rAvaNa kI kaida se mukta hotI hai to agniparIkSA ke daura se gujaratI hai; parantu rAma kA sAnnidhya pAte hI lokApavAda ke kAraNa rAma ke dvArA tyAga dI jAtI hai| punaH vanavAsa meM rahate hue apane garbhastha zizuoM kI surakSA meM sannaddha rahatI hai| rAma ko usakI AvazyakatA taba par3atI hai jaba AcAryoM dvArA yaha kahA jAtA hai ki 'patnI ke binA yajJakArya sampanna nahIM ho sakatA', taba punaH use agniparIkSA ke daura se gujaranA par3atA hai| hama parikalpanA kara sakate hai ki bAra-bAra sItA ko samAja ke samakSa khar3A karake usa para aMgulI uThAI gaI hogI taba use kitanA apamAnita, kitanA lajjita honA par3A hogA, kintu itane kaSTa, itanI pIr3A, itanI pratAr3anA sahane ke bAda bhI vaha kahIM bhI, kabhI bhI rAma kA virodha nahIM karatI, rAma para krodhita nahIM hotii| vaha apane adhikAroM ke lie kabhI nahIM lar3atI aura apane kartavya kabhI nahIM bhuultii| vaha yahI mAnatI hai ki usI ke kAraNa samAja meM rAma kI nindA ho rahI hai| isa para bhI rAma ke prati usakI zraddhA, bhakti meM koI antara nahIM par3atA, jabaki rAma usake prati anekazaH zaMkAoM se bhara jAte haiN| lakSmaNa ko zakti lagane para rAma ko yaha bhaya satAtA hai ki yadi lakSmaNa ke binA ve ayodhyA lauTeMge to loga yahI kaheMge ki unhoMne nArI ke lie apane priya bhAI ko kho diyaa| unakI dRSTi meM strI kI hAni koI vizeSa hAni nahIM hai, lekina bhAI kI hAni unake apayaza kA kAraNa bana jAyegI jehau~ avadha kavana mu~ha lAI, nAri hetu priya bandhu gNvaaii| bara apajasa sahateu mu~ha lAI, nAri-hAni vizeSa chati naahiiN||" phira buniyAdI savAla yahA~ uThatA hai ki nArI vastu hai yA vyakti? nArI se hI ucca Adarza kI apekSA kyoM kI jAtI hai? nArI ko hara hAlata meM puruSa kI bAta mAnanA aura jaisA vaha cAhatA hai vaisA hI karanA kyA jarUrI hai? nirdoSa hone para bhI vahI kaSTa kyoM sahe? use yaha kahate hue bAra-bAra kyoM gir3agir3AnA par3e ki 'mana-karmakathana se ApakI anugAminI hone para bhI kisa aparAdha se use tyAga diyA gayA?' prazna yaha bhI uThatA hai ki rAma kisa adhikAra se bAra-bAra sItA ko agniparIkSA ke lie kahate rahe aura sirpha isa bhaya se ki samAja unake lie kyA kahegA- sItA kA parityAga karane kA nirNaya le baiThe! kahanA na hogA ki nArI ko lekara hamAre samAja meM vaicArika aura vyAvahArika dharAtala para kAphI antara dikhAI detA hai| vyAvahArika dRSTi se strI ko apane sandarbha meM
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 mahattvapUrNa nirNaya lene kA adhikAra prAyaH Aja bhI nahIM hai| sambhavataH isI vajaha se vaha anyAnyoM ke dvArA kiye gae nirNayoM ko sira jhukAkara mAnatI rahI hai, lekina usake antara meM virodha-vidroha to panapatA hI rahA hai aura vaha samAja meM svAbhimAnapUrvaka apanI upasthiti darja karAne kI dizA meM nirantara Age bar3ha rahI hai| __ strI kA yaha svAbhimAna hamAre sAhityakAroM kI dRSTi meM bhI AyA hai| sItA ke hI caritra-varNana ke udAharaNa se hamArI isa bAta kI puSTi hotI hai| mahAkavi maithilIzaraNa gupta ne 'sAketa' meM sItA ko kucha-kucha Aja kI nArI ke anurUpa banAkara prastuta kiyA hai kintu isase bhI kAphI pahale yaha kArya mahAkavi svayaMbhU ne kiyA hai| IsA kI chaThI-sAtavIM zatAbdI meM apabhraMza (IsA kI pA~cavIM zatAbdI se lekara bArahavIM zatAbdI taka vyavahRta kI jAnevAlI) bhASA meM 'paumacariu' (padmacarita) nAmaka eka rAma-kathAzrita purANa kAvya kI racanA mahAkavi svayaMbhU ne kii| tulasIdAsa se kaI zatAbdI pUrva ke kavi svayaMbhU jaina paramparA ke kavi haiN| jaina paramparA kI rAmakathA meM kaI prasaMgoM, pAtroM ke caritravarNana tathA dhArmika AsthA kI dRSTi se kucha antara dikhAI par3atA hai| paumacariu kI sItA kA janma dharatI se nahIM hotaa| videha ke putra bhAmaNDala aura putrI sItA ke janma ke sAtha koI alaukika kathA nahIM jur3I hai| rAma ke vanagamana ke samaya bhI svayaMbhU ne sItA kA pakSa vistAra se nahIM rakhA hai| kevala yahI batAyA hai ki usane apane pati kA anugamana kiyA- nIcA mukha kiye hue, apane caraNoM para dRSTi gar3Ae hue, aparAjitA (kauzalyA) aura sumitrA kI AjJA lekara rAvaNa ke lie vajra svarUpa aura rAma ke lie duHkha kI utpatti kI taraha sItA vana ko clii| phira bhI isa racanA meM sItA kA jo caritrAMkana huA hai vaha anyatra varNita sItA-caritra se bhinna hai| yahA~ sItA eka kamajora, abalA nArI ke rUpa meM citrita nahIM kI gaI hai apitu eka svatantra vyaktitva ke rUpa meM vaha hamAre sAmane AtI hai| vaha svAbhimAnI hai aura usakA yaha rUpa Aja kI nArI ke hI rUpa kA pratinidhi-tva karatA huA dikhAI detA hai| yahA~ sItA 'yugoM-yugoM' se mAnava dvArA pratAr3ita honevAlI samasta mahilA samAja kI pratinidhi hokara sAre puruSa-samAja ko usake dvArA kie gae anyAya aura atyAcAroM ke lie phaTakAratI hai aura yaha ghoSaNA karatI hai ki nArI puruSa kI dAsI nahIM hai-- sIya Na bhIya saittaNa-gavveM, valeMvi pavolliya mcchr-gvveN| 'purisaNihINa honti guNavanta vi, tiyaheM Na pattijjanti maranta vi||15 paumacariu meM sItA ke vyaktitva kA vikAsa usa sthala se dikhAI detA hai jaba vaha rAvaNa ke dvArA balapUrvaka apahRta karalI jAtI hai| vanavAsa ke samaya dhairyapUrvaka apanI pIr3A ko sahatI huI sItA apahRta hone para bhI dhairya nahIM chor3atI, dainya-pradarzana nahIM karatI
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 aura apane svAbhimAna kA parityAga nahIM krtii| vaha rAvaNa ko ulAhanA detI hai kibhale hI rAvaNa devatAoM ke lie durjeya ho, parantu usakI apekSA caMcujIvI jaTAyu kA hI subhaTatva zreSTha hai jo sItA kI surakSA ke lie rAvaNa se aise samaya bhir3a gayA hai jaba indrAdi devasamUha bhI usakI rakSA ke lie Age nahIM AyA hai aho aho devahA~ raNe duviyddddhhaaN| Niya parihAsa Na pAliya snnddhhaaN|| vari suhaDattaNu cNcu-jiivhoN| jo abhiTu samare dsgiivhaaN||38.14.2-3 laMkA meM praveza karane se vaha spaSTata: inkAra kara detI hai| pariNAmataH rAvaNa ko usake lie nagara se bAhara nivAsa kI vyavasthA karanI par3atI hai| yahA~ yaha bhI ullekhya hai ki rAvaNa sItA ko usake dvArA itanA virodha karane para bhI mAranA nahIM cAhatA, kyoMki vaha socatA hai ki ise mArane para maiM isakA sundara mu~ha nahIM dekha paauuNgaa"| phira rAvaNa aura rAvaNa kI AjJA se mandodarI tathA rAvaNa ke anyAnya parijanoM- sevakoM dvArA use aneka pralobhana diye jAte haiM, pralobhanoM se AkRSTa na hone para kaSTa pahu~cAyA jAtA hai taba apanI pIr3AoM aura vipattiyoM ko pUrvajanmakRta karmoM kA phala mAnakara 'eyai~ dukkiyakammaho phalai~ vaha jarUra kahatI hai parantu isa viSama paristhiti meM bhI bhaya aura dainya se rahita hokara niDaratA se unakA sAmanA karatI hai| nandanavana meM mandodarI rAvaNa ke aizvarya, vaibhava ko darzAte hue rAvaNa kI atizaya prazaMsA karake sItA ko rAvaNa ko svIkArane ke lie utprerita karatI hai aura sItA ke na mAnane para use nAnA prakAra ke bhaya dikhAtI hai taba sItA use phaTakAratI hai aura kahatI hai ki- tumhAre dvArA apane pati ke lie jo dautyakarma kiyA jA rahA hai vaha anucita hai, nindanIya hai| apane pati ke prati maiM sarvataH ekaniSTha huuN| tuma mujhe Are se kATo, zUlI para car3hAo, jalatI huI Aga meM pheMkado, mahAgaja ke dA~toM ke bIca DAlado para tumhArA yaha prastAva mujhe svIkAra nahIM haijai vi ajju karavateMhi~ kppho| jai vi dharevi siva-sANahoM appho|| jai vi valanteM huAsaNe mellho| jai vi mahaggaya-dantehiM pellaho / to vi khalahoM tahA~ dukkiy-kmmho| para-purisaho Nivitti iha jmmho||41.13.3-5 sItA kI yaha spaSTokti usake zIla va cAritrya kI abhivyakti karatI hai, usake caritra kI dRr3hatA ko bhI vyakta karatI hai| sAtha hI mandodarI ko bhI eka strI ke rUpa meM usake karttavya kI yAda dilAtI hai ki pati kI dUtI banakara parAI strI ke pAsa jAnA galata hai| vaha kevala rAvaNa kI patnI hI nahIM, eka strI bhI hai| vaha mandodarI se hI nahIM, rAvaNa se bhI isI zailI meM bAta karatI hai| vaha udghoSaNA karatI hai ki rAvaNa kI sampUrNa sampadA usake lie tinake ke samAna hai| usakA rAjakula zmazAna kI taraha aura yauvana viSa-bhojana ke samAna hai
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 eu jaM rAvaNa rajju tuhaaru| taM mahu tiNa-samANu hluaaru||42.7.3 sItA kA sAhasa, teja, dhairya hanumAna ko yaha kahane ke lie bAdhya karatA hai ki mahilA hokara bhI sItA meM puruSoM se adhika sAhasa hai kyoMki viSama paristhitiyoM meM bhI isameM atyadhika dhairya hai|" usake dhairya kA pramANa isa bAta se bhI milatA hai ki hanumAna se rAma-lakSmaNa kA kuzala samAcAra jAnane ke uparAnta yAnI apahRta hone ke 21 dinoM ke bAda hI vaha bhojana grahaNa karatI hai| phira hanumAna unheM apane kandhe para baiThAkara rAma ke pAsa le calane kA prastAva rakhate haiM to ve ise kulavadhu kI garimA ke viruddha kahakara asvIkAra kara detI haiN| ve kahatI haiM ki janapada ke loga nindAzIla hote haiN| unakA svabhAva duSTa aura mana malina hotA hai, ve vyartha hI dUsaroM para AzaMkA karane lagate haiM, ataH tumhAre sAtha merA jAnA ucita nahIM haigammai vaccha jai vi nniy-kulhru| viNu bhattAreM gamaNu asundru|| jaNavau hoi dugucchnn-siilu| khala-sahAu Niya citteM milu|| jahi~ jeM ajuttu tahi~ je aasNki| maNu raMjevi sakko kava Na skki|| Nihae~ dasANaNe jaya-jaya sdeN| mai~ jAevau sahu~ vlvdeN||50-12.6-9 __laMkAvijaya ke uparAnta vibhISaNa sItA ko rAma ke pAsa le jAne ke lie jAtA hai to sItA usake sAtha jAne se bhI inkAra kara detI hai| yahA~ bhI sItA kA svAbhimAna jhalakatA hai| vaha cAhatI hai ki rAma svayaM Akara use le jaaeN| sItA spaSTataH puruSoM kI striyoM para Aropa lagAne kI pravRtti kI ora saMketa karatI hai viNu Niya-bhattAreM jntiyheN| kulaharu jeM pisuNu kuluttiyheN| purisahu~ cittai~ aasiikvsiN| alahanta vi uddisanti misiN|| vIsAsu janti Nau iyarahu mi| suya-devara-mAyara-piyarahu mi||78.6.2.5 -- binA pati ke jAnevAlI kulapatnI para kuladhara bhI kalaMka lagA dete haiN| puruSoM ke citta jahara se bhare hue hote haiN| nahIM hote hue bhI ve kalaMka dikhAne lagate haiN| dUsaroM kA to ve vizvAsa hI nahIM krte| yahA~ taka ki putra, devara, bhAI aura pitA kA bhI nhiiN| para vahI sItA jo rAma ke prati sadaiva ekaniSTha hai; lakSmaNa ke prati mAtRtva bhAva rakhatI hai; apane zIla aura cAritrya kI surakSA ke lie sadaiva sajaga hai, aDiga hai; komala, sarala, niSpakSa aura niSkapaTa hai; paristhiti vizeSa meM virodha aura vidroha ke svara bhI uccarita kara sakatI hai kyoMki vaha anyAya sahana nahIM kara sakatI, apane
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 apabhraMza bhAratI 17-18 svAbhimAna ko kataI nahIM chor3a sakatI / lakSmaNa ko zakti lagane kI bAta sunakara zokAkula huI sItA ko rAvaNa dvArA punaH apane vazIbhUta karane ke lie athaka prayatna karane para sItA zaMkita ho jAtI hai, kintu vaha rAvaNa se dRr3hatApUrvaka yaha kahatI hai ki rAma ke binA usakA astitva usI prakAra nirarthaka hai jaise dIpaka ke binA zikhA, kAma ke binA rati, prema ke binA praNayAMjali, sUrya ke binA kiraNAvali, candramA ke binA cA~danI aura paramadharma ke binA jIvadayA / usakI isa zoka-kAtara aura mUrcchita sthiti ko dekhakara rAvaNa ke hRdaya meM bhI pazcAttApa kA udaya ho jAtA hai aura yahI sItA rAmalakSmaNa ke sAtha ayodhyA lauTane para jaba lokApavAda ke kAraNa rAma dvArA nirvAsita kara dI jAtI hai to atyadhika du:khI hokara ghoSaNA karatI hai ki- zIlavrata ko dhAraNa karanevAlI maiM yadi kahIM mArI gaI to merI strI-hatyA tumhAre Upara hogI / logoM ke kAraNa kaThora rAma ne mujhe akAraNa nirvAsita kara diyA hai loyahu~ kAraNe duSpariNAmeM / hau~ NikkAraNeM ghalliya rAmeM // jai muya kaha vi saittaNa-dhArI / to tumhai~ tiya-hacca mahArI // 81.13.8-9 kAlAntara meM vibhISaNa, aMgada, sugrIva aura hanumAna unheM vApisa lAne ke lie jAte haiM to vaha rAma ke anucita vyavahAra kA bhI usI tevara se virodha karatI haiN| ve kahatI haiM ki jisa pattharahRdaya rAma ne cugalakhoroM kI bAtoM meM Akara mujhe DAinoM, bhUtoM, siMha, zArdUla, geMDe, barbara zabara, pulinda, takSaka, rIcha, sA~bhara, siyAra Adi se bhare hue bhayaMkara vana meM bhejakara jo pIr3A pahu~cAI hai usakI jalana saikar3oM meghoM kI varSA se bhI zAnta nahIM ho sktii| rAma ne mere sAtha jo kucha kiyA usake lie koI kAraNa nahIM thA ghalliya NiTThara - hiyayaho a-liy-nnaamhoN| jANami tatti Na kijjai raamhoN| jeNa ruvanti vaNantare / DAiNi- - rakkhasa-bhUya- bhayaMkare // saddUla-sIha-gaya- gaNDA / vabbara-savara - pulinda - payaNDA / jahi~ bahuta taccha-riccha - ruru-smbr| sa- uraga - khaga- miga - viga - siva-sUyara // jahi~ mANusu jIvantu vi luccai / vihi kali-kAlu vi pANahu~ muccai // tahi~ varNe ghallAviya aNNArNe / evahiM kiM tahoM taNeNa vimArNe / / 83.6.2-7 itanA hI nahIM, isa manastApa ko bhI ve sahana karatI haiM aura anicchApUrvaka ayodhyA jAnA svIkAra karatI haiN| vaha kalpanA karatI hai ki lambe samaya ke bAda rAma kA sAnnidhya aura sneha pAkara vaha apane sAre kaSTa bhUla jAyegI, kintu isake viparIta rAma use vyaMgya-bhare zabdoM meM kaTu vacana kahate haiM
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 jai vi kuluggayAu nnirvjju| mahilau honti suTTha Nillajjau / / dr-daaviy-kddkkh-vikkhevu| kuDhila-maiu vddddhiy-avlevu|| vAhira-dhiTThau gunn-prihiinnu| kiha saya-khaNDa Na janti nnihiinnu|| Nau gaNanti Niya-kulu milntu| tihuaNe ayasa-paDahu vjjntu|| aMgaM samoDDevi dhiddhikkaarhoN| vayaNu Nienti kema bhttaarhoN|83.7.2-7 - arthAt strI atyadhika kulIna aura anindya hone para bhI nirlajja, kuTila, ahaMkArI, DhITha, guNoM se rahita aura kula-kalaMkinI hotI hai| apayaza kI pAtra hone para bhI pati ko mu~ha dikhAne meM jhijhakatI nahIM hai| yahA~ para rAma kA doharA caritra dikhAI detA hai| eka ora ve vibhISaNa ke sAmane spaSTataH svIkAra karate haiM ki - sItA nirdoSa hai| vaha samudra ke samAna gambhIra hai| mandarAcala ke samAna dhIra hai| mere samasta sukhoM kA kANa hai| maiM usake satItva ko jAnatA hU~... ... ... ... jANami sIyaheM taNau ittnnu| jANami jiha hri-vNsuppnnnnii| jANami jiha vaya gunn-sNpnnnnii| jANami jiha jiNa-sAsaNe bhttii| jasaNami jiha mahu sokkhuppttii|| jA aNu-guNa-sikkhA -vy-dhaarii| jA smmtt-rynn-mnni-saarii|| jANami jiha saayr-gmbhiirii| jANami jiha sura-mahihara-dhIrI // 81.3 / / dUsarI ora ve hI rAma sItA ke sAmane Anepara usase vyaMgyabhare kaTu zabda kahane se nahIM cuukte| na kevala sItA para balki samasta nArI jAti para ve vyaMgya karate haiN| rAma ke vyaMgyavANa sItA ko marmAhata kara dete haiN| usakA Ahata svAbhimAna isa apamAna ko sahane meM asamartha ho jAtA hai aura vaha pracaNDa bhAva se garvapUrvaka kahatI hai sIya na bhIya saittaNa-gavve / vale vi pavolliya macchara gavve / 83.8.7 sItA rAma ke bahAne sArI puruSa-jAti kI bhartsanA karate hue apanA roSa prakaTa karatI huI kahatI hai- striyA~ mRtyuparyanta puruSa kA parityAga nahIM karatIM, cAhe ve guNavAna ho yA kmjor| isa para bhI puruSa use ThIka usI prakAra kaSTa pahu~cAtA hai jaise pavitra aura kulIna narmadA nadI reta, lakar3I aura pAnI bahAtI huI samudra ke pAsa jAtI hai aura samudra use khArA pAnI detA hai| loka isa tathya kA pramANa hai ki candramA kalaMkayukta hai para usakI cA~danI nirmala hotI hai| megha kAle haiM para unameM samAhita bijalI ujjvala hai| patthara apUjya hotA hai para usase banI pratimA pUjya hotI hai| kIcar3a lagane para loga paira
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 apabhraMza bhAratI 17-18 dhote haiM, lekina usase utpanna kamalamAlA devatAoM ko car3hAI jAtI hai| dIpaka svabhAva se kAlA hotA hai para usakI zikhA sarvatra Aloka phailAtI hai| spaSTa hai ki striyA~ puruSoM kI apekSA adhika zreSTha haiN| itanA hI nahIM, nirarthaka lokApavAda ke kAraNa puruSa nirdoSa strI kA parityAga kara sakatA hai lekina strI mRtyuparyanta puruSa kA sAtha vaise hI nahIM chor3atI jaise latA per3a kA sahArA marate-marate bhI nahIM chodd'tii| maiM apanI pavitratA siddha karane ke lie tatpara hU~ / yadi Aga mujhe jalAne meM samartha ho to jalA de ! 18 sItA kI agniparIkSA ke lie gaDDhA khodakara usameM lakar3iyA~ bhara dI giiN| sItA lakar3iyoM ke usa Dhera para baiTha gaI aura agni kA AvAhana karate hue usane kahA'devatAo aura manuSyo ! Apa loga merA satItva aura rAghava kI duSTatA dekha leM / he vaizvAnara ! tU bhI jala jAyegA para yadi maiM aparAdhinI hoU~ to mujhe kSamA mata karanA / " svayaMbhU kI sItA kI yaha garvokti, yaha Akroza, yaha krodhAvega, yaha virodhI svara agniparIkSA ke uparAnta zAnta to ho jAtA hai lekina isakI gU~ja mAno digdiganta meM, yugayugAntara taka phaila jAtI hai| yaha svara samasta mAnavajAti ko yaha sandeza detA hai ki anyAya-atyAcAra kA virodha atyAvazyaka hai| samAja kA vaha kamajora pakSa, jise yugoMyugoM se sabaloM dvArA dabAyA jAtA rahA hai, sira uThAkara apanA Akroza prakaTa kare, apanA svatantra AtmavikAsa kare, apanI upasthiti darja karAe, yAtanAoM, anyAyoM, atyAcAroM kA virodha kare, tabhI usake svatantra vyaktitva kA vikAsa sambhava hai| sItA ke isa rUpa aura una para honevAle anyAya ko dekhakara agniparIkSA ke avasara para upasthita sabhI vyakti hA-hAkAra karane lage aura rAma ko dhikkArane lage ki rAma niSThura, nirAza, mAyArata, anarthakArI aura duSTabuddhi haiN| patA nahIM, sItA devI ko homakara ve kauna sI gati pAyeMge - NiDura NirAsu mAyArau, dukkiya-gArau kUra - mai / u jANahu~ sIya vaheviNu, rAmu lahesar3a kavaNa gai // 83.12.9 parantu agni sItA ko nahIM jalA skii| sItA kI pavitratA siddha huI / antataH rAma ko apane kRtya para pazcAttApa huA aura unhoMne sItA se kSamA-yAcanA kI - to vollijji rAhava-candeM / 'NikkAraNe khala- pisuNaha~ chandeM / jaM aviyppe mai~ avmaanniy| aNNu vi duhu evaDDu parANiya // taM paramesari mahu marusejjahi / ekka-vAra avarAhu khamejjahi / / 83.16 akAraNa duSTa cugalakhoroM ke kahane meM Akara maiMne jo tumhArI avamAnanA kI aura jo tumheM itanA bar3A duHkha sahana karanA par3A hai, he paramezvarI! tuma usake lie mujhe
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 eka bAra kSamA kara do! rAma ke dvArA yaha kSamA-yAcanA sItA ke caritra ko bahuta U~cA uThA detI hai| sItA ke svatantra vyaktitva aura mahAna caritra ke sandarbha meM svayaMbhU ne aneka pAtroMlakSmaNa, vibhISaNa, hanumAna, laMkAsundarI Adi ke dvArA anekazaH apane udgAra vyakta kiye haiN| laMkAsundarI ke mu~ha se svayaMbhU kA yaha kathana usakI mahAnatA kA sahI-sahI bakhAna hai ki 'cAhe koI Aga ko jalA de, havA ko poTalI meM bA~dha de, AkAzapAtAla meM loTane laga jAye, ye bAteM sambhava ho sakatI haiM para sItA ke caritra ko kalaMkita karanA asambhava hai deva deva jai huavahu Dajjhai, jai mAruu paDa-poTTale bjjhi| jai pAyAle NahaMgaNu lodRi, kAlAntareNa kAlu jai titttti| jai uppajjai maraNu kiyantahoM, jai NAsai sAsaNu arhnthoN| jai avareM uggamai divAyaru, meru-sihare jai Nivasai saayru|| eu asesu vi sambhAvijji, sIyaheM sIlu Na puNu mailijjDa // 83.4.4 isa taraha rAma kI tulanA meM svayaMbhU ne sItA ke caritra ko kahIM U~cA uThAyA hai| yaha sItA 'devatA-bhAva' se sampanna nahIM hai, vaha eka sAmAnya kintu dRr3hapratijJa, svAbhimAnI, kaSTasahiSNu, karmaTha, nirbhIka evaM sAhasI, lokakalAoM meM pravINa, komalahRdayA, saccaritra aura svatantra vyaktitva se sampanna tathA AtmavikAsa meM saMlagna rahanevAlI hai aura isa rUpa meM vaha Aja kI nArI ke samakakSa khar3I hai AtmavizvAsa se bharI huI, . antardvandva aura saMgharSoM ke bIca, anyAya-atyAcAra kA virodha karatI huii| nareza mehatA, vanapAkhI suno| svatantratA Andolana aura nArI (mahAdevI varmA kA nirmalA ThAkura dvArA liyA gayA sAkSAtkAra), mAdhyama, akTUbara-disambara, 2004, pRSTha-133 mahAdevI sAhitya samagra hama aurateM, amitA, uttarA. varSa 14, aMka-4, julAI-sitambara, 2004 pUjanIyA mahAbhAgAH puNyAzca gRhadIptayaH striyaH zriyo gRhasyoktAstastAdrakSyA vishesstH|| - viduranIti aura jIvanacaritra, saM.paM. jvAlAprasAda caturvedI, chaThA adhyAya, pRSTha-139
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. lakSmI, sarasvatI, kAlI, tArA, durgA / sAvitrI, zaivyA, sItA, damayantI, devahuti / satI, pArvatI, anusUyA, zaNDilI, arundhatI / ramA, rAdhikA, sItA, gaurI, brahmANI / aditi, kauzalyA, devakI, rohiNI, yazodA / madAlasA, vaizAlinI, sukanyA, cintA, behulaa| saMyogitA, durgAvatI, karmadevI, kaikeyI, lakSmIbAI / rAmacaritamAnasa, laMkAkANDa, 61.11, 12 TThAmuha kama-kamalu Niyacchevi, avarAiya- sumitti Aucchevi / Niggaya sIyAevi siya harahanta Nita-bhavaNahoM / rAmaho dukkhuppatti asari NAi~ aivayaNahoM // 13 paumacariu 23.6.8-9 vahI, 83.8.7-9, 83.9. vahI, vahI, 38.14 dhIru je dhIrau hoi NiyANeM vi / Dhukkantaai jIviya - avasArNe vi // tiyahe hoi jaM sIyahe sAhasu / taM tehau purisahoM vi Na DhaDDhasu // 49.17.2-3 paumacariu 83.8.7-9; 83.9 aho devoM mahu taNau saittaNu / joejjahoM rahuvai - duTThattaNu / aha vaisANara tuhu mi Dahejjai / jai viruArI to ma khamejjahi // 83.4.7-8 hindI vibhAga kumAU~ vizvavidyAlaya nainItAla (uttarAMcala)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 apabhraMza bhAratI 17-18 girivijjhu duggamasiharu ema paisai nivai khaMdhAru girivijjhu duggamasiharu saralavaMsapavvahi~ ahitttthiu| puvvAvarovahi dharavi dharapamANadaMDu va pritttthiu|| girinijjharakaMdaravisama truvrniyrvritttth| ravabahiriyavaNayarabhamira vijjhamahADai ditttth||1|| kahi~ mi- ahimArakhara-khaira-dhavadhammaNA kNttivoriighnnaa| vaMsijmaMsI-tiriMgicchi-aMjaNavaNA rohinnii-raavnnaa| . villa-cirahilla-aMkollataru-dhAyaI mlli-bhllaayii| ghoMTi-TiMbaru-nighaNa-phaNasamaharukkhayA hiNgunnii-mokkhyaa| sirisu sevanni-sehAliyA-siMsamI sjj-guNjaa-smii| kaDahu-kirimAla-karahADa-kaNiyAriyA kuddy-gnniyaariyaa| kauha-vaDa-Dhauha-sakarIra-karavaMdiyA maar-mhu-siNdiyaa| niMba-kosaMba-jambuiNi-niMbuMbarA saggalaggaM vraa| mahAkavi vIra, jaMbUsAmicariu 5.8.1-12 - isa prakAra nRpati kA skandhAvAra sIdhe bA~soM kI mekhalAoM se bhare hue evaM durgama zikharoMvAle viMdhyaparvata meM praviSTa huA, jo pUrva aura apara (pazcima) udadhi ko dhAraNa karake dharAke pramANadaNDa ke samAna sthita thaa| isake uparAnta pahAr3I jharanoM, viSama kaMda-rAoM aura sundara vRkSoM ke uttama kuMjoM tathA apane zora se baharA kara denevAle vanacaroM ke bhramaNa viMdhya mahAaTavI dikhAI dii| kahIM ahimAra, kaThora khadira (khaira), dhava, dhammaNa aura ghane kaMTIlI berI ke vRkSa the| kahIM bA~sa, jhaMsI (jhAr3a), tiriMgiccha aura aMjaNa tathA rohiNI (gulma vizeSa) va rAvaNa (auSadhi vizeSa) Adi ke bar3e-bar3e vana the| kahIM bela, cirihilla, aMkolla, dhAtakI aura malli tathA bhallAtakI ke vRkSa the| kahIM para mukhyatayA ghoTI, TiMbara, nidhana, phaNasa va hiMguNI ke bar3e-bar3e vRkSa the! kahIM sirISa, sevaNi, zephAlikA, siMsama (zIzama-ziMzapA), sarja, guMjA aura zamI (choMkAra) ke vRkSa the| kahIM kaTabhU (kaTahala), kirimAla, ziphAkaMda (mainaphala) aura karNikAra (kanaira) va kuTaja aura gaNikAra ke taru the| kahIM kakubha (caMpA) vaTa, Dhauha (Dhauha) karIla, karavaMdI (karauMdA) mAra va mahuA aura siMdI ke vRkSa the| kahIM niMba, kozAmra, jaMbUkinI (betasa-beMta), nIMbU va uMbara (uduMbara) ke sundara vRkSa mAno svarga ko chU rahe the| anuvAdaka - DaoN. vimalaprakAza jaina
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 akTUbara 2005-2006 15 vIra kavi-viracita jaMbUsAmicariu meM vidyuccara muni dvArA bAraha bhAvanAoM kA anucintana - DaoN. sUrajamukhI jaina saMsAra se virakta mumukSu jambUsvAmI ko saMsArAbhimukha karane meM asaphala hokara caurakarma meM lipta vidyuccara cora bhI jambUsvAmI ke sAtha hI jainezvarI dIkSA grahaNa kara letA hai| parama tapasvI, 11 aMgadhArI vidyuccara mahAmuni vihAra karate hue apane zramaNasaMgha sahita tAmralipti nagara meM pahu~cate haiN| vahA~ rAtri meM bhadrabhArI nAmaka kAtyAyanI devI dvArA kiye gaye bhayaMkara upasarga ko sahana karate hue mahAmuni apane vairAgya ko sudRr3ha karane ke lie bAraha bhAvanAoM kA cintana karate haiN| paNDita daulatarAma jI ne vairAgya utpanna karane ke lie bAraha bhAvanAoM ke anucintana ko mAtA ke samAna batAyA hai|' anitya bhAvanA jiha jiha ghoruvasaggu pahAvai tiha tiha jagu aNiccu pribhaavi| girinaipUra va Ausu khuTTai pakkaphalaM pi va mANusu tutttti| siya-lAvaNNu vaNNu-jovvaNu-balu galai niyaMtaho NaM aNjlijlu| baMdhava-putta-kalattai~ aNNai~ pavaNAhaya jaMti NaM pnnnniN| raha-kari-turaya-jANa-jaMpANai~ ahinnvghnnunnynnsmaann| cAmara-chatta-ciMdha siMhAsaNu vijjulcvlvilaasuvhaasnnu|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 apabhraMza bhAratI 17-18 Asi nimittu jaM ji aNurAyaho divasahiM kAraNu taM ji visaayho| moheM to vi jIu avagaNNai ajarAmaru appANau mnnnni| ghattA- adbhuvabhAvaNa eha maNe jAyai jAsu vivjjiykaamoN| dasaNanANacarittaguNu bhAyaNu hoi so jji sivdhaamho||11.1|| - jaise-jaise upasarga bar3hatA jAtA hai vaise-vaise mahAmuni vidyuccara jagata kI anityatA kA cintana karate haiN| ve vicArate haiM ki- Ayu usI prakAra khaNDita ho jAtI hai jaise giri-nadI kA puur| manuSya-jIvana usI prakAra TUTa jAtA hai jaise pake hue phala vRkSa se TUTakara gira jAte haiN| lakSmI, lAvaNya, zarIra kA gaura-kRSNa Adi varNa, yauvana aura bala aMjali ke jala ke samAna dekhate hI dekhate galita ho jAte haiN| bAndhava, putra, strI tathA anya sabhI isa taraha naSTa ho jAte haiM jaise vAyu se Ahata hokara patte naSTa ho jAte haiN| ratha, hAthI, ghor3e, yAna aura pAlakI saba naye umar3ate hue bAdaloM ke samAna kSaNabhaMgura hai| camara, chatra, dhvajA aura siMhAsana AkAza meM camakate hue vidyuta ke caMcala vilAsa kA bhI upahAsa karanevAle haiM arthAt usase bhI adhika kSaNika haiN| pahale jo anurAga kA kAraNa hotA hai, vahI dina vyatIta hone para viSAda kA kAraNa bana jAtA hai| itanA hone para bhI moha ke kAraNa jIva isakI upekSA kara apane ko ajara-amara mAnatA hai| yaha anitya bhAvanA jisa kAmarahita vyakti ke mana meM utpanna hotI hai vaha darzana, jJAna aura cAritra guNoM se yukta mAnava mokSa prApta karatA hai| azaraNa bhAvanA maraNasamae~ jamadUyahiM nijjai asaraNu jIu keNa rkkhijji| jai vi dharaMti dhariyadhura mANava grudd-phnniNd-dev-diddhdaannv| akka-miyaMka-sukka-sakkaMdaNa hari-hara-baMbha viri-akkNdnn| paNNArahaM khettesu suhaMkara kulyr-ckkvtttti-titthNkr| jai paisarai gADhapavipaMjare girikaMdare sAyare ni-nijjhre| hariNu jema sIheNa dalijjai tema jIu kAleM kvlijji| Ausu kammu nibaddhau jettau jIvijjai bhujaMtaha~ tettu| taho kammaho thiru khaNu vi na thakkai tihuvaNe rakkha karevi ko skkdd'| ghattA- duttareM bhavasAyarasalileM vuTuMtaha~ jage ko saahaari| jiNasAsaNa-uvaesiyau dahavihu dhammu ekku para taari||11.2||
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 ___17 aba mahAmuni azaraNa bhAvanA kA cintana karate hue vicArate haiM ki- mRtyu ke samaya jaba yamadUta jIva ko le jAte haiM usa samaya jIva kI rakSA kauna kara sakatA hai? cAhe bar3e-bar3e saMgrAma-dhurandhara, subhaTa puruSa, garur3a, phaNIndra, deva, baliSTha dAnava, sUrya, candra, zukra, zakra, zatru ko Akrandana karAnevAle hari, hara, brahmA, pandaha kSetroM meM kalyANakArI kulakara, cakravartI yA tIrthaMkara hI kyoM na use dhAraNa kara leM, cAhe vaha sudRr3ha vajrapaMjara meM praveza kara jAya yA parvata, guphA, sAgara, nadI athavA nirjhara meM praveza kara jAye to bhI jisa prakAra siMha ke dvArA hariNa mAra DAlA jAtA hai, usI prakAra jIva bhI kAla kA grAsa bana jAtA hai| jIva jitane samaya ke lie Ayu karma kA bandha karatA hai utane samaya taka hI use bhogate hue jItA hai, usase adhika eka kSaNa bhI jIvita nahIM raha sktaa| tInoM loka meM koI bhI usakI rakSA nahIM kara sakatA hai| isa dustara bhavasAgara ke jala meM DUbate hue ko kauna sahArA detA hai? ekamAtra jinendra bhagavAna dvArA upadiSTa daza prakAra kA dharma hI use bhavasAgara se pAra kara sakatA hai| saMsAra bhAvanA saMsArANuvekkha bhAvijjai kammavaseNa jIu paavijji| joNi-kulAu-joya-saya-saMkaDe caugaibhamaNe vivjjiykNkddeN| jammaMtara leMtu mellaMtau kavaNu na kavaNu gottu sNpttu| bappu ji puttu puttu jAyau piu mittu ji sattu sattu baMdhai thiu| mAya ji mahila mahelI mAyari bahiNi vi dhIya dhIya vi shoyri| sAmiu dAsu hovi uppajjai dAsu vi sAmisAlu sNpjji| kettiu kahami muNahu aNumANe jammai appANau appaanneN| * nArau tiriu tiriu puNu nArau deu vi purisu naru vi vNdaaru| ghattA- iya jANevi saMsAragai daMsaNa-nANu jeNa naaraahiu| acchai so micchA-chaliu kAma-koha-bhaya-bhUeNhi~ vaahiu||11.3|| tadanantara, vaha mahAmuni saMsArAnuprekSA kA cintana karate hue vicArate haiM- cAroM gatiyoM meM bhramaNa karate hue jIva maryAdArahita hokara karmavaza saikar3oM saMkIrNa yoniyoM, kuloM, Ayu tathA yogoM ko prApta karatA hai| janma se janmAntara ko dhAraNa karate hue isa jIva ne kauna-sA gotra nahIM pAyA! pitA putra aura putra pitA ho jAtA hai, mitra zatru aura zatru bAndhava ho jAte haiN| mAtA strI aura strI mAtA bana jAtI hai| bahana putrI aura putrI bahana ho jAtI hai| svAmI dAsa hokara utpanna ho jAtA hai aura dAsa zreSTha svAmI bana
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 apabhraMza bhAratI 17-18 jAtA hai| kahA~ taka kaheM! anumAna se hI jAna liijiye| svayaM apane se Apa hI utpanna ho jAtA hai| deva manuSya aura manuSya deva ho jAtA hai| isa prakAra saMsAra kI gati ko jAnakara jisane darzana aura jJAna kI ArAdhanA nahIM kI vaha mithyAtva se chalA jAkara kAma, krodha va bhaya ke vazIbhUta hokara duHkhI jIvana bitAtA hai| ekatva bhAvanA jIvahA~ natthi ko vi sAhijjau kammaphalai~ jo bhaMjai vijju| ekku ji pAvai niui mahallau nivaDai ghoranarae~ ekkllu| ekku ji kharaghammeNa vilijjai ekku vi vaitaraNihi volijji| ekku ji tADijjai asivattahi~ ekku ji phADijjai krvtthiN| ekku ji jaleM jalayaru vaNe vaNayaru ekku ji mahiharakaMdareM ajyru| ekku ji mecchu caMDapariNAmau ekku ji saMdu vismbhukaamu| ekkallo vi mahila ekku ji naru ekku ji mahivai ekku ji survru| ekku ji joeM galiyaviyappau jAyai jIu suddhprmppu| ghattA- ekku ji bhuMjai kammaphalu jIvahA~ bIyau kavaNu klijji| sattu mittu kahi~ saMbhavai rAyadosu kasu uppari kijji||11.4|| punaH ve ekatva bhAvanA kA cintana karate haiM- jIva kA aisA koI bhI sahAyaka nahIM hai jo karma ke phaloM ko kATa de| vaha akelA hI mahAn mokSa ko pAtA hai aura akelA hI ghora naraka meM giratA hai| vaha akelA hI tIkSNa tApa se galAyA jAtA hai aura akelA hI vaitaraNoM meM DUbatA hai| akelA hI asi se phAr3A jAtA hai aura akelA hI karauto se cIrA jAtA hai| akelA hI jala meM jaladhara tathA vana meM vanacara hotA hai| akelA hI parvata kI guphAoM meM ajagara hotA hai| akelA hI caNDa pariNAmoMvAlA mleccha hotA hai aura akelA hI tIvra kAma-vAsanAvAlA napuMsaka hotA hai| akelA hI strI aura akelA hI puruSa hotA hai| akelA hI rAjA aura akelA hI deva hotA hai| akelA hI yoga ke dvArA sampUrNa vikalpoM ko tyAgakara zuddha paramAtmA hotA hai| jIva akelA hI karma-phaloM ko bhogatA hai, dUsare kisako jIva kA bandhu bAndhava yA zatru-mitra kahA jAye aura kisake Upara rAga-dveSa kiyA jAya! anyatva bhAvanA aNNattANuvekkha bhAvai puNu aNNu sarIru aNNu jIvahA~ gunnu| bajjhai aNNakammapariNAmeM jaNe kokijjai aNNeM naameN|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 19 gottu nibaMdhar3a aNNahiM khoNihi~ uppajjai aNNaNNahi~ jonnihiN| aNNeNa ji piyareNa jaNijjai aNNai mAyai uyareM dhrijji| aNNu ko vi ekkoyaru bhAyaru aNNu mittu ghnnnehkyaayru| aNNu kalattu milai pariNaMtaha~ aNNu ji puttu hoi kaamNthN| aNNu hoi dhaNalohe kiMkaru aNNu ji pisuNu hoi asuhNkru| aNNu aNAi-aNaMtu saceyaNu sAvahi aNNu pvddddiyveynnu| ghattA- aNNaNNAi~ kalevara' laiyai~ mukkai~ bhvsNghaarnne| aNNu ji niravahijIuguNu kavaNu mamattibhAu tnnukaarnne||11.5|| isake bAda ve mahAmuni anyatva bhAvanA kA cintana karate haiM- jIva kA guNa anya hai aura zarIra anya hai| pariNAmoM ke kAraNa vaha apane se bhinna karma-prakRtiyoM se ba~dhatA hai, logoM meM vaha kisI anya nAma se pukArA jAtA hai, bhinna-bhinna pRthviyoM meM bhinna-bhinna gotra bA~dhatA hai aura bhinna-bhinna yoniyoM meM utpanna hotA hai| utpanna karanevAlA pitA bhI anya hotA hai aura udara meM dhAraNa karanevAlI mAtA bhI anya hotI hai, sahodara bhAI bhI koI anya hotA hai aura ghanA sneha karanevAlA mitra bhI anya hI hotA hai| pariNaya karate hue anya strI milatI hai aura kAmabhoga se anya hI putra utpanna hotA hai| dhana ke lobha se anya hI dAsa hotA hai aura akalyANa karanevAlA durjana bhI anya hI hotA hai| jIva kA anAdi ananta sacetana rUpa anya hI hotA hai tathA karmoM ke kAraNa sAdi-sAnta svarUpa anya hI hotA hai| bAra-bAra janma lene meM bhinna-bhinna zarIra dhAraNa kiye aura chodde| jIva kA niravadhi jJAna gaNa ina sabase bhinna hai| ata: isa zarIra se kyA mamatva karanA? azuci bhAvanA jaMgameNa saMcarai ajaMgamu asui sarIre na kAi~ mi cNgmu| aDDaviyaDDahaDDasaMghaDiyau sirahiM nibaddhau cammeM mddhiyu| ruhira-mAsa-vasa-pUyaviTalaTalu muttanihANu purIsahoM pottttlu| thaviyau to kimi-kIDu payaTTai daDDhu masANe chAru plltttti| muhabiMbeNa jeNa sasi tolahi pariNai tAsu kavoleM nihaalhi| loyaNesu kahi~ gayau kaDakkhaNu kahi~ daMtahi~ darahasiu viykkhnnu| vipphUriyAharattu kahi~ vadRi komalabollu kAi~ na pytttti| dhUyavilevaNu bAhiri thakkar3a asui gaMdhu ko pheDivi skki|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 ghattA- asuisarIrahoM kAraNeNa kevalu suddha appu avgnnnniN| kisi-kavvADa-vaNijjaphalu sevakilesu suhillau mnnnniN||11.6|| tadanantara ve azuci bhAvanA kA cintana karate haiM- cetana (AtmA) ke sahAre se acetana (zarIra) kA saMcaraNa hotA hai| isa azuci zarIra meM kucha bhI bhalA nahIM hai| yaha zarIra Ar3e-Ter3he hAr3oM se saMghaTita hai, zirAoM se ba~dhA huA hai aura camar3e se mar3hA huA hai| yaha zarIra rakta, mAMsa aura vasA kI gaTharI hai, mUtra kA nidhAna hai aura mala kI poTalI hai| maraNoparAnta rakha dene para isameM kIr3e-makor3e ho jAte haiM, zmazAna meM jalAne para rAkha bana jAtA hai| jisa mukhabimba se candramA kI tulanA kI jAtI hai, Ayu vyatIta hone para usakI pariNati kapoloM para dekhiye! aba netroM kA kaTAkSa kahA~ gayA? dA~toM se manda-manda muskurAnA kahA~ gayA? hoThoM kI zobhA kahA~ gayI? aba komala vacana kyoM nahIM pravRtta hote? dhUpa Adi kA vilepana bAhara hI rahatA hai, zarIra ke bhItara kI durgandha ko kauna miTA sakatA hai? ajJAnI jIva isa apavitra zarIra ke kAraNa zuddha AtmA kI upekSA karatA hai aura khetI, kabAr3Ipana, vANijya phala tathA sevA ke kaSTa ko sukhakara mAnatA hai| Asrava bhAvanA nAraya-tiriya-narAmara thAvaNa muNi paribhAvai aasvbhaavnn| taNu-maNa-vayaNa jou jIvAsau kammAgamaNavAru so aasu| asuhajoe~ jIvahA~ sakasAyahA~ laggai niviDakammalu aayhaaN| kappaDe jema kasAyai siTThau jAyai balaharaMgu mNjitttthu|| abalu nariMdu jema riusimire maMdujjou dIu jiha timireN| jIu vi veDhijjai tiha kammeM nivaDai dukkhasamudde ahmmeN| akasAyahA~ Asavu suhakAraNu kugi-kumaannusttvinnivaarnnu| suhakammeNa jIu aNu saMcai titthayarattu gottu sNpjji| ghattA- micchAdasaNe mailiyau kuDilabhAu jAyai sksaayhaaN| kAya-vAya-maNapaMjalau puNNanimittu hoi aksaayhaaN||11.7|| punaH ve muni naraka, tiryaMca, manuSya aura devagati meM sthApana karanevAlI Asrava bhAvanA kA cintana karate haiM- jIva ke Azraya se honevAlI mana, vacana aura kAya kI kriyA, jo karmoM ke Ane kA dvAra hai, vahI Asrava hai| sakaSAya jIva ke azubha yoga se karmamala Akara usI prakAra laga jAtA hai jaise goMda lagehue kapar3e meM maMjITha kA raMga khUba gAr3hA ho jAtA hai| jisa prakAra durbala rAjA ko zatru senA dvArA aura manda prakAzavAle dIpaka ko andhakAra ke dvArA ghera liyA jAtA hai, usI prakAra sakaSAya jIva
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 bhI karmoM se veSTita kara diyA jAtA hai aura adharma ke kAraNa vaha duHkha ke sAgara meM par3a jAtA hai| akaSAya (manda kaSAyavAle) kA Asrava zubha bandha kA kAraNa hotA hai, vaha khoTI gati aura manuSya gati meM bhI adhama manuSya nahIM hone detaa| zubha karma ke dvArA zubha paramANuoM kA saMcayakara jIva tIrthaMkara gotra ko bhI prApta kara letA hai| sakaSAya jIva kA bhAva mithyA darzana ke kAraNa kuTila ho jAtA hai aura zubha mana-vacana-kAyavAle alpa kaSAya- vAle jIva kA bhAva puNya-bandha kA kAraNa hotA hai| saMvara bhAvanA sahai parIsahu paramadiyaMbaru AsavarthabhaNu jAyai sNvru| iMdiyavittichiDu dinu Dhakkai navau kammu paisareMvi na skki| nAvArUDhu jema jali jaMtau susirasaehi~ salilu pisNtu| jo deviNu paDibaMdhaNu vArai tIruttAru tAsu ko vaari| aha mohiu maiMdhu jai acchai kavaNa bhaMti vuDevi khau gcchi| iya kajjeM akasAu kasAyoM dijjai virai-nibaMdhaNu raayhoN| kohahoM khaMti nANu aNNANaho lohahoM tosu amANu vi maannhoN| aNasaNu rasamiddhihi niddhADaNu pAyacchittu pamAyoM saaddnnu| ghattA- iya jo kummAyArasamu saMvariyappu na Asau govi| lAivi dAvAnalu gahaNe mAruyasammuheM hoivi sovi||11.8|| phira ve digambara muni ghora upasarga ko sahana karate hue Asrava ko rokanevAlI saMvara bhAvanA kA cintana karate haiM- indriya-vRttirUpI chidroM ko dRr3hatA se Dhaka dene para nayA karma praveza nahIM kara sktaa| jisa prakAra nAva meM baiThA huA jo vyakti nAva meM saikar3oM chidroM se praveza karate hue jala ko chidroM ko banda karake roka detA hai use kinAre taka pahu~cane se kauna roka sakatA hai! kintu yadi koI mati kA andhA vyakti mUr3ha hokara baiThA rahe, chidroM ko banda na kare to isameM kyA bhrAnti hai ki vaha DUbakara vinAza ko prApta hogA! ataH kaSAya ke lie akaSAya, rAga ke lie virati, krodha ke lie kSamA, ajJAna ke lie jJAna, lobha ke lie santoSa, mAna ke lie mArdava kA nibandhana (roka) lagAnA caahiye| anazana rasa-lolupatA ko dUra karanevAlA hai tathA prAyazcita pramAda ko naSTa karanevAlA hai, isa prakAra jo kUrmAkAra ke samAna apane ko saMvRta karake AsravoM se apanI rakSA nahIM karatA, vaha mAno vana meM Aga lagAkara pavana ke sammukha mukha karake sotA hai|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 nirjarA bhAvanA dUri nirattha maraNa-jammaNa-jara puNu avaloyai bhAvaNa nijjr| uiu suhAsuhaphalu bhuMjijjai AsiyakammahoM nijjara kijji| mokkha-baMdhabheehi~ niyANiya kusalAkusalamUla priyaanniy| narasamubbhava-nArayajIvaha~ sesaha~ micchaadsnnkiivhN| duha-suha/jaNaeho nijjara akusl-adR-ruddnirNtr| jaM nijjarai dukkhu muNi aMgeM kaaykiles-priishsNgeN| avaru vi jo sammattAloyaNu uvyshaav-suhaasuhbhoynnu| rAyarosarahiyau nIsallau sukkhu dukkhu nijjariyau bhllu| ghattA- pakkau phalu taleM nivaDiyau viMTeM puNu vi jema-nau lggi| kammu vi nijjarasADiyau puNu vi na uvai nANe jo jggi||11.9|| phira ve muni janma-jarA aura maraNa ko nirasta karanevAlI nirjarA bhAvanA kA cintana karate haiM- udaya meM Aye hue karmoM ke zubha-azubha phala ko bhoganA cAhiye aura sthita (udaya meM nahIM Aye hue) karmoM kI nirjarA karanI caahiye| bandha aura mokSa kI vizeSatA ke bheda se nirjarA do prakAra kI hotI hai- kuzala mUla aura akuzala muul| nArakI jIvoM ko naraka kA duHkha bhogane aura tathA zeSa apuruSArthI logoM ko sukha-duHkha bhogane se nirantara Arta-raudra dhyAnapUrvaka jo karmoM kI nirjarA hotI hai vaha akuzala mUla hai tathA jo parISahoM ko sahana karate hue kAyakleza dvArA karmoM kI nirjarA kI jAtI hai, samatAbhAva se karmoM ke udayAnusAra zubhAzubha ko bhoganA evaM rAga-dveSarahita niHzalyabhAva se jo sukha-duHkha kI nirjarA hai, vaha kuzala mUla hai| jisa prakAra pakA huA phala vRkSa se nIce girakara punaH DaNThala meM nahIM lagatA, usI prakAra kuzala mUla nirjarA dvArA jo karma dUra kara diye jAte haiM ve punaH usa vyakti ke pAsa nahIM phaTakate, jo jJAnArAdhanA meM jAgarUka rahatA hai| loka bhAvanA puNu loyANurUva thAvai maNu suddhAyAseM pariTThiu tihuynnu| caudaharajjumANe pariyariyau tihi~ mi samIraNa valayahi~ dhriyu| rajjuva satta lou heTThillau puDhaviu satta ji duhahi~ grillu| paDhamahi tIsalakkhanarayAyaru rayaNappahahe Au jahi~ saayru||11.10|| majjhimalou rajjuparikhaMDiu dIvasamuddahi~ sayalu vi mNddiu|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 23 joyaNalakkhu meru majjhaMkiu jaMbUdIu majjheM dIvaha~ tthiu| caudisu veDhiu valayAyAreM lavaNaNNaveNa viunnvitthaareN| himavaMtAi~ tattha pavvaya chaha gaMgApamuhau naiu cuddh| bharaherAvaesu uvasappiNi vihi mi pavattai taha avsppinni| iya dIvAu khettakamu viuNau dhAiyakhaMDe pukkharaddhaya tu| ghattA- aDDhAiyadIvai~ dharevi maNusottaragiri jAma nraalu| pukkharaddha dhuri parai puNu tiriya-deva-saMcAru visaalu||11.11|| ghattA- ekkarajju loyaggu thiu vivariyachattAyAru suhaavi| dasaNa-nANa-carittataNu amalakalaMku siddha taM paavi||11.12|| aba ve mahAmuni loka bhAvanA kA cintana karate haiN| yaha tribhuvana zuddha AkAza meM paristhita hai| tInoM loka vAtavalaya ke dvArA dhAraNa kiyA huA hai| adholoka sAta rAjU pramANa hai jisameM atyanta duHkhadAyaka sAta pRthviyA~ haiM aura jahA~ sAgaroM-paryanta duHkha sahana karate hue jIva ko rahanA par3atA hai| madhyamaloka eka rAjU pramANa hai aura vaha dvIpa tathA samudroM se zobhAyamAna hai| madhya meM eka lAkha yojana vistAravAlA jambUdvIpa hai| jambUdvIpa meM himavatAdi chaH parvata haiM; gaMgA, sindhu Adi caudaha nadiyA~ haiM; bharata, airAvata Adi sAta kSetra haiM; bharata, airAvata meM utsarpiNI-avasarpiNI kAla kA parivartana hotA rahatA hai| lavaNodadhi ke cAroM ora valayAkAra dhAtakI khaNDa aura puSkarArddha haiN| ina DhAI dvIpa meM manuSyoM kA nivAsa hai| isake Age tiryaMca aura devoM kA vizAla saMcAra kSetra hai| madhyaloka se Upara pA~ca rAjUpramANa, muraja ke AkAra se solaha svarga, nava graiveyaka, nava anudiza tathA pA~ca anuttara vimAna haiN| sabase Upara sarvArthasiddhi hai| inameM devoM kA nivAsa hai| sabase Upara eka rAjUpramANa siddha loka hai| yaha khule hue chAte ke AkAra kA hai| darzana-jJAna-cAritrarUpI zarIra ko dhAraNa karanevAlA karmamalarahita niSkalaMka siddha puruSa use prApta kara sakatA hai| bodhidurlabha bhAvanA puNu vi muNiMdu kammu nikkaMtai bohimahAguNu rayaNu vi ciNti| bAluyasAyarammi Thiya bhAvai hIrayakaNiya kavaNu kira paavi| iya saMsAri joNisaMkiNNai thaavrjNgmjiivpvnnnni| viyaliMdiyabAhullu viyaMbhai paMceMdiyataNu dukkhahi~ lbbhi| tahi~ mi siMgi-pasu-pakkhi bahuttaNu kaha va pamAe lahae nrttnnu|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 apabhraMza bhAratI 17-18 laddhae mANusatte sukulakkamu saMpuNNiMdiyattu suisNgmu| savvu vi dullahu lahevi viyakkhaNu dhammu na pAvai jai dslkkhnnu| to niratthu jammu viM saMpattau vayaNu va vimalu ckkhupricttu| dhammu vi lahevi jo na taM pAlai chAranimittu ghusiNu so jlaai||11.13|| phira ve muni karmoM ko kATate hue bodhirUpI mahAn guNakArI ratna bodhidurlabha anuprekSA kA cintana karate haiM- reta ke sAgara meM par3I huI hIre kI kaNI ko kauna prApta kara sakatA hai? isI prakAra nAnA yoniyoM se saMkIrNa tathA sthAvara-jaMgama jIvoM se bhare hue isa saMsAra meM vikalondriya (do indriya, tIna indriya aura cAra indriya-vAle) jIvoM kA bAhulya hai| paMcendriya zarIra bar3I kaThinAI se milatA hai| vahA~ bhI sIgoMvAle tathA anya pazu-pakSI hI adhika saMkhyA meM hai| manuSya-janma bar3I kaThinAI se milatA hai| manuSyatva milane para bhI ucca kula kI prApti, indriyoM kI pUrNatA tathA zAstroM kA samAgama milanA durlabha hai| ina saba durlabha vastuoM ko pAkara bhI yadi koI buddhimAna vyakti dazalakSaNa dharma ko nahIM prApta kara sake to usakA janma usI prakAra nirarthaka ho jAtA hai jaise cakSurahita sundara mukh| dharma ko pAkara bhI jo usakA pAlana nahIM karatA, vaha mAno rAkha ke lie bahumUlya kezara ko jalAtA hai arthAt sAMsArika kSaNika sukha ke lie durlabha manuSya-janma ko ga~vAtA hai| dharma bhAvanA puNu vi puNu vi paribhAvai muNivaru dasavihadhammaha~ aavjjnnpru| kayadosesu rosu vaMcijjai uttamakhamai dhammu mNddijji| jAimayAimANapariharaNau maddavavitti dhmmaahrnnu| kAyavAyamaNa jou avakkau ajjavabhAve dhammu tahi~ thkku| pattapariggahalohu cayaMtaho saucAyAraparaho dhammu vi tho| sappurisesu sAhusaMbhAsaNu saccu vi dhamma ahmmvinnaasnnu| duddamaiMdiyAgiddhinirohaNu saMjamu nAmu dhammu mnnrohnnu| kammakkhayanimittu niravekkhau tau cijjaMtu karai paavkkhu| sIlavihUsiyANa jaM dijjai jogu dANu taM cAu bhnnijji| ehu mahArau iya mai muccai parivajjiyakiMcittu pvucci| navaviha-baMbhaceru jo rakkhai caDevi dhammi sivavahuya kddkkhdd||11.14|| dazavidha dharma ke abhyAsa meM tatpara vaha zreSTha yati punaH punaH cintana karane lagA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 25 doSa (aparAdha) karanevAloM ke prati roSa kA tyAga karanA caahie| uttama kSamA se dharma ko alaMkRta karanA caahie| jAtimada Adi mAna kA apaharaNa karanevAlI mArdavavRtti dharmakA AbhUSaNa hai| kAya, vAk aura mana kA avakra (niSkapaTa, sarala) yoga ArjavabhAva meM hI hotA hai aura usI meM dharma sthita rahatA hai| pAtra Adi parigraha ke prati lobha tyAganevAle tathA zuddhAcAraparAyaNa vyakti kA hI zauca dharma saccA hotA hai| satpuruSoM ke sAtha sAdhu-saMbhASaNa hI satyadharma hai jo adharma kA vinAza karanevAlA hai| durdama indriyalolupatA kA nirodha karanA yaha saMyama nAma kA dharma hai jo mana kA nigraha karanevAlA hai| karmakSaya ke nimitta nirapekSa (niSkAma) bhAva se tapa kA saMcaya karanevAlA vyakti hI pApoM kA kSaya karatA hai| zIla se vibhUSita vyaktiyoM ko jo yogya dAna diyA jAtA hai use tyAgadharma kahA jAtA hai| yaha merA hai' isa mati ko chor3a denA parivarjita-kiMcitva arthAt AkiMcanya dharma kahalAtA hai| jo nava-vidha brahmacarya rakSaNa karatA hai, vaha dharma (rUpI parvata ke zikhara) para car3hakara mokSa-lakSmI prApta karatA hai| ___ aNuvekkhAu ema bhAvaMtaho nimmalajhANe cittu thaavNtho| dehabhinnu appANu gaNaMtaho niravahi-sAsayasokkhu munnNtho| pattaparIsahaduhaavasAyaho vijjuccaraho vimukkksaayho| isa prakAra anuprekSAoM kI bhAvanA karate hue nirmala dharma-dhyAna meM apane citta ko sthApita karate hue, apanI AtmA ko deha se bhinna mAnate hue niHsIma zAzvata sukha mokSa ko samajhate hue usI kA dhyAna karate hue anta meM ve mahAmuni ghora upasarga ko samatApUrvaka sahana karate hue uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama satya, uttama zauca, uttama saMyama, uttama tapa, uttama tyAga, uttama AkiMcana tathA uttama brahmacaryarUpa daza dharma kI ArAdhanApUrvaka karmoM kI nirjarA karate hue samAdhimaraNapUrvaka saMsAra ke sarvazreSTha sukha ke dhAma sarvArthasiddhi ko prApta kara lete haiN| 1. paNDita daulatarAma, chahaDhAlA 5.1 vIra kavi, jaMbUsAmicariu, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, saMpA.- DaoN. vimalaprakAza jaina 'alakA' 35, imAmabAr3A mujaphpharanagara - 257 002
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 kahiM mi girikaDaNi kahiM mi girikaDaNi gajjaMtakarikANaNA kuddhpNcaannnnaa| kahi~ mi hayadaMDavagghehi~ guMjAriyA gavaya viddaariyaa| kahi~ mi ghuruhuriyakolauladaDhukkhayA kaMdayA sukkhyaa| kahi~ mi hu~kariyAdiDhamahisasiMgAhayA rukkha bhUmiM gyaa| kahi~ mi mellaMtu vukkAra dIharasarA dhAviyA vaannraa| kahi~ mi ghugghuiyaghUyaDasayA rosiyA vAyasA vaasiyaa| kahi~ mi bhallukkiphekkArahakkAriyA jaMbuyA dhaariyaa| kahi~ mi pajjhariyakhalakhaliyajalavAhalA ksnntnnunaahlaa| kahi~ mi mahipaDiyatarupaNNasaMchannayA saMThiyA pnnyaa| kahi~ mi phaNimukkaphukkAravisasAmalA jaliya daavaanlaa| - mahAkavi vIra jaMbUsAmicariu, 5.8.14-23 kahIM parvatamekhalA para hAthI va kruddha siMha garjana kara rahe the| kahIM daNDa (zastra) se Ahata vyAghroM (ko ciMghAr3a) se vaha aTavI [jArita ho rahI thI aura kahIM nIla gAya vidIrNa kara DAlI gaI thii| kahIM ghuraghurAte hue banaile sUaroM ke dAr3hoM se ukhAr3e hue kaMda sUkha rahe the| kahIM hu~kAra karate hue balavAn mahiSoMke sIMgoM se Ahata hue vRkSa gira gae the| kahIM dIrgha-svara se bukkAra chor3ate hue vAnara daur3a rahe the| kahIM ghUgghU-ghUgghU karate hue saiMkar3oM ghUyaDoM ke svara se ruSTa hue vAyasa kA~va-kA~va kara rahe the| kahIM zRgAliyoM ke phetkAra se AhvAna kiye gae jaMbUka pakar3e jA rahe the| kahIM khala-khala karake jharate hue jala ke choTe-choTe pravAha the aura kahIM kAle zarIravAle mleccha the| kahIM pRthvI para gire hue pattoM se Dhake hue sarpa par3e the aura kahIM nAgoM ke chor3e hue phUtkAroM se viSa ke samAna zyAma varNa ke dAvAnala jala rahe the| anu.- DaoN. vimalaprakAza jaina
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 akTUbara 2005-2006 27 kavikokila vidyApati aura unakI kIrtilatA DaoN. sakaladeva zarmA mithilAMcala ke mahAkaviyoM ne apabhraMza ko 'avahaTTha' kI saMjJA dI hai| pahalIbAra 'avahaTTha' kA prayoga hameM mahAkavi jyotirIzvara ThAkura ( 1250-1340 IsavI), harisiMhadeva ke rAjakavi ke 'varNaratnAkara' (1325 IsavI) meM dekhane ko milatA hai| bhASAtrayI meM saMskRta, prAkRta ke bAda nirvivAda rUpa se 'avahaTTha' kA nAma AtA hai| paizAcI, zaurasenI aura mAgadhI 'avahaTTha' ke bAda sthAna pAnevAlI bhASAe~ haiN| dUsarIbAra 'avahaTTha' kA sabase samartha aura gauravapUrNa prayoga kavikokila mahAmahopAdhyAya vidyApati ( 1380-1460 IsavI) 'kIrtilatA' meM karate haiN| kIrtilatA unakI prArambhika racanA hai jisakA praNayana kAla 1402-1404 IsavI ke AsapAsa yA usake turanta bAda mAnA jAtA hai| isI samaya sulatAna ibrAhIma zAha kI sainya sahAyatA se kIrtisiMha mithilAdhipati ke rUpa meM siMhAsanArUDha hote haiN| vidyApati kA janma darabhaMgA jilA ke ' bisphI' (samprati 'bisphI' madhubanI jilA kA eka khaNDa hai) nAmaka gA~va meM eka vidyAnurAgI maithila brAhmaNa parivAra meM huA thA / unake pitA gaNapati ThAkura saMskRta ke prakANDa paNDita the| ve mithilA- nareza gaNezvarasiMha ke sabhAsada aura rAjakavi the| ataH bAlyakAla meM vidyApati apane pitA ke sAtha kaI rAja darabAra meM bhI gaye the| rAjA gaNezvarasiMha ke putra aura vidyApati ke AzrayadAtA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 apabhraMza bhAratI 17-18 kIrtisiMha vaya meM unase 2-3 varSa bar3e the| vidyApati ne sAhityazAstra, kAmazAstra aura daNDazAstra Adi kA gahana adhyayana kiyA thaa| ve zruti, smRti, itihAsa, purANa, pramANavidyA, samaya-vidyA aura rAjya siddhAntatrayI ke vizeSajJa the| mA~ bhagavatI, bhagavAna zaMkara aura gaMgA ke ve ananya upAsaka the| 'uganA' ke rUpa meM, kahate haiM, svayaM bhagavAna ziva aharniza unakI sevA meM lage rahate the| mRtyu ke samaya unakI pukAra para gaMgA unake pAsa calI AI thii| saMskRta, prAkRta, avahaTTa ke sAtha hI vidyApati maithilI ke bhI vilakSaNa kavi aura paNDita the| apanI bhASA kI zakti aura sAmarthya ke viSaya meM ve itane Azvasta haiM ki vizvAsa-dIpta vANI meM kahate haiM bAlacanda vijjAvai bhaasaa| duhu nahiM laggai dujjana haasaa|| o paramesara sehara sohi| I Niccai nAara mana mohi||' arthAt bAlacandra aura vidyApati ina donoM kI bhASA ko duSToM, durjanoM kI ha~sI nahIM lgtii| bAlacandra bhagavAna zaMkara ke mAthe para zobhAyamAna hotA hai aura vidyApati kI bhASA nagarajanoM ke mana ko mohita karatI hai| bhASA sambandhI apane vicAra prakaTa karate hue ye Age kahate haiM sakkaya vANI bahuana bhaavi| pAu~a rasa ko mamma na paavi| desila vaanA saba jana mitttthaa| taM taisana jampo avahaTThA / / 1.33-36 / / arthAt saMskRta kevala vidvAnoM ko acchI lagatI hai aura prAkRta meM rasa kA marma nahIM hotaa| dezI bhASA sabako acchI lagatI hai isIliye ve usI prakAra kA 'avahaTTha' kahate haiN| ... kahanA nahIM hogA ki kavi-kokila vidyApati aura unakI kIrtilatA donoM paravartI apabhraMza kI atyanta mUlyavAna dharohara haiN| ataH unheM yadi hama paravartI apabhraMza kA 'mahAkavi svayaMbhU' kaheM to atizayokti nahIM hogii| bhASA-sAhitya ke adhyayana, adhyApana aura anusandhAna kI dRSTi se Aja bhI gadya-padya se saMvalita isa aitihAsika kathA-kAvyakRti kA apratima mahattva hai| vismayakAriNI pratibhA ke bala para kavi
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 kokila ne isameM madhyakAlIna bhAratIya samAja aura usakI tatkAlIna Arthika, rAjanaitika paristhitiyoM ko apanI sImA aura samagratA meM rUpAyita kara diyA hai| 'kIrtilatA' ke praNayana kA pramukha prayojana saMgrAma meM zatruoM kA darpa dalana karanevAle apane AzrayadAtA nareza kIrtisiMha ke kumuda-kunda-candramA kI taraha samujjvala yaza ko kAla-kapAla para cirakAla ke lie aMkita kara denA hai| kIrtisiMha kAvya ke zrotA, praNetA, rasa-jJAtA aura dAna ke dvArA dAridraya kA dalana karanevAle durlabha koTi ke dAtA haiN| apane ko kIrtisiMha kA 'khelana kavi' kahanevAle kavi vidyApati akSara ke khambhe gAr3akara yadi usa para maMca na banA deM to tribhuvana-kSetra meM unakI kIrtilatA bhalA kisa taraha phailegI tihuana ttahiM kAJi tasu kittivalli psrei| akkhara khaMbhAraMbha jau maJco vandhi na dei||1.15-16|| 'kIrtilatA' kI aitihAsika kathA cAra pallavoM/adhyAyoM meM varNita hai| maMgalAcaraNa meM kavi ne kramazaH pArvatI, pazupati aura sarasvatI kI atyanta sundara samaveta vandanA kI hai| yathA 'pitAjI, mujhe svagaMgA kA mRNAla lA dIjiye, putra! yaha mRNAla nahIM, sarparAja hai!' yaha sunakara gaNeza rone lage aura zambhu ke mu~ha para ha~sI chaagyii| yaha dekhakara parvatarAja kanyA pArvatI ko bar3A kautUhala huaa| vaha kautUhala tumhArI rakSA kre| sUrya, candra aura agni ajJAna-timira ke vinAzaka bhagavAna ziva ke tIna prakAzapUrNa netra haiN| ataH kavi unake kamalacaraNoM kI vandanA karatA hai| bhagavatI sarasvatI ko kavi-kokila saba prakAra ke arthabodha ke lie dvArarUpa, jihvArUpI raMgasthalI kI nartakI, tattva ko Alokita karanevAlI dIpazikhA, vidagdhatA ke lie vizrAma-sthala, zRMgArAdi rasoM kI nirmala lahariyoM kI mandAkinI aura kalpAnta taka sthira rahanevAlI kIrti kI priya sakhI kahate haiN| isake bAda ',gI pucchai bhiMga suna' arthAt bhaMga-bhaMgI saMvAda ke dvArA 'kIrtilatA' kI kathA Age bar3hatI hai- 'he bhuMga, saMsAra meM sAra kyA hai?' 'mAninI, aise vIra puruSa kA avatAra jisakA jIvana-mAna saMyukta ho|' 'nAtha, yadi kahIM vIra puruSa janmA ho to usakA nAma kyoM nahIM lete? yadi sotsAha kaho to maiM bhI sunakara tRpta hoU~!' / isa taraha 'kIrtilatA' kI sampUrNa kathA kavi-kokila bhRga-bhaMgI ke praznottara
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 dvArA atyanta vimohaka zailI meM apane pAThakoM ke samakSa prastuta karate haiN| prathama pallava meM kIrtisiMha aura unake pUrva-puruSoM kI saMkSipta kathA ke bAda kavi kAmanA karatA hai ki kIrtisiMha kI kIrti-kAminI candrakalA kI taraha vijaya prApta kare kIrti siMha nRpa kIrti kAminI yAminIzvara kalA jigISatu / / 1.105-61 dvitIya pallava meM bhRMgI puna: pUchatI hai ki zatrutA kaise utpanna huI aura unhoMne kaise pratizodha liyA? he priya, Apa yaha kahAnI kaheM maiM sukhapUrvaka sunU~gI - kimi uppanau~ bairipaNa kimi uddhariau~ teNa / 30 puNNa kahANI pia kahahu sAmija sunao suhena / 12.2-31 mithilA nareza gaNezvarasiMha se parAjita hone ke bAda rAjyalobhI malika asalAna nAmaka sulatAna unake sAtha pahale maitrI, phira vizvAsaghAta karatA hai aura dhokhe se unheM mAra DAlatA hai| rAjA ke marate hI rAjya meM avyavasthA phaila jAtI hai| ThAkura Thaga bana jAte haiM aura cora jabarana gharoM para kabjA kara lete haiN| duSTa sajjanoM ko parAbhUta kara dete haiN| nyAya - vicAra karanevAlA koI raha nahIM jaataa| jAti - kujAti meM zAdiyA~ hone lagatI haiN| kAvya-marmajJoM aura kadradAnoM ke abhAva meM kaviyoM kI sthiti bhikhAriyoM jaisI ho jAtI hai| kavikokila ke zabdoM meM rAjA gaNezvara ke svarga jAne para tirahuta' ke sabhI guNa tirohita ho jAte haiM - akkhara vujjhanihAra nahiM kaikula bhami bhikkhAri bhau~ / tirahutti tirohita sabba guNe rA gaNesa jabe sagga gau~ / 2.14 - 15 // bAda meM kopa- zamana hone para malika asalAna ko hArdika kleza aura pazcAttApa hotA hai| maMtrI, mitra, mAtA aura gurujanoM ke samajhAne ke bAda bhI kIrti usake prastAva ko svIkAra nahIM krtaa| use kevala vIra puruSoM kI rIti pyArI hai| mAnahIna bhojana karanA, zatru- samarpita rAjya lenA aura zaraNAgata hokara jInA, ye tInoM usakI dRSTi meM kAyaroM ke kArya haiN| pitA ke vaira kA badalA lene aura apanI pratijJA para aDiga rahane kA saMkalpa lekara vaha sahodara bhAI vIrasiMha se maMtraNA karatA hai aura pratApI bAdazAha ibrAhIma zAha se milane jaunapura ke lie cala detA hai / kavikokila vidyApati kIrtisiMha ke nagara - prasthAna, mArga saMcaraNa, nagara-praveza, bAjAra, vezyA-gRha, rAja- darabAra, sainya abhiyAna aura turkoM ke rahana-sahana, sAmAjika, mAnasika aura cAritrika vizeSatAoM kA atyanta sUkSmatama cittAkarSaka aura carama yathArthavAdI citraNa karate hai / 'kIrtilatA' se gujarate hue yaha spaSTa parilakSita aura pramANita
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 31 hotA hai ki vidyApati na kevala bhakti aura zRMgAra ke anupama citere haiM varan prathama zreNI ke kisI bhI adhunAtana yathArthavAdI kathAkAra se jyAdA jyeSTha aura zreSTha haiN| maiM atyanta vizvAsa ke sAtha kahanA cAhatA hU~ ki sUkSma yathArtha citraNa kI dRSTi se sampUrNa 'kIrtilatA' adbhuta hai __ ....aho, aho, aashcry| vahA~ pramukha dvAra kI Dyor3hI meM naMgI talavAreM liye dvArapAla khar3e the|.... zAhI mahala kA lambA-caur3A maidAna, daragAha, darabAre Ama, namAjagRha, bhojana-gRha aura zayana-gRha ke vicitra camatkAra dekhate hue sabhI kahate ki bahuta acchA hai| prAsAdoM ke Upara hIroM se jaTita sunahale kalaza suzobhita ho rahe the|' tIsare pallava meM bhaMgI kahatI hai- he kAnta, tumhAre kahane se kAna meM amRta rasa kA praveza ho gayA, ataH he vicakSaNa phira kaho! agalA vRttAnta zurU karo kahahu viaSkhaNa punu kahahu kimi aggima vittnt| Age isameM jaunapura ke vajIra aura bAdazAha ibrAhIma se kIrtisiMha ke milane kI kathA kahI gayI hai| asalAna ke kukRtya ko sunakara bAdazAha kupita hote haiM aura tirahuta-prayANa kA Adeza dete haiM, jisase kIrtisiMha va usakA bhAI bahuta prasanna hote haiN| bAda meM pUrva ke lie sajI senA kA pazcima payAna ho jAtA hai aura kIrtisiMha duHkhI ho jAte haiN| unake manobala ko bar3hAtA huA maMtrI kahatA hai- 'guNiyoM ko isa taraha ke duHkha kI paravAha nahIM karanI caahie|' isa tIsare pallava meM sulatAna ke sainya prayANa, prajA ke kaSToM aura anta meM donoM bhAiyoM ke duHkha-dvandva aura arntadvandva kA atyanta yathArtha aura marmAntaka citraNa kiyA gayA hai, yathA ....bAna ke lie sone kA TakA diijiye| IMdhana candana ke bhAva biktaa| bahuta paisA dene para thor3A anna milatA; ghI ke lie ghor3A denA pdd'taa| bA~dI aura baila maha~ge dAmoM meM milte|....(3.97-102)' ....donoM bhAI dvIpa-digantara meM ghUmate rhe| turkoM ke sAtha calate samaya bar3e kaSTa se apane AcAra kI rakSA kii| rAha ke lie pAtheya samApta ho jAne ke kAraNa zarIra kRza ho gyaa| vastra purAne ho gye| yavana svabhAva se hI niSkaruNa hote haiN| sulatAna ne smaraNa bhI nahIM kiyaa|....(3.104-107)' antatogatvA, donoM bhAI punaH sulatAna se milate haiM jisase acchA samaya lauTa AtA hai| sulatAna ke Adeza se senA tirahuta kI ora cala par3atI hai| kIrtisiMha raNa ke utsAha se bhara uThate haiN|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 apabhraMza bhAratI 17-18 caturtha pallava ke prArambha meM punaH bhRgI pUchatI hai kaha kaha kantA saccu bhaNantA kimi parisenA snycriaa| kimi tirahuttI huau~ pavittI aru asalAna kikkriaa||4.1-2|| arthAt kaho kAnta, kaho, saca kaho! senA kisa prakAra calI? tirahuta meM kyA huA aura asalAna ne kyA kiyA? kavikokila vidyApati isa caturtha pallava meM ibrAhIma zAha hastI, azva, padAtika yAnI vizAla caturaMginI senA aura usake tirahuta ko dekhakara aisA lagatA hai mAno vidhAtA ne unheM vindhyAcala se chA~Takara nikAlA hai| gamana meM pavana ko pIche chor3anevAle aura vega meM mana ko jItanevAle sindhu nadI ke pAra utpanna honevAle tvarA aura manyu se bhare hue tejavanta taruNa ghor3e mAno sUrya ke ratha se chur3Akara lAye gaye haiN| matavAle maMgola kisI kA bola nahIM samajhate aura apane svAmI ke lie raNa meM prANapaNa se jUjha jaate| sainika kaccA mAMsa khaate| madirApAna se unakI A~kheM lAla ho jaatiiN| Adhe dina meM ve bIsa yojana daur3a jaate| bagala meM rakhI roTI para dina kATa dete| gau-brAhmaNa kI hatyA meM ve koI doSa nahIM dekhate aura zatru-nagara kI nAriyoM ko bandI banAkara le aate| ve dekhane meM jaMgaliyoM jaise lgte| gorU mAra bisamillA kara khA jaate| ve jisa dizA meM dhAvA mArate usa dizA meM rAjAoM ke ghara kI striyA~ bAjAroM meM bikane lgtiiN| hAtha meM kunta, bhAlA liye gA~va-nagara jalAte clte| auratoM ko chor3a baccoM ko mArate aura nirdayatApUrvaka manamAnA lUTapATa mcaate| laTa se arjana hotA aura usI se unakA peTa cltaa| isa taraha dvIpa-dvIpAntara ke rAjAoM kI nidrAharaNa karate, sainya-daloM ko cUrNa karate, pahAr3oM-guphAoM ko DhU~r3hate, zikAra, tIrandAjI, vanavihAra, jalakrIr3A, madhupAna aura ratyotsava kI rItiyoM kA pAlana karate hue sulatAna ibrAhIma zAha tirahuta kI sImA meM praveza kara takhta para baiThate haiN| phira donoM pakSa kA hAlacAla jAnakara tatkSaNa pharamAna jArI karate haiM ki- asalAna kAphI samartha hai| ataH use kisa prakAra giraphtAra kiyA jAe? isa para kIrti siMha kahate haiM ki- 'maiM use palAna kase ghor3e se Thelakara giraphtAra kara laauuNgaa| brahmA, viSNu, maheza bhI usakI rakSA meM kyoM na AjAyeM, Aja maiM usakI hatyAkara usake rudhira se pitA ke caraNoM meM tilAMjali duuNgaa|' tadantara kIrtisiMha kA manoratha pUrNa karane ke lie sulatAna apanI samasta senA ko nadI pAra karane kA Adeza dete haiM aura svayaM bhI ghor3e para tairakara gaNDaka nadI pAra karate haiN| rAjadhAnI ke pUraba madhyAhna velA meM ubhaya senA ke madhya bhayaMkara yuddha prArambha ho jAtA hai| kavi ke zabdoM meM kIrtisiMha ne aisA yuddha kiyA ki medinI zoNita meM majjita ho gayI
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 jahi jahi saMghala sattu ghala ta~hi ta~hi pala trvaari| soNita majjia meiNI kittisiMha katu mAri / / 4.190-91 / / anta meM, malika asalAna svayaM Akara kIrtisiMha se lar3ane lagatA hai para turanta hI pITha dikhAkara bhAgane lagatA hai| bhAgate asalAna se kIrtisiMha kahate haiM- jisa hAtha se tUne mere pitA ko mArA, vaha hAtha aba kyA ho gayA? yadi tU bhAgakara jInA cAhatA hai to jA bhAga, tujhe jIvanadAna dene se merI kIrti tribhuvana meM banI rahegI- . jai kaM jIvasi jIva gae jAhi jAhi aslaan| tihuaNa jaggai kitti majhu tujjha diau jivdaan||4.247-48 / / - isa prakAra, kIrtisiMha yuddha meM vijayI hokara lauTate haiN| veda-maMtroM ke bIca zubha muhUrta meM unakA rAjyAbhiSeka hotA hai| bandhu-bAndhavoM meM ullAsa aura utsAha taraMgita ho uThatA hai| tirahuta kI vilupta zrIzobhA aura garimA punaH lauTa AtI hai| bAdazAha ibrAhIma zAha tilaka lagAte haiM aura kIrtisiMha mithileza bana jAte haiN| kavikokila kRta 'kIrtilatA' kI kIrti-kathA kA yahA~ sukhAnta samApana hone ke bAda bhI usakI maNimaNDita sUktiyA~ pAThakoM ke mana-mastiSka aura antastala meM utkIrNa hokara jhilamilAtI rahatI haiN| yahA~ kucha aisI hI avismaraNIya sUktiyA~ draSTavya haiM avasao visahara visa vamai, amioM vimuMcai cNd|1.20| - viSadhara nizcaya hI viSa ugalatA hai, candramA amRtavarSaNa karatA hai| purisattaNena puriso Naha, puriso jmmttenn|1.46| iaro purisAAro, pucha vihUNo pasU hoi|1.49| - puruSa vaha jisakA sammAna ho, jo arjana kI zaktivAlA ho| itara puruSAkAra loga pucchahIna pazu kI taraha haiN| jaladANena hu jalado, nai jalado puMjio dhuumo|1.47| - jaladAna se jalada jalada hai, dhUma kA puMja jalada nahIM hai| mAna vihUnA bhoanA, sattuka deola raaj|2.35| saraNa paiTTe jIanA, tInU kAara kaaj|2.36| - mAnahIna bhojana karanA, zatru kA diyA huA rAjya lenA aura zaraNAgata hokara jInA- ye tInoM kAyaroM ke kArya haiN| avasao uddama lacchi basa, avasao sAhasa siddhi / 2.75 / purusa viakhkhaNa jaM calai taM taM milai samiddhi / 2.76 /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 - lakSmI nizcaya hI udyoga meM basatI hai, avazya hI sAhasa ke kArya meM siddhi milatI hai| vilakSaNa puruSa jahA~ jAtA hai, vahIM use samRddhi kI prApti hotI hai| ve bhUpAlA meinI veNDA ekkA naari|3.25|| sahahi na pArai vevi bhara avasa karAvae maari|3.26| - do rAjAoM kI eka pRthvI aura do puruSoM kI eka nArI, donoM kA bhAra nahIM saha sakatI, avazya yuddha karAtI haiN| tAvai jIvana neha raha jAva na laggai maan|3.153| - jIvana meM tabhI taka sneha rahatA hai jaba taka pArasparika sambandhoM meM mAna kA praveza nahIM hotaa| jai sAhasahu na siddhi ho, jhaMSa karivvaLa kaah|3.56| hoJa hosai evaka pai vIra purisa ucchaah|3.57| - sAhasa karane se bhI yadi siddhi nahIM milatI hai, to jhaMkhane se kyA hotA hai? jo honA hai hogA, para, vIra puruSa ke lie eka utsAha raha jAtA hai| vipai na Avai tAsu ghara jasu anuratte lok|3.146| - usake ghara vipatti nahIM AtI jisase loga anurAga rakhate haiN| Adi, aadi| 'kIrtilatA' kI kathA-samApana ke bAda apane antima saMskRta zloka meM kavikokila kAmanA karate hue kahate haiM- isa prakAra saMgrAma-bhUmi meM sAhasapUrvaka zatru-maMthana karane se udita huI lakSmI ko rAjA kIrtisiMha candramA aura sUrya ke rahane taka paripuSTa kareM aura jaba taka yaha saMsAra hai kavi vidyApati kI yaha kavitA jo mAdhurya kI prasavasthalI aura zreSTha yaza ke vistAra kI zikSA denevAlI sakhI hai, krIr3A karatI rahe evaM saMgarasAhasaprathamana praalbdhlbdhodyaaN| puSNAti zriyamAzazAMkataraNI zrI kIrtisiMho nRpH|| mAdhurya prasavasthalI guruyazo vistAra shikssaaskhii| yAvadvizvamidaJca khelatakavervidyApati bhaartii|| kavikokila vidyApati kI yaha kavitA kala bhI mithilAMcala ke ghara-ghara meM krIr3A karatI thI, Aja bhI karatI hai aura Age bhI karatI rhegii| jArja abrAhama griyarsana ne unake gItoM ko dekhakara apanI pustaka 'ena iNTroDakzana TU da maithilI laiMgveja' (1881-82) meM ThIka hI likhA hai- "kRSNa meM vizvAsa aura zraddhA kA abhAva ho
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 apabhraMza bhAratI 17-18 sakatA hai lekina vidyApati ke gItoM ke prati logoM kI AsthA aura zraddhA kamI kama na hogii|'' saca meM, vidyApati jJAnapITha mithilA ke purAtana kavIndra ravIndra haiN| lokabhASA aura loka-AsthA ke saMrakSaka isa kAlatrayI kavikokila kI pAvana smRti ko koTizaH prnnaam| 1. kIrtilatA, prathama pallava 1.10 (23-26), dvi.saM. 1964, DaoN. zivaprasAda siMha, hindI pracAraka pustakAlaya, vArANasI mithilA kA prAcIna nAma tirahuta + saM. tIrabhukti thaa| hindI sAhitya koza, bhAga-2, prathama saMskaraNa, samvat 2020, jJAnamaNDala limiTeDa, vArANasI-1, pRSTha-532 - 31/204, belavAgaMja laheriyAsarAya darabhaMgA- 846 001
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 apabhraMza bhAratI 17-18 kerisI vijjhADaI puNu kerisI vijjhADaIbhAraharaNabhUmi va sarahabhIsa guru-AsatthAma-kaliMgacAra gygjjir-ssr-mhiissaar| laMkAnayarI va sarAvaNIya caMdaNahi~ cAra klhaavnniiy| sapalAsa-saMkacaNa-akkhathaDDha svihiisnn-kikulphlrsddddh| kaMcAiNi vva Thiya kasaNakAya sdduulvihaarinni-mukknaay| tiNayaNataNu vva dAruvaNachaMda gi risuy-jdd-kNdl-khNddyNd| / ghattA- volavi vaNu parisakkai kahi~ mi na thakkai jahi~ chaillu jaNu nivsi| garuyAraMbhucchAhiu magahanarAhiu vijjhaesu taM pisi|| - mahAkavi vIra, jaMbUsAmicariu, 5.8.30-38 aura phira vo viMdhyATavI kaisI thI?- vaha (mahA) bhArata raNabhUmi ke samAna bhayaMkara thI; bhArata raNabhUmi cItkAra karate hue rathoM se bhayAnaka thI, aTavI zarabhoM (aSTApadoM) se; aTavI meM siMha, arjuna vRkSa, nevale aura mayUra the; bhArata raNabhUmi guru (droNAcArya), azvatthAmA aura kaliMgarAja ke saMcaraNa (paribhramaNa) se yakta thI. aTavI baDe-baDe pIpala ke vakSoM. harI-harI latAoM evaM cAra (cirauMjI) vakSoM se: bhArata raNabhami gajoM ke garjana tathA bANadhArI rAjAoM se samRddha thI aura aTavI gajoM ke garjana, sarovara tathA mahiSoM se| aura bhI- vaha aTavI laMkAnagarI ke samAna thI, laMkAnagarI rAvaNa se sanAtha thI aura candranakhA ke AcaraNa ke kAraNa vahA~ kalaha huA thA aura viMdhyATavI rAvaNa (phalavizeSa) vRkSoM, candanavRkSoM, cAravRkSoM evaM kalabhoM (bAlahastiyoM) se yukta thii| laMkAnagarI palAza (rAkSasa), kA~cana (suvarNa) aura akSa (rAvaNakA putra) sahita hone se garviSTha thI evaM vibhISaNa tathA rasika kaviyoM se paripUrNa thI; viMdhyATavI palAza, kaMcana (madanavRkSa), cakSu-vibhItaka (baher3A) ke vRkSoM se garviSTha tathA nAnA prakAra kI vibhISikAoM evaM vAnaroM va khUpa rasabhare phaloM se samRddha thii| vaha aTavI kAtyAyanI (cAmuNDA) ke samAna thI; kAtyAyanI kRSNazarIravAlI haiM tathA zArdUla (zarabha) para vihAra karatI huI phetkAra chor3atI rahatI haiM, viMdhyATavI kAle kauoM, zarabhoM ke vihAra va nAnA vanyapazuoMke nAda se yukta thii| vaha aTavI mahAdeva ke samAna thI, mahAdeva ne gaurI ke abhiprAya (chanda) se nAnA prakAra kA raudra nRtya kiyA tathA ve girisutA (pArvatI), jaTAoM evaM kapAlapara khaNDacandra (candrakalA) se yukta haiM aura viMdhyATavI dAruvanoM se AcchAdita thI evaM parvatoM, zukoM, nAnAprakAra kI mUloM, vizeSa aMkuroM evaM khaNDakandoM (kandavizeSa) se yukta thii| vana ko lAMghakara, rAjA Age bar3ha gayA, kahIM bhI rukA nhiiN| isa prakarA magadhAdhipane bar3e-Arambha (kArya) ke utsAha se usa viMdhyapradeza meM praveza kiyA jahA~ chaile loga (vidagdha-jana, jJAnIpuruSa) rahate the| - anu.- DaoN. vimalaprakAza jaina
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 akTUbara 2005-2006 37 apabhraMza sAhitya meM sUktiyA~ - zrImatI snehalatA jaina chaThI zatI IsavI se caudahavIM zatI IsavI taka apabhraMza bhASA meM aneka gauravapUrNa grantha race gaye jisake kAraNa bhAratIya saMskRti ke gaurava kI akSuNNanidhi apabhraMza sAhitya meM surakSita hai| yogindudeva evaM mahAkavi svayaMbhU ke hAthoM apabhraMza sAhitya kA bIjAropaNa huaa| puSpadanta, dhanapAla, rAmasiMha, devasena, hemacandra, saraha, kaNha aura vIra jaisI pratibhAoM ne ise pratiSThita kiyA aura antima dinoM meM bhI isa sAhitya ko yaza:kIrti aura raidhU jaise sarvatomukhI pratibhAvAle mahAkaviyoM kA sambala prApta huaa| ina zaktizAlI vyaktitva ke dhanI kaviyoM kA Azraya pAkara yaha sAhitya alpakAla meM hI pUrNa yauvana ke utkarSa para pahu~ca gyaa| abhivyakti kI nayI zailiyoM se samanvita kara inhoMne ise isa yogya banA diyA ki vaha pUre yuga kI manovRttiyoM ko pratibimbita karane meM samartha ho skaa| ___apabhraMza sAhitya kA sarvAdhika pracalita aura lokapriya kAvyarUpa cariukAvya hai| apabhraMza meM isa kAvyarUpa meM aneka cariukAvya milate hai jaise - paumacariu, riTThaNemicariu, NAyakumAracariu, jasaharacariu, jambUsAmicariu, suMdasaNacariu, karakaNDacariu, paumasiricariu, pAsaNAhacariu, sukumAlacariu aadi-aadi| ye sabhI cariukAvya apane kAla ke jJAnakoza tathA bhAratIya itihAsa aura saMskRti ke Akara grantha haiN| vaise dekhA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 apabhraMza bhAratI 17-18 jAye to inameM bhArata ke sandarbha meM samUcI mAnavIya cetanA aura saMskRti kA jIvanta citra hai tathA isa citra ko gAgara meM sAgara bharane-rUpa pratibimbita karane hetu aneka sUktiyoM kA prayoga bhI anAyAsa hI ho gayA hai| ukta cariu-kAvyoM meM se cayanita kucha sUktiyA~ isa prakAra haiMsUkti-vAkya 1. tiha jIvahi jiha paribhamai kitti| paumacariu (1.7.12.1) - isa prakAra jIo jisase kIrti phaile| tiha hasu jiha Na hasijjai jnnenn| paumacariu (1.7.12.2) . - isa prakAra ha~so ki jisase loga ha~sI na ur3A ske| tiha bhujju jiha Na muccahi dhnnenn| paumacariu (1.7.12.2) - isa prakAra bhoga karo ki dhana samApta na ho| 4. tiha taju jiha puNu vi Na hoi sNgu| paumacariu (1.7.12.3) - isa prakAra tyAga karo ki phira se saMgraha na ho| tiha cau vuccai sAhu saahu| paumacariu (1.7.12.4) - isa prakAra bolo ki loga vAha vAha kara utthe| dosa vi guNa havanti sNsggie| paumacariu (2.29.3.7) - satsaMgati se doSa bhI guNa ho jAte haiN| sundara Na hoi vhu| paumacariu (2.36.12.9) - kisI cIja meM ati acchI nahIM hotii| asahAyaho Natthi siddhi| paumacariu (2.37.9.1) - asahAya vyakti kI saMsAra meM siddhi nahIM hotii| kiM NIsabbhAveNa snneheN| paumacariu (3.53.12.3) - binA sadbhAva ke sneha se kyA? 10. siddhi NANeNa biNu Na ditttthi| paumacariu (4.68.10.9) - jJAna ke binA siddhi nahIM dIkha pdd'tii| 11. jahiM parama-dhammu tahiM jiiv-dy| paumacariu (4.73.11. ghattA) - jahA~ parama dharma hogA jIva-dayA bhI vahIM rhegii|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 ___39 12. Niya-jammabhUmi jaNaNie~ sahiya sagge vi hoi ai-dullhiy| pa.ca. (5.78.17.4) - apanI mA~ aura janmabhUmi svarga se bhI adhika pyArI hotI hai| 13. kohu mUlu savvahu~ vi anntthhuN| paumacariu (5.89.10.1) - krodha hI saba anarthoM kA mUla hai| 14. kajju dhuraMdharu dhurahiM nnihippi| NAyakumAracariu (3.3.5) - jo koI kArya meM dhurandhara pAyA jAye usI ko kArya-bhAra sauMpanA caahiye| 15. dhammu ahiMsA paramujae titthai~ risiThANAi~ pvittiN| NAyakumAracariu (9.12) - isa jagata meM ahiMsA hI dharma hai aura pavitra tIrtha ve hI hai jahA~ munIndroM kA vAsa rahA hai| 16. vijjAvihiNu mA karahi mittu| (karakaNDacariu 2.13.3) - vidyA-vihIna ko kabhI apanA mitra mata bnaanaa| 17. ADhattai kammattai paDhamuvAu ciNtevu| Narasatti vi dhaNajutti vi desu kAlu jaannevu| mahApurANa (5.8 ghattA) - kArya ko prArambha karane para pahale kArya kI cintA karanI caahiye| manuSya, zakti, dhana, yukti tathA dezakAla ko jAnanA caahiye| 18. chiddaNNesihiM ko rNjijji| mahApurANa (14.12.7) - chidroM kA anveSaNa karanevAloM se kauna prasanna ho sakatA hai| 19. te buha je buhahaM Na mcchriy| mahApurANa (19.3.7) - ta vahI hai jo paNDitoM se IrSyA nahIM krte| 20. te mitta Na je vihurNtriy| mahApurANa (19.3.7) - mitra vahI hai jo saMkaTa meM dUra nahIM hote| 21. dhammu ahiMsau sddhhi| mahApurANa (26.12 ghattA) - ahiMsA dharma kI zraddhA kro| 22. dhammu khamAi hoi gruyaaru| mahApurANa (28.7.1) - dharma kSamA se gauravazAlI hotA hai| 23. roseM Nau visiTTha phrevu| mahApurANa (28.8.13) - krodha meM Akara viziSTa kA parihAra nahIM karanA caahiye|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 7. 24. duTTha pakkhu Na kayAvi dhrevu| mahApurANa (28.8.13) - duSTa kA pakSa kabhI bhI grahaNa nahIM karanA caahiye| 25. uNNaI pAvai guNa garuyau gunni| mahApurANa (30.9.10) - guNI mahAn guNoM se unnati pAte haiN| jo sUrau jo iMdiyaiM jinni| mahApurANa (39.9.1) - zUra vahI hai jo indriyoM ko jItatA hai| ujjayamaNu jaM guNabhAvaNu taM mANusu sukuliinnu| mahApurANa (39.9 ghattA) - jo sarala mana aura guNoM kA bhAjana hai vahI manuSya kulIna hai| . jai Natthi saMti to paDai maari| mahApurANa (52.1.13) - jahA~ zAnti nahIM hotI, vahA~ Apatti AtI hai| 29. rosavaMtu Naru kaha vi Na rucci| - krodhI vyakti kisI ko bhI acchA nahIM lgtaa| 30. rosu karai bahu Avai sNkddu| mahApurANa (60.23.3) - krodha kaI ApattiyA~ aura saMkaTa utpanna karatA hai| 31. dhaNadUsaNu saDhakhalayaNa bhrnnu| mahApurANa (69.7.4) - kuTila aura duSTa logoM kA pAlana karanA dhana kA dUSaNa hai| alasahu siri dUreNa pvcci| mahApurANa (71.21.7) - AlasI vyakti se lakSmI dUra rahatI hai| 33. viNu jIvadayAi Na atthi dhmm| mahApurANa (84.1.9) - jIva-dayA ke binA dharma nahIM hotaa| 34. kiM pisuNayaNeNa khmaavienn| mahApurANa (93.13.6) - duSTa AdamI se kSamA mA~gane se kyA? 35. viNu maNasuddhii kahiM dhmmsikkh| mahApurANa (101.2.4) - mana kI zuddhi ke binA dharma kI zikSA nahIM hotii| aviNIyaM kiM sNbohienn| jasaharacariu (1.20.2) - jo vinayahIna hai use sambodhita karane se kyA phala? 22. 36.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 37. 38. 39. 40. 41. 42. jaM ciMtijjai vippiu paraho taM ei khaNaddhi nniyghrho| ja.ca. (2.14.8) - jo kucha dUsaroM ke lie apriya socA jAtA hai vahI kSaNArdha meM apane ghara A pahu~catA hai| soe~ gihi kevalu dukkhu tthaai| jasaharacariu (3.3.2) - zoka se ghara meM kevala duHkha hI vyApta rahatA hai| ujjama viNu hoi Na kA vi siddhi| dhaNNa ku.ca. (2.13.10) - udyama ke binA koI bhI siddhi nahIM hotii| ujjama viNu duh-daalidd--biddhi| dhaNNa ku.ca. (2.13.10) - udyama ke binA duHkha evaM dAridra kI hI vRddhi hotI hai| viNu viNaeNa kavaNu pAvai siu| vaDamANa. ca. (2.6.5) - vinaya guNa ke binA kauna vyakti ziva (kalyANa) pA sakatA hai| maha mayavaMtu akajjeM Na jNpi| vaDDamANa ca. (4.10.4) - buddhimAna vyakti binA prayojana ke nahIM bolte| mittaho phalu hiyamiya uvesnnu| sudaMsaNacariu (1.10.2) - mitratA kA phala hita-mita upadeza hai| vihavaho phalu dutthiya aasaasnnu| sudaMsaNacariu (1.10.3) - vaibhava kA phala dIna-dukhiyoM ko AzvAsana denA hai| suyaNaho phalu prgunnsupsNsnnu| sudaMsaNacariu (1.10.5) - sajjanatA kA phala dUsaroM ke guNoM kI prazaMsA karanA hai| viNae~ lacchi kitti paavi| sudaMsaNacariu (6.18.7) - vinaya se hI lakSmI aura kIrti prApta hotI hai| saraNeM paiTTha jIva rkkhijji| sudaMsaNacariu (6.18.11) - zaraNa meM Aye hue jIva kI rakSA karanI caahiye| 43. 44. 45. 46 47. apabhraMza sAhitya akAdamI digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa, jayapura- 302 004
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 jettha paTTaNasarisa varagAma jettha paTTaNasarisa-varagAma gAmAra vi nAyariya nAyarA vi bhuvivihbhoiy| bhoiyA vi dhammANugaya dhammiNo vi jinnsmyjoiy|| mahisIbaddhasaNeha jahi~ kmlaayr-gysaal| parirakkhiyagohaNa ramahi~ govAla va govaal|||| jattha keyAravarasAliphalabaMdhayaM niyddtrugliymhukusumsmgNdhyN| . jattha saravara na kayAvi ohadRi mNdmyrNdviysNtkNdoii| jattha bhamaroli kIrehi~ samahiTThiyA nIlamaragayapavAlehi~ NaM kNtthiyaa| chattachokkAraravapAmarIsalliyA pahiya-kaNailla-miga pau vi nau clliyaa| - mahAkavi vIra jaMbUsAmicariu, 5.9 - (viMdhyapradeza) jahA~ ke grAma nagaroM jaise the aura grAmINa nAgarikoM jaise tathA nAgarika bahuvidha bhogoM se yukta the| bhogoM se yukta hokara bhI ve dharmAnugata (dharmapAlaka) the aura dharmAnugata hokara jinadharma se yojita (yukta) the| jahA~ ke gopAla (gvAle) gopAloM (bhUmi athavA prajApAlaka rAjA) ke samAna ramaNa karate the; rAjA loga mahiSI (mahAdevI) ke prati snehAsakta hote haiM, lakSmI ke nidhAna hote haiM tathA hastizAlAoM ke svAmI hote haiM aura godhana (pazudhana, pRthvIdhana va janadhana) kA rakSaNa karate hue Ananda manAte haiM, usI prakAra vahA~ ke gvAle mahiSiyoM se sneha karate the aura kamala sarovaroM rUpI gajazAlA (gavayazAlA-gozAlA) se yukta the (kyoMki unakI bhaiMse tAlAboM meM hI prasanna rahatI haiM) tathA apane godhana (pazudhana) kI rakSA karate hue ramaNa karate the| jahA~ zreSTha-zAli (dhAna) ke kheta phUle hue the, jo pAsa ke vRkSoM se gire hue madhu (madhUka-mahuA) ke phUloM kI gandha se sugandhita the| jahA~ ke sarovara kabhI sUkhate nahIM the aura jo manda makaranda se yukta vikasita hote hue nIlakamala samUhoM se pUrNa the| jahA~ zukoM se samAdhiSThita bhramarapaMkti marakata va pravAla (mUMgA) maNiyoM se jar3I huI nIlamaNi ke samAna zobhAyamAna hotI thii| jahA~ khetoM meM kRSaka-vadhuoM ke chokkAra rava (pakSiyoM ko DarAne ke lie kI jAnevAlI dhvani) se biMdhakara, pathika, zuka aura mRga eka paga bhI Age nahIM bar3hate the| - anu.- DaoN. vimalaprakAza jaina
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 akTUbara 2005-2006 43 pAdaliptasUri-racita 'taraMgavaIkahA ' (taraMgavatIkathA) zrI vedaprakAza garga kathA-sAhitya cirantanakAla se lokaraMjana evaM manoraMjana kA mAdhyama rahA hai| ataH isakA pravAha cirakAla se satata pravahamAna hai| vizAla bhAratIya kathA - sAhitya meM jaina- - kathA - granthoM kA mahattvapUrNa sthAna hai| jaina - kathA - sAhitya atyanta samRddha hai| jainasAhitya meM kathA kI paramparA ati prAcIna hai aura vaha prAkRta, saMskRta, apabhraMza taka AI hai| jainAgamoM meM jahA~ choTI-choTI aneka prakAra kI kahAniyA~ dRSTigata hotI haiM, vahA~ jainAgamoM ke niryukti, bhASya, cUrNi evaM TIkA granthoM meM to apekSAkRta vikasita kathA - sAhitya ke darzana hote haiN| jaina kathAkAroM ne pRthak kathA-granthoM kA bhI bar3I saMkhyA meM praNayana kiyA hai| jaina lekhakoM ne jana-sAdhAraNa pracArAtmaka dRSTi se nAnA prakAra kI manoraMjaka kathAoM kA nirmANa kiyaa| ye kathA-grantha saMskRta ke vAsavadattA, dazakumAracarita Adi laukika-kathAoM ke samAna hI haiN| unameM aitihAsika, ardhaaitihAsika, dhArmika evaM laukika Adi kaI prakAra kI kathAe~ samAviSTa haiN| inameM kisI loka prasiddha pAtra ko kathA kA kendra banAkara vIra va zrRMgArAdi rasoM kA AsvAdana karAtA huA lekhaka sabakA upasaMhAra, vairAgya evaM zama ( zAnta rasa) meM kara detA hai| inameM pUrva bhavoM kI aneka adbhuta kathAe~ aura avAntara kathAoM kA tAnA-bAnA bunA rahatA hai arthAt jainoM dvArA
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 apabhraMza bhAratI 17-18 pAtroM ke AkAra se divya, mAnuSa evaM mizra kathAe~ likhI gaI haiN| ukta kathAoM kA uddezya jaina-vicAra rUpa meM vrata, upavAsa, dAna, parva, tIrtha tathA karmavAda evaM saMyama Adi ke mAhAtmya ko prakaTa karanA hai| isa dRSTi se yadyapi ve AdarzonmukhI haiM, kintu phira bhI jIvana ke yathArtha dharAtala para TikI huI haiM aura unameM sAmAjika jIvana kI vividha bhaMgimAoM ke darzana hote haiN| kathAnaka kI dRSTi se ukta kathAoM kA kSetra bar3A vyApaka hai| unameM sabhI prakAra kI kathAoM ko sthAna milA hai, jo ghaTanAbahula haiN| jaina-kathAoM kI paramparA meM siddharSikRta 'upamiti bhavaprapaMcakathA', dhanapAlakRta 'tilaka-maMjarI', pAdaliptakRta 'taraMgavatI', saMghadAsagaNi-kRta 'vasudevahiNDI', haribhadrakRta 'samarAiccakahA' aura udyotanasUrikRta 'kuvalayamAlAkahA' Adi vizeSarUpa se ullekhanIya haiN| prastuta lekha meM 'taraMgavakaI-kahA' (taraMgavatI-kathA) ke sambandha meM carcA hai| 'taraMgavaI-kahA' prAkRta-kathA-sAhitya kI sabase prAcIna kathA hai| isa nAma kI premakathA kA ullekha 'anuyogadvAra sUtra'', 'dazavaikAlika cUrNi' tathA 'vizeSAvazyaka bhASya'' meM milatA hai| nizIthacUrNi meM taraMgavatI ko lokottara dharma kathA kahA hai|' udyotanasUri ne 'kuvalayamAlA' meM isa kathA kI prazaMsA kI hai| ise vahA~ saMkIrNa kathA kahA gayA hai| isI prakAra dhanapAla kavi ne 'tilakamaMjarI' meM", lakSmaNagaNi ne 'supAsanAha carita'' meM tathA prabhAcandrasUri ne 'prabhAvaka carita' meM taraMgavatI kA sundara zabdoM meM smaraNa kiyA hai| 'taraMgavatI' apane mUla rUpa meM aba upalabdha nahIM hai| hA~, 1643 gAthAoM meM usakA saMkSipta rUpa 'taraMgalIlA' nAma se upalabdha hai| isake sampAdaka zrI nemicandra kA kahanA hai ki 'taraMgavatI' bahuta bar3A grantha thA aura isakI kathA adbhuta thii| yaha vairAgyamUlaka eka aitihAsika prema-kAvya hai| 'taraMgavatIkathA' ke racayitA pAdaliptasUri the| unakA janma kozala meM huA thaa| unakA pUrva nAma nAgendra thaa| sAdhu ho jAne para 'pAdalipta' nAma huaa| ve jaina dharma ke eka prasiddha evaM prAcIna AcArya the aura Andhra ke sAtavAhana nareza 'hAla' kI rAjasabhA meM sammilita kavi the| udyotanasUri ne bhI 'kuvalayamAlA' kI prastAvanA-gAthAoM meM unheM rAjA sAtavAhana kI goSThI kI zobhA kahA hai| eka kiMvadantI ke anusAra ve ujjayinI ke rAjA vikrama ke samakAlIna the| vidvAnoM ne unakA samaya cauthI zatI se pUrva nizcita kiyA hai| unakA vizeSa paricaya 'prabhAvaka carita' meM diyA gayA hai| prophesara laoNyamana ne 'taraMgavaI' kA kAla IsavI san kI dUsarI-tIsarI zatAbdI svIkAra kiyA hai| taraMgalIlA' ko 'saMkSipta taraMgavatI' bhI kahate haiM aura isameM kathAvastu cAra khaNDoM meM vibhakta hai, jo saMkSepa meM isa prakAra hai
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 45 'candanabAlA' ke netRtva meM sAdhvI saMgha meM suvratA AryA thI, jo ati rUpavatI thii| use apane rUpa-saundarya kA garva thaa| vaha zrAvikA ko apanI jIvana-kathA kahatI hai- 'pUrva bhava meM vaha eka dhanI vaNik kI sundarI putrI thii| eka dina vaha upavana meM krIr3A karane gaI, to sarovara meM haMsa-mithuna ko dekhakara use apane pUrva-janma kA smaraNa ho AyA, jabaki vaha svayaM haMsinI thI, usake pati haMsa ko kisI vyAdha ne mAra DAlA thaa| vaha bhI usake prema ke kAraNa usake sAtha jalakara mara gaI thii| yaha yAda karake use mUrchA A gii| yahIM se prema aura viraha kI jAgRti hotI hai| saceta hone para vaha apane priyatama kI khoja meM nikala pdd'ii| usane eka sundara citrapaTa banAyA, jisameM haMsa-yugala kA jIvana citrita thaa| isakI sahAyatA se usane aneka vipattiyA~ sahane ke bAda apane pUrva-janma ke pati ko DhU~r3ha liyaa| isa prakAra use apane iSTa kI prApti hotI hai| vaha aura usakA premI gandharva vivAha-bandhana meM ba~dhate haiN| paradeza meM bhaTakate hue ve kAlI devI kI bali car3hAne ke saMkaTa meM par3a jAte haiN| kisI prakAra unakA bacAva hotA hai| mAtApitA unheM khojakara unakA vidhivat vivAha kara dete haiN| eka samaya vasanta-Rtu meM vana-vihAra karate samaya unheM jaina muni se upadeza sunane ko milA jo ki pUrvabhava meM nara haMsa ko mAranevAlA vyAdha thaa| usase prabhAvita hokara unheM saMsAra se virakti ho jAtI hai aura anta meM ve donoM pravrajyA lekara jaina dharma svIkAra karate haiN| anta meM suvratA kahatI hai- vahI 'taraMgavatI' maiM suvratA AryA huuN| ukta AtmakathA uttama puruSa meM varNita eka adbhuta zRMgAra-kathA hai, jisakA anta dharmopadeza meM huA hai| isameM karuNa-zRMgAra Adi aneka rasoM, prema kI vividha paristhitiyoM, caritra kI U~cI-nIcI avasthAoM, vAhya tathA antarsaMgharSa kI sthitiyoM kA bahuta svAbhAvika aura vizada varNana kiyA gayA hai| kAvya-camatkAra aneka sthaloM para milatA hai| bhASA pravAhapUrNa evaM sAhityika hai| dezI zabdoM aura pracalita muhAvaroM kA acchA prayoga huA hai| 1. draSTavya, sUtra 130, uddhRta- DaoN. jagadIzacandra jaina, prAkRta sAhitya kA itihAsa, dvitIya saMskaraNa vArANasI, 1995, pRSTha-323 draSTavya 3, pRSTha-109, uddhRta, vahI, pRSTha-323 __ draSTavya gAthA 1508, uddhRta, vahI, pRSTha-323 ___taraMgalIlA kI bhUmikA meM uddhRta, pRSTha-7
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 5. 6. 7. 8. 9. 10. kuvalayamAlA, pRSTha-3, gAthA 20 tilaka maMjarI, zloka 23 apabhraMza bhAratI 17-18 supAsanAha carita, puvvabhava, gAthA 9 prabhAvaka carita, pRSTha- 28-40 kisI-kisI ne isa kathA kA nAma 'taraMgalolA' likhA hai| isake racayitA vIrabhadra AcArya ke ziSya nemicandragaNi haiM, jinhoMne mUla kathA ke lagabhaga 1000 varSa bAda apane yaza nAmaka ziSya ke lie ise likhA thA / nemicandra ke anusAra pAdalipta ne 'taraMgavatI - kahA' kI racanA dezI bhASA meM kI thI jo adbhuta rasa sampanna evaM vistRta thI aura kevala vidvad yogyaM thI / lekhaka ke sambandha meM anya vRtta ajJAta hai| jarmana vidvAn arnesTa laoNyamana ne isakA jarmana bhASAntara prakAzita kiyA hai| isa bhASAntara kA gujarAtI anuvAda bhI pahale patrikA meM aura bAda meM pustaka rUpa meM prakAzita ho cukA hai| 14, khaTIkAna, mujaphphara nagara uttara pradeza 251 002 -
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 mahAkavi svayaMbhU kI lokadRSTi - DaoN. zailendrakumAra tripAThI sarvaprathama yaha kahanA Avazyaka hai ki yaha lekha akAdamika lekha nahIM hai| svayaMbhUdeva ko bhArata ke eka darjana amara kaviyoM meM rakhanevAle mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyana ke pAsa apabhraMza kI AdhikArika jAnakArI thii| apanI jholI meM to vaha bhI nahIM hai| hA~! vidyArthIbhAva avazya bacA hai jo isa upabhoktAvAdI adhyetA samAja ke pAsa kama rahatA hai| apanI sImA meM maiMne svayaMbhUdeva ke anUdita kAvya-aMzoM kA pArAyaNa kiyA hai jise jaina rAmAyaNa kahA jAtA hai| tulasI kA mAnasa (rAmacarita), vAlmikI kA rAmAyaNa aura adhyAtma rAmAyaNa ko bhI maiMne apanI sImA ke antargata par3hA hai| eka hada taka maiM tulasI ke mAnasa kA AgrahI bhI rahA hU~, abhI bhI hU~, kintu isakA yaha matalaba to nahIM hotA ki eka acche kavi kI kalpanAzakti aura kAvya sAmarthya se vaMcita rahA jAe! pratibhA, abhyAsa va vyutpatti kA Azraya grahaNakara racanA kI sampreSaNIyatA samAja kA aMga banatI hai, kintu aba taka kA jo apanA adhyayana rahA hai usake AdhAra para maiM yaha kahane kA sAhasa kara sakatA hU~ ki pratibhA kA naisargika svarUpa hI kavi ko sthAyI kIrti dene meM samartha hotA hai aura yaha bAta svayaMbhU ke sAtha lAgU hotI hai| loka kA anubhava aura loka kA saundarya racanA ko praur3hatA to detI hI hai kavi kI apanI
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 apabhraMza bhAratI 17-18 zakti kA bhI patA detI hai ki vaha gagana-vihArI vAyavIya kalpanA aura svapnila saundaryAtmaka abhivyakti kA gAyaka nahIM hai| paumacariu kavi kI kIrti kA AdhAra hai| paumacariu meM gautama gaNadhara jaba kathA Arambha karate hai to kalpanA kA dhArmika samAyojana aura phira RSabhajina ke janma kI kathA Arambha hotI hai| jo bAta yahA~ mujhe kahanI hai vaha yaha ki yahA~ bhI loka apanI kalpanA meM upasthita hai cAhe vaha rAnI kA svapna ho yA rAjA kI bhaviSyavANI ki- 'tumhAre tInoM lokoM meM zreSTha putra hogaa'| puna: jisa taraha se, jisa kautUhala aura kathA-sRSTi ke sAtha svayaMbhUdeva ne kAvya-kathA kA saMyojana kiyA hai vaha khuda meM loka kI naisargika kalpanAzakti kI jayagAthA kahI jA sakatI hai- jinabhaTTAraka jisa taraha se sarvocca zakti bane devatAoM se pUjita ho rahe haiM aura Azcarya kI bAta yaha ki khelakhela meM bIsa lAkha varSa pUrva bIta jAte haiM- taba prajAjana ke vilApa para (kyoMki devaloka meM kalpavRkSa vagairaha naSTa ho gae haiM) asi, masi, kRSi, vANijya kI zikSA bhI jagazreSTha bhaTTAraka RSabha dete haiMamara-kumAra hiM sahu~ kiilnthoN| puvvahu~ bIsa lakkha lngghnthauN| ekka-divaseM gaya paya kuuvaareN| deva-deva mua bhukkhA -maareN| aNNahu~ asi masi kisi vaannijju| aNNahu~ viviha-payArau vijjr||2.8|| udAharaNoM ke jarie apanI bAta puSTa karane meM to svayaMbhU kA koI pratidvandvI nahIM dikhtaa| isa mAmale meM vaha apabhraMza ke AcArya kavi haiN| aba samaya bItane para RSabhajina ke zarIra kI kAnti usI taraha bar3hane lgii| jaise vyAkhyA karane para vyAkaraNa kA grantha vikasita hone lagatA hai kAleM galantae~ NAhu Niya-deI-riddhi priyddddi| vivirijjantu kaIhi~ vAyaraNu ganthu jiha vaDvai / / 2.7.9 // yaha kabhI-kabhI to ati kI pravRtti taka kavi meM dekhane ko milatI hai| udAharaNa ke lie cakravartI bharata kI jayayAtrA ayodhyA kI sImA-rekhA para ruka jAtI hai to vaha kisa taraha paisarai Na paTTaNe cakka -rayaNu / jiha avuhabbhantara sukai-vayaNu / / jiha vambhayAri-muheM kAma satthu / jiha goTThaGgaNe maNirayaNa vatthu / /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 49 jiha vAri-NivandhaNe htthi-juuhu| jiha dujjaNa-jaNe sjjnn-smuuh| jiha kiviNa-NihelaNe paNai-vindu / jiha vahula-pakkheM khy-divs-cndu| jiha sammaidaMsaNu duur-bhvveN| jiha mahuari-kulu duggandhe rnne| jiha guru garahiu annnnaann-knnnne|| jiha parama-sokkhu sNsaar-dhmmeN| jiha jIva-dayA-varu pAva kamme / / 4.1 / / arthAt vaha cakraratna usI taraha se usa nagarI meM nahIM jA pArahA thA jisa taraha se mUrkha logoM meM sukavi ke vacana, brahmacArI ke mukha meM kAma-zAstra kA pravacana, goTha meM maNi aura ratnoM kA samUha, dvAra ke nibandhana meM hastisamUha, durjanoM ke bIca meM sajjana, kRpaNa vyakti ke yahA~ bhikSu, zukla pakSa meM kRSNa pakSa kA candramA, dUra bhavyajana meM samyakdarzana, durgandhita upavana meM bhramara, anyAyazIla jana meM guru kA upadeza, sAMsArika dharmoM meM mokSa-sukha, pApakarma meM uttama jIvadayA praveza nahIM kara sktaa| ThIka usI taraha se cakravartI bharata kA ratnacakra ayodhyA nagarI meM nahIM praveza kara skaa| kavi lokAcAra se acchI taraha se paricita hai| apabhraMza ke isa kavi ko jamAne se bahuta Age mAnA jAnA cAhie, usakA eka udAharaNa sAmane hai- zrIkaNTha dvArA kamalAvatI ko grahaNa karane kA prsNg| kamalAvatI kA pitA krodhita hotA hai to usakA pUrA mantrImaNDala usase kaha uThatA hai ki zrIkaNTha yA kamalAvatI kA koI doSa nahIM hai (donoM eka-dUsare ke yogya va anurUpa haiM) aura phira tuma bhI to kisI yogyavara ko hI to dete, kyoMki kanyAe~ dUsare kI hI pAtra hotI haiN| paramesara etthu a khanti ku| savvau kaNNau pr-bhaaynnu||6.3.2|| itanA hI nahIM, loka meM kisI bhI jagaha ke prasthAna para zubha-azubha, zakunaapazakuna para vicAra kiyA jAtA hai| paumacariu kA kavi bhI isa para vicAra karatA hai 'gamaNu Na sujjhai mahu maNahA~' taM mAli sumAli kareMhi~ dhri| pekkhu deva duNi mittAi~ siva kandaha vAyasu krgri||8.2.9|| pekkhu kuhiNi vishr-chijjntii| mokkala-kesa NAri rovntii||
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 pekkhu phurantau vAmau loynnu| pekkhahi ruhira-hANu vs-bhoynnu|| pekkhu vasundhari-talu kmpntu| ghara devaula-Nivahu lohntu||8.3|| arthAt abhI prasthAna karanA mere vicAra se ThIka nahIM hai| bahuta sAre apazakuna ho rahe haiN| siyAra ro rahA hai, kauA kubhASA bola rahA hai| viSadharoM se rAstA paTa gayA hai| bAI A~kha phar3aka rahI hai| rakta kI dhArA aura hAr3a-mAMsa kA vaha bhISaNa vIbhatsa dRzya dikhAI de rahA hai| dharatI kA~pa rahI hai jisake kAraNa ghara aura mandira taka ke sAre devatA bhI trasta ho rahe haiN| daraasala racanAkAra para koI sAmpradAyika prabhAva taba taka nahIM par3atA. hai jaba taka vaha racanAkAra rahatA hai| pratizruti badalate hI sRjana kI mUla AsthA va sAmAjikatA kA Agraha bhI sImita hone lagatA hai| paumacariu kA racanAkAra bhI jaba taka apanI sarjanAtmaka abhivyakti ko loka se jor3e rakhatA hai taba taka vaha apane pAtroM ke jariye manuSya ko sarvazreSTha kRti batAtA hai, kyoMki usI meM tIrthaMkaroM ne bhI (yAnI manuSya rUpa meM hI) mukti aura kaivalyajJAna prApta kiyA hai| bhaNai NarAhiu kettieNNa jage mANusa-khettu jeM aggalau . jasu pAsiu titthaGkareMhi siddhattaNu laddhau kevalau / / ataH manuSya-rUpa svayaMbhU ko atipriya hai| AtmAbhivyakti ko dUsare taka sampreSita karane kA vidhAna bhI vidhAtA ne loka yA prakRti meM sirpha manuSya ko hI diyA hai| kavi jaba prakRti ke varNana meM lagatA hai to usake AtmIyabhAva yathArtha kI cintA karate haiM jisameM AkarSaNa, kalpanA aura yathAtathyatA tInoM kA mela ho| upamA yA upamAna kavi kI cintanadhArA ko kahIM se bhI vAyavIya nahIM bnaate| kavi kA eka vasanta varNana isa sandarbha meM dekhA jA sakatA hai-- paiThu vasantu-rAu aannndeN| koil-klyl-mnggl-sdeN| ali-mihuNehi vndirohiN pddhnteNhiN| varahiNa-vAvaNehi~ nnccnthiN| andolaa-sy-tornn-vaareNhiN| Dhukku vasantu anney-pyaareNhiN| katthai giri-sirahai~ vicchaayiN| khala-muhai~ va masi-vaNNai~ nnaay| katthai mAhaba-mAsahA~ meinni| piya-viraheNa va sUsai kAmiNi // 26.5 // - koyala ke kUhakane ke maMgala pATha ke sAtha vasanta kA Agamana ho rahA thaa| bhauMroM kI taraha bandIjana maMgala pATha par3ha rahe the aura morarUpI kubjavAmana nAca rahe the| isa taraha aneka prakAra ke hilate-Dulate toraNa-dvAroM ke sAtha basanta rAjA aayaa| kahIM Ama
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 ke per3oM meM naye kisalaya phala-phUloM se lada rahe the| kahIM kAntirahita pahAr3oM ke zikhara kAle raMgavAle duSTa mUrkho kI taraha dikhAI de rahe the| kahIM-kahIM vaizAkha mAha kI garmI se sUkhI huI dharatI aisI jAna par3atI thI mAno priya-viyoga se pIr3ita kAminI ho / 51 kavi ko basanta Rtu kA varNana kucha adhika hI priya laga rahA hai, kyoM na ho loka meM basanta kI atizaya mahattA ko dekhate hue ise asvAbhAvika bhI to nahIM kahA jA sktaa| udAharaNa ke lie svayaMbhUdeva ne paumacariu ke prathama kANDa (vidyAdhara kANDa) meM hI basanta kA varNana karate hue likhA hai paGkaya- vayaNau kuvalaya-NayaNau keyai - kesara - sira-seharu / pallava karayalu kusuma-Nahujjalu paisarai vasanta - Naresaru // 14.1.9 // arthAt basanta kisa taraha se saMsAra meM praviSTa huA- kamala usakA mukha thA; A~kha ke rUpa meM kumuda, ketakI parAga ke rUpa meM; sira zekhara - sira mukuTa; pallava karatala aura phUla usake ujjvala nakha the| usake bAda bhI kavi kI bAsantika abhi-lASA samApta nahIM hotii| vaha barAbara basanta kA varNana nae-nae svarUpa meM karatA rahatA hai| daraasala kavi- samAja ke lie basanta jaise prakRti kA dUsarA nAma hI hai, isa taraha se svayaMbhUdeva ke lie bhI hai| dUsarI RtuoM kA varNana bhI dekhane ko mila jAtA hai tathApi vaha svAda badalane kI taraha hI hai| paumacariu kA lekhaka barAbara loka meM dRSTi rakhatA hai| nArI aMga-pratyaMga para bhI usakI dRSTi rahI hai| kevala paumacariu se nArI saundarya ke prakAra dekhanA ho to vaha darjana se Upara ke prakAroM meM varNita hai| dUsarI tarapha jaba vaha paraloka kI bAta karatA hai to lagatA hI nahIM hai ki yaha vahI kavi hai- ko kAsu savvu mAyA - timiru / jala-1 na-bindu jema jIviu a-thiru // sampatti samudda-taraGga Niha / siya-caJcala vijjula leha jiha // jaba giri-i- pavAha- sarisu / pemmu vi suviNaya - daMsaNa- sarisu // dhaNu sura- dhaNu - riddhiheM aNuharai / khaNeM hoi khaNaddhe osarai // jhijjai sarIru Ausu galai / jiha gau jala- Nivahu Na saMbhavai // 54.5 // arthAt kauna kisakA hai, yaha saba mAyA kA aMdhakAra hai| jIvana jala kI bU~da kI taraha asthira hai| sampatti samudra kI lahara kI taraha hai / lakSmI bijalI kI rekhA kI taraha caMcala hai| yauvana pahAr3I nadI ke pravAha ke samAna hai| prema bhI svapna-darzana kI taraha hai| dhana indradhanuSa ke samAna hai, kSaNa meM AtA hai aura kSaNa meM jAtA hai| zarIra kA pratikSaNa nAza ho rahA hai, Ayu gala rahI hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 __ Azcarya isalie bhI hotA hai ki jahA~ para jinabhakti kI bAta hotI hai vahA~ para kavi saundarya ko kSaNika mAtra mAna letA hai nahIM to jaba saundarya kA varNana ho to eka-eka aMga kA saundarya yaha apabhraMza kavi isa taraha se varNita karatA hai jaise saundarya kA koI mAnaka svarUpa nirmANita kara rahA hai| sItA kA saundarya varNana isa sandarbha meM dekhA jA sakatA hai-- vara-pAya-taleMhi~ pauNA rehiN| siGghala-Nahehi~ dihi-gaareNhiN|| uccaGgulieNhi veulliehiN| vaTulie~ gupphehi~ golliehiN| vara-poTTarieNhi~ mAyandi ehiN| siri-pavvaya-taNieN hiM maNDie~ hiN|| Urua-jueNa nnippaalenn| kaDimaNDaleNa krhaaddenn| vara-so Nie knycii-keriyaaeN| taNu-NAhieNa gmbhiiriyaaeN| sulaliya-puTThie~ singgriyaaeN| piNDathaNiyae~ eluriyaaeN| vacchayaleM mjjhimesenn| sindhava-maNibandhahi~ vttttleNhiN|| mANuggIvee~ kcchaaynnenn| uTThauDe goggaDiyaheM taNeNa / / dasaNAvaliyae~ knnnnaaddiyeN| jIhae~ kaarohnn-vaaddhiyeN| NAsauDeMhi~ tungg-visy-tnnehiN| gambhIraehiM vr-loynnehiN| bhauhA-jueNa ujjennenn| bhAleNa vi cittaauuddenn|| kAsieNhi~ kavoleMhiM pujjaehiM / kaNNehi mi knnnnaaujjehiN| kAolihi~ kes-visesenn| viNaeNa vi dAhiNa esenn|| aha kiM vahuNA vitthareMNa a-NiviNNaNa sundara-maiNa / ekkekkau vatthu laeppiNu NAvai ghaDiya pyaavinn||49.8|| arthAt sItA ke caraNa paunArI striyoM ke caraNatala kI taraha the| nakha, bhAgyazAlI siMhaliniyoM ke nakhoM kI trh| u~galiyA~ veulla striyoM kI u~galiyoM kI trh| er3I gollaka striyoM kI gola er3iyoM kI trh| maNDana zrI parvata kI kanyAoM ke maNDana se, urU nepAlI mahilAoM ke uruuyugl-se| kaTi, karahATa kI striyoM ke kttimnnddl-se| zroNi kAJcI kI mahilAoM kI shronni-se| nAbhi gambhIra deza kI striyoM kI gambhIra naabhi-se| puDhe, zRMgArikAoM ke sundara putttthoN-se| bhujA zikhara, pazcima dezIya strioM ke bhujaashikhrse| bAhu, dvAravatI kI striyoM ke sundara baahuoN-se| maNibandha, sindhudeza kI striyoM ke sundara mnnibndhoN-se| grIvA kaccha mahilAoM kI unnata griivaa-se| ThuDDI, goggala mahilAoM
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 kI sundara ThuDDI-se / dA~ta karnATaka deza kI striyoM ke sundara dA~toM se, jIbha kArohava deza kI sundara striyoM kI jIbha - se| nAka aura netra tuGga dezIya strI kI nAsikA aura netroM se| bhauheM ujjaina kI strI kI bhauhoM se / bhAla cittaur3a kI mahilAoM ke bhAla-se / kapola kAzI deza kI AdaraNIya striyoM ke kapoloM kI taraha / kAna kannauja kI striyoM ke sundara kaanoNse| keza, kAolI mahilAoM ke keza se / vinaya dakSiNa deza kI mahilAoM ke vinaya se nirmita huI thii| kahane kA matalaba yaha hai ki sItA kA rUpa-saundarya, unakA aMga-pratyaMga apane nirdiSTa upamAoM kI taraha se thA / adhika kahane se kyA phAyadA, sItA kA rUpasaundarya aisA thA ki mAno kuzala vidhAtA ne eka-eka vastu lekara use gar3hA thA / 53 loka meM saundaryavarNana kA jo rUpa milatA hai vaha alpa ke mAnaka se nahIM, ataH kavi jise loka ko sAdhana aura sAdhya donoM rUpoM meM dekhanA hai use bhI saundarya kI sImA ko tor3a dene meM hI sukha milatA hai| 'kAvya meM prakRti bahuAyAmI DhaMga se kisa taraha se AtI hai kavi use (kisa taraha se jIvana aura svabhAva se abhinna ho sakatI hai ise ) vibhinna staroM para apanI pratibhA ke jarie kisa taraha se abhivyakti de sakatA hai yaha paumacariu ke mAdhyama se dekhA jA sakatA hai| dharma-adharma, pApa-puNya kI lokavyApI mAnyatAoM se (cAhe use pragati-virodhI hI kyoM nahIM kahA jAe) kisI bhI taraha sAhitya ko jur3anA hotA hai, kyoMki yaha sAmAjikatA kA anivArya hissA ho jAtA hai| paumacariu meM samarthavAna rAma jaba yaha vicAra karate haiM taba pAThaka ko yaha laga sakatA hai ki yaha kavi loka aura paramparA ke pragatizIla tattvoM para vicAra to karatA hI hai, vaha kahIM se rUr3hiyoM ko jAna-bUjhakara prazraya nahIM detA / rAma kA vaktavya dekheM- jo Naravai ai- sammANa karu / so pattiya attha- samattha- haru // jo hoi uvAyarNe vacchalau / so pattiya visaharu kevalau // jo mittu akAraNeM ei gharu / so pattiya duDu kalatta - haru // jo panthiu aliya-saNehiyau / so pattiya coru aNehiyau / / jo ru atthakaeN lalli karu / so sattu Niruttau jIva haru / jA kAmiNi kavaDa - cADu kuNai / sA pattiya sira-kamala vi luNai // jA kulavahu savarhehiM vavaharai / sA pattiya viruya - sayai~ karai // jA kaNNa hovi para Naru varai / sA kiM vaDhantI pariharai //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 apabhraMza bhAratI 17-18 Ayahu~ aTThahu mi jo Naru mUDhau viismbhi| loiu dhammu ji chuDu vippau pae~ pae~ lbbhi||36.13|| arthAt rAma kA kahanA hai ki- jo rAjA sammAna karanevAlA hotA hai vaha avazya artha aura sAmarthya kA haraNa karanevAlA honA caahie| jo dAna dene meM adhika udAratA dikhAtA hai use sIdhA na samajhA jAe, vaha viSadhara hai| jo mitra binA kisI kAraNa ke ghara para AtA hai usake caritra para dRSTi rakho, vaha strI kA haraNa kara sakatA hai| jo pathika rAste meM akAraNa sneha jatAtA hai use ahitakArI cora smjho| jo vyakti adhika lallo-cappo yAni cApalUsI karatA hai vaha prANa bhI le sakatA hai| jo strI kapaTa-bharI cATukAritA karatI hai vaha sira kaTavA sakatI hai| jo kulavadhU bAra-bAra zapatha kA vyavahAra karatA hai vaha saikar3oM burAiyA~ kara sakatI hai| jo kanyA hokara bhI dUsare puruSa ko cAhatI hai vaha kyA Age aisA karanA chor3a degI! rAma kahate haiM ki loka dharma kI bhA~ti, jo mUr3ha ina bAtoM meM vizvAsa nahIM karatA use nizcita hI paga-paga para dhokhA khAnA par3atA hai| paumacariu meM jitane bhI pramukha pAtra haiM sabhI ko loka kI acchI jAnakArI hai| lakSmaNa to itane lokavAdI haiM, isa lokavidyA meM itane nipuNa haiM ki ve yaha bhI jAnate haiM ki kauna-sI strI kaisI hotI hai! sulakSiNI striyoM kI zArIrika banAvaTa ko sAmudrika zAstra ke mutAbika batAte hue lakSmaNa kA yaha kahanA ............mahu-vaNNa mahA- ghaNa chAya-thara suh-bhmr-nnaahi-sir-bhmr-thnn| sA vahu-suya vahudhaNa vahu sayaNa / / jaheM vAmae~ karayaleM honti sy| mINAravinda-visa-dAma-dhaya / goura gharu girivaru ahava sil| su-pasattha sa-lakkhaNa sA mhil| ckks-kunnddl-uddhrih| romAvali valiya bhuyaGga jih| addhendu-NiDAleM sundreNnn| muttAhala-sama ----------dantantaraNa / / 36.14 / / arthAt jo madhu raMga kI bhA~ti atyanta kAntimatI ho tathA jisakI nAbhi, sira aura stana sundara tathA suDaula hoM vaha bahu putravatI, dhanavatI aura kuTumbavAlI hotI hai| jisakI bAIM hathelI meM cakra, aGkaza aura kuNDala ubhare hoM, romarAji sA~pa kI taraha mur3I huI ho, lalATa ardhacandra kI taraha sundara ho, dA~ta motI kI taraha camakate ho ina lakSaNoM se yukta vanitA ke viSaya meM kahA jAtA hai ki vaha cakravartI kI patnI hotI hai| isI taraha duSTA striyoM ke lakSaNoM kI carcA bhI lakSmaNa karate haiM
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 apabhraMza bhAratI 17-18 jaGghoru-karehi~ smNsliy| cala loyaNa gmnnuttaavliy|| kummuNNaya-paya vismngguliy| dhuya-kavila-ke si khari pngguliy|| kaDi-cihura-NAhi muh-maasuriy| sA rakkhasi vahu-bhaya-bhAsuriya / / 36.15 / / arthAt jisa strI kI jA~gha aura piNDalI sthUla hoM, jisake netra caJcala hoM, jo calane meM utAvalI karatI hai, jisake paira kachue ke samAna hoM, aMguliyA~ viSama aura bAla kapila varNa ke tathA caMcala hoN| jisake sAre zarIra meM romarAji uThI huI ho vaha putra aura pati kA nAza karAnevAlI hotI hai| tItara-sI A~khavAlI strI nizcaya hI daridra hotI hai| kaue ke samAna dRSTi aura svaravAlI strI dusAdhya evaM duHkhitA hogii| kavi svayaMbhU kI dRSTi apane kAla aura loka ke prati yathArthaparaka hote hue bhI kalpanA kA Azraya letI rahI hai, usane paramparA ko bhI AtmasAta kiyA hai| abhyAsa ke hote hue unake pAsa naisargika pratibhA kI kamI nahIM rhii| zAyada yahI kAraNa hai ki mahApaNDita rAhula kI dRSTi meM bhArata ke eka darjana kaviyoM meM se eka ve bhI the| 1. paumacariu - mahAkavi svayaMbhU, saMpA.-anu.- DaoN. devendrakumAra jaina, prakAzaka bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI hindI kAvyadhArA - rAhula sAkRtyAyana hindI bhavana vizvabhAratI zAntiniketana pazcima baMgAla- 731235
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 akTUbara 2005-2006 pArzvanAtha AdityavAra kathA apabhraMza bhAratI 17-18 sArada dharivi / AdiaMtu jiNu vaMdivi guru NiggaMthu NavepiNu suyaNahaM annusrivi||1|| pAsaNAha taha ravivau pabhaNami sAvayahaM / jAsu karataha labbhai saMpai iha paMcakara // 2 // puvvadisahaM supasiddhI maDhamaMdira ArAmahaM sohiya pAlu hiu nivasai nava nIi sayANau duvasaNa vANArasiNayari / sachasiri // 3 // dhammu tthio| dUriTThio // 4 // arUhadhamma aNuratau nivasai seThi tahi / maisArU piya guNavar3a sahiyau iMdujihaM // 5 // tAha putta risisaMkhauvAla guNasahiyA / chahasuya taM pariNAviya seThihi suvasahiyA // 6 //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 57 akTUbara 2005-2006 pArzvanAtha AdityavAra kathA saMpA.-anu.- zrImatI zakuntalA jaina 1-2 Adi se anta taka hue (24 tIrthaMkara) jinendra kI vandanA karake aura jiNavANI/sarasvatI ko mana meM dhAraNa kara nirgrantha gurU ko namaskAra kara aura sajjanoM kA aNusaraNa kara aba zravakoM ke lie una pArzvanAtha ke ravivrata ko kahatA huuN| jisako karate hue isa saMsAra/loka meM pA~ca prakAra kI gati rUpa (vipula) sampatti prApta kI jAtI hai (karatA hai)| (paMca gati-manuSya, deva, 'nArakI, tiryaMca, mokss)||1-2|| 3-4 pUrva dizA meM maTha, mandira aura vratiyoM ke rahane ke nivAsa sthAna se zobhita aura svaccha suprasiddha vANArasi nagara meM dharma meM sthita prajApAla nAmaka rAjA vahA~ nivAsa karatA hai| rAjanIti meM vaha catura aura durvyasanoM se dUra rahane vAlA thaa||3-4|| 5-6 arhata dharma meM anurakta jaise indra-indrANI ke sAtha rahatA hai vaise hI arhanta kA bhakta mati sAgara seTha priyA guNavatI ke sAtha vahA~ rahatA hai| usake guNa sahita sAta putra the (risi-7)| una sAta meM se cha: putra seTha kI putriyoM ke sAtha vivAhita hue||5-6||
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 apabhraMza bhAratI 17-18 lahuDau puttu ju guNaharU vahulakhana sahiu / diDhasammatta sajuttau saMkAiya rahio // 7 // tahi avasara saMpattau nivai nividu jaho / pahu vaNavAlu vi diTThau a thiu teNa // 8 // sahasakUDa caityAlai Ayau muNiSavarU / teNa vi pahu ANaMde vaMchiu lAdhu varU // 9 // paMcasavada tahi vAje vaMdahu muNi calaNA / cAliya naravai puchivi harisiya sayala jaNA // 10 // seThihi nhavaNu sajoyau mAthai kalusu kiu / tAha suha taha jaMpiu vayaNu suhAvaNau // 11 // asArau kayalIgabbha jiha / ihu saMsArU kiMpi na dIsai sArau vijulaphuraNu jihA // 12 // maNi paNavivi vau mAgahu dUtarU jiha tarahu~ / dhammakajji suMdariyaho harisai citta mahu // 13 // jiNa pUjivi muNi vaMdivi ASiu muNivarahaM / sAmiya suvau uvaesaho jeM rakkhau karahaM // 14 // taM NisuNivi jaMpar3a nisuNahu putti tumhi / jA kIe phalu pAvahu suthie kahiu amhi // 15 // pAsaNAha vau kIjar3a khIrahaMdhAra daha / ravidiNu tumhi uvavAsahu vaMbhacariu vi laI // 16 // aha aMvilu ika ThANa uM eyabhattu NiviDu | kijjai maNu aNurAiya melivi cittu jaDu // 17 // vasuviha pUja raeppiNu Navaphala puNu Thavahu / aMvavijaurA bhAveM cuNNhaM dai na vahu // 18 // varisivarisi navabArahaM navavarisai karaho / AsAdahaM AraMbhi viduttarU jimattaraho / / 19 / /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 7-9 sabase choTA putra guNadhara aneka lakSaNoM sahita dRr3ha samyaktva sahita aura zaMkAdi doSoM se rahita thaa| usI samaya jahA~ rAjA sthita the| rAjA ke usa vanapAla ke dvArA sahastrakUTa caityAlaya meM Aye zreSTha munIzvara sthita dekhe gye| usa rAjA ke dvArA bhI AnandapUrvaka zreSTha lAbha ko cAhA gyaa||7-9|| 10-11 pA~ca vAdya dhvani se muNI caraNoM kI vandanArtha calane ke lie rAjA ne sampUrNa logoM ko pUchA seTha ne abhiSeka ke lie mAthe para kalasa rkhaa| usakI patnI ne vahA~ para suhAvaNI bAta khii||10-11 / / 12 yaha saMsAra kadalI dala ke garbha ke samAna asAra hai kucha bhI sAra dikhAI nahIM detA, jaise caMcala bijalI kI camaka meM kucha sAra dikhAI nahIM detaa||12|| 13-14 muni ko praNAma karake DUbate hue ko pAra lagAne vAle vrata ko maaNgaa| dharma kArya meM harSita citta sundarI ne jinendra kI pUjA karake aura muNI kI vandanA karake muni zreSTha se nivedana kiyaa| he svAmI! putra ko upadeza do jisakI rakSArtha hAtha se AzIrvAda do||13-14|| 15-17 aisA sunakara muNI kahate haiM he putra tuma suno! jise hamane sthiratA pUrvaka kahA hai| jisake kie kA phala prApta kroge| dugdhAbhiSeka karo pArzvanAtha kA vrata kro| brahmacarya vrata ko dhAraNa kara ravivAra ke dina tuma upavAsa karo athavA Amlarasa, yA eka sthAna para eka bAra kA AhAra citta kI jar3atA ko chor3akara mana sahita karo (kiyA jAtA hai)|15-17|| 18-20 ATha prakAra kI pUjA racAkara phira nava phala ko sthApita kara, Amra aura vijaurA (nIMbU) rasa kI bhAvanAe~ meM de (parantu) bahuta nahIM! pratyeka varSa meM nau bAra aura nau varSa taka kreN| zreSTha jAnakAra loga AsADha se Arambha kareM (zukla
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 apabhraMza bhAratI 17-18 karaho / ahavA vArahamAsahaM ekuvari bhAveM jiNavarU pujjivi NiyamaNi kaha dharaho // 20 // gihi Aivi vau Nidiu bhaiya visaNNa maNI / phalahaM vau A khiu kiM kIrai savaNI // 21 // sayala lachi tinu nAThI roya sahiya rahahi / urU vi pUri na sakahi kAsu vi NauM kahahi // 22 // taM purU caivi viesahi karivi uvAu maNe / mAyavApu ghari chaMDivi gaiya ti avadhaSani // 23 // tahi jiNadattu vaNIsarU guNagaNa mayaraharo / dhaNapariyaNahaM saMjuttau bhUveM kusumasaro // 24 // sai vasumai piyamaMDiu amiyavayaNu cavaI / kAmabhoya suha bhuMjahi jiNavarU Nita Navai // 25 // yara majjhi so deSivi dukkhadariddha jaNu / kara joDivi sirU nAyavi vinaya u sAhu sihu // 26 // tumha pasAya sAmiya pesaNu amhi karahi / kari kirasaNu vavahArU vanija peTTara bharahi // 27 // tuhu ji sAhu punnAhiu amhahi maNi dharahi / lAkhadAma kau SAMDau ko suvi aNusarai // 28 // jai na rUSarau sAyaNa u garUvahaM maNu haraI // 29 // mahura vayaNu tumha jaMpiu vayaNa suhAvaNa uM / vegi majjhu gharU Avahu kAmu karahu ghaNa uM // 30 // yaNi divasa te dhAvahi sukkhu na lahahi tahi / mAya vApu ghara jjharavahi bhayau vi jou jahi // 31 / / avahaNANi tinhu pUchiu dhariNiha dharivi sirU / pUtahaM bhayau vichohau dukkhadaliddha bharU // 32 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 pakSa ke antima ravivAra se)| jImaNa karAo athavA bAraha mahIne taka aura kro| bhAva se jinendra kI pUjA kara apane mana meM kathA dhAraNa kro||18-20|| 21-22 ghara Akara vrata nindA karake duHkhI mana vAlI huI zramaNI kyA karatI? vrata meM usane phala vAle cUrNa ko khaayaa| sampUrNa lakSmI usase rUTha gaI (aura) vaha rUdana sahita karatI hai| udara pUrti bhI nahIM kara sakatI aura na hI kisI se kaha sakatI hai||21-22|| 23-24 mana meM usa nagara ko chor3akara videza meM rahane kA upAya karatI hai| mAtA-pitA ko ghara meM chor3akara kSaNabhara meM vaha ayodhyA calI gii| vahA~ para guNasamUhAgAra aura sundara jiNadatta vaNIzvara dhaNa aura parijanoM se yukta pRthvI para vaha kAmadeva ke samAna thaa||23-24|| 25-26 prItama se suzobhita satI vasumati amRta vacana kahatI hai| sukhapUrvaka kAma bhogoM ko bhogo aura jinendra ko nitya namana kro| usane nagara ke madhya meM duHkhI aura daridra janoM ko dekhakara aura hAtha jor3akara sira navAkara sAdhu se zIghra vinaya kii||25-26|| 27-29 he svAmI! Apake prasAda se hamAre hAtha se kRSi kArya se utpanna vavahAra (anAja) ko bhijavAo jisase vanija apanA peTa bharatA hai| hamAre mana kI dhAraNA hai ki he sAdhu! Apa bahuta puNyazAlI ho, lakSAdhipati bhojana ke bhaNDAra ho aisA anusaraNa se sunA jAtA hai| yati roSa nahIM karate, catura hote hai ve gambhIra logoM ke mana ko harane vAle hote hai||27-29|| 30-31 Apane madhura aura suhAvane vacana kahe hai| Apa saba loga zIghratA se mere ghara Ao aura saghana kAma kro| ve rAta-dina daur3a-dhUpa karate hai to bhI sukha prApta nahIM krte| jahA~ viyoga huA hai aise mAtA-pitA ghara meM duHkhI hote hai||30-31 / / 32-33 una dukhiyoM ne pRthvI para apanA sira rakhakara avadhijJAnI se puuchaa| putroM se hamArA vichoa huA hai du:kha daridratA se hama bhare hue haiN| he svAmI! kyA kAraNa
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 apabhraMza bhAratI 17-18 kiM kAraNu pahu akkhahi kahiu muNiMda bhao / asuha kammu tumha Ayau jaM vau NiMdiyao // 33 // maNa-vaya-kAya tisuddhie ravivauo dharahu / puvva pAu tumha Ayau jaM vau NiMdiyao // 34 // muNihi vayaNu Ayario pAsaNAhu thuNahi / ekacitti vau kIyau puvva ju chaMDiyao // 35 // saMpaya taho ghara lINI dANu pUja karahi / ema kathA ko vaiyarU vAhuDi gaya u tahiM // 36 // savvaha lahau ju guNaharUkkha dhAviyA piyau / jIvaNu bhAvaja pAsahi haseM hasi mAgiyao // 37 // rUsivi tAi suvuttau vaisivi bhoja kau / ghAsu laivi jai Avahi bhoyaNu deu tau // 38 // bhAvaja vayaNuna sakiya gusahi vi kumArU tahi / dAtu ivi tahi caliyau vaNu AraNNu jahiM // 39 // vivarayANi khaDu vAdhiu chADivi dAtu bhUmi / ghAsu lei gharU Ayau kumarU visannamaNu // 40 // bhAyara ghari nibbhaMcchiu re khalavuddha maNA / vega dAtu kiM na ANahi tahi ThAma rahi ki nA // 41 // vAsugi kumarU vaSANau Ayo taM SaNahaM / veDhi dAtu ca pAsahaM rahiyau asaNa maNA // 42 // java bhAvaja nirabhaMchiu vAlaku gayau tahi / jIvadayA pratipAlaku visaharU Thiyau jahiM // 43 // aho phaNiMda maNimaMDaNa vinatI karau tuhi / vegi dAtu kai appahi ahavA Dasahi muhi // 44 // amha dosu jaNu bhAvai jiNakulu saMpAviyao / tumha saraNu hauM Ayau amhahaM harahi bhao // 45 //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 hai kaho? muNiMda ne isa bhaya kA kAraNa kahA tumhArA azubha karma AyA hai jisase tumane vrata kI nindA kI hai||32-33|| 34-35 isaliye mana-vacana-kAya kI trizuddhi se ravivrata dhAraNa kro| jaba pUrva kA pApa AtA hai taba jiMdA karate haiN| muni ke vacanoM kA AcaraNa karo aura pArzvanAtha kI stuti kro| pUrva meM jo kiyA hai usakA tyAga karake ekAgracitta se vrata ko kro||34-35|| 36-37 dANa aura pUjA karane se usakA ghara-sampatti se lIna rahatA hai| isa kathA ke vRttAnta ko calAkara vaha vahA~ gyaa| saba meM choTA guNadhara apane mAtA-pitA kI aura daudd'aa| jImane ke lie bhAbhI ke pAsa ha~sI-ha~sI meM bhojana maaNgaa||3637|| 38-39 krodhita hokara usane kahA baiTho bhojana kro| yadi ghAsa lekara Aoge to bhojana duuNgii| bhAbhI ke vacanoM ko sahana na kara gusse meM kumAra vahA~ se kulhAr3I lekara jahA~ vaNa aura jaMgala thA vahA~ gyaa||38-39|| 40-42 du:khI mana se ghAsa bA~dhakara bhUmi para kulhAr3I ko chor3akara, ghAsa lekara kumAra ghara aayaa| bhAI ke ghara meM tiraskRta se duSTa buddhi mana vAle zIghratA se kulhAr3I kyoM nahIM lAtA? kyA vaha usa sthAna para nahIM rhii| jaise hI kumAra ne sarparAja garUr3a kA nAma liyA ki vaha tatkSaNa aayaa| kumAra ko khAne ke mana se usane cAroM aura se ghirI huI kulhAr3I ko apane se rahita kara diyaa||40-42|| 43-44 jaba bhAbhI ne usakA tiraskAra kiyA to bAlaka jIvadayA ko pAlane vAlA jahA~ viSadhara maujUda thA vahA~ gyaa| aho! maNi se maNDita phaNindra kI tuma vinatI kro| zIghra kulhAr3I ko arpita kara do athavA mujhe Dasa lo||43-44|| 45-47 jinendra ke kula meM hameM doSa mata do| jinendra kA kula bhalI prakAra se prApta karake hameM doSa mata lgaao| maiM tumhArI zaraNa meM AyA huuN| hamAre bhaya ko dUra
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 apabhraMza bhAratI 17-18 iya vayaNa nu gharaNaMde AsaNu caliu tahiM / jAsu piyara jiNa pUjahi amha seva krhiN||46|| kkhIraddhAra nita nhAvahi ravivau uddhrhiN||47|| tasu vAlaka hiu vathA vADai garUva bho| ema bhaNivi phaNi caliyau padamAvati shiu||48|| hA hA kumara ma DaMkahi vAlau guNa bhriyo| ihu ke satthahu AsaNu mahu suya thrhrio||49|| tasu bhaNe viNau vivu paMcakallANa mao / motiya hArU suhAvai vAlaho apiyo||50|| avarai paMca padAratha sovaNa dAtu ssnni| lehi vAu bhUvilasahi saMka na karahi mni||1|| le vi kumarU ghari Ayau appiu vaMdhavahaM / deSivi vaMdhava kaMpiya niya bhava vsgyhN||52|| kahiu teNa vittaMtu sayalu ANaMdamaNu / rahaseM aMgi na mAiya maMdira Thaviu jiNu / / 53 / / seva karahi tahi aNudiNu pUjahi dei maNu / dANu dehi cau saMghahaM viNayasaMjUta mnno||54|| bhayau acaMbhau sayalahaM Naravai maNi bhayau / je dAriddha karAliya AIya mahu nnyre||55|| tinhu ghari saMpai lINI inhu kahiM paaiyo| NisuNevi pahu kiMkaragaNu turatahaM ghaaiyo||56|| tumha puNu rAuha kArai vege calahu kinaa| lepiNu arathu padArathu vi lavahu SaNu vi jinnaa||57|| mahura vayaNu tinhu voliu savvai lehu ki naa| mi sava thua pahu kiMkara ma karahu kilesu ji naa||58||
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 65 kro| ina vacanoM se vahA~ ghara meM Ananda se Asana calAyamAna huaa| jisake mAtA-pitA jinendra kI pUjA karate hai aura hama sevA karate hai dUdha kI dhArA se nita abhiSeka kara ravivrata kA udyApana karate hai||45-47|| 48-49 usa bAlaka kI kathita sthiti se bAr3e kA vaha pradhAna huaa| aisA kahakara nAgarAja padamAvatI ke sAtha calA gyaa| hAya-hAya kumAra ko Dasakara usameM bAlaka ke guNa bhara diye| ye kaunasA prANI hai jisane merA Asana bhalI prakAra kaMpita kara diyaa||48-49|| 50-51 aisA kahakara paMca kalyANa mayI bimba motiyoM ke hAra se suzobhita bAlaka ke . lie arpita kara diyA aura dUsare pA~ca padArtha svarNamaya kulhAr3I kSaNabhara meM lekara pRthvI para vAyu ke samAna suzobhita raho mana meM zaMkA mata kro||50-51 / / 52-53 use lekara kumAra ghara AyA aura usane bandhujanoM ke lie arpita kiyaa| bandhu dekhakara kA~pe aura apane saMsAra meM rahane ke sthAna para gye| Anandita hokara usake dvArA sArA vRttAnta kahA gyaa| harSa unake aMgoM meM nahIM smaayaa| unhoMne jiNa mandira meM mUrti sthApita kara dii||52-53|| 54-55 pratidina unakI ArAdhanA karate hai mana lagAkara unakI pUjA karate hai| vinaya yukta mana se cAra saMgha ko dAna dete hai| sabhI ke aura rAjA ke mana meM acambhA huaa| jo daridratA se lipta hai ve mere nagara meM aaye||54-55|| 56-58 ve garIba ghara se sampatti le inhoMne kahIM se pAI hai| aisA sunakara rAjA ke dAsa samUha ne turanta ghAta kiyA aura tumheM rAjA banAkara kyA vega se calA nahIM gyaa| aratha padAratha ko lekara kSaNabhara jinendra ke pAsa rahatA hai aura madhura vacanoM se usane kahA saba lete ho kI nhiiN| hama saba rAjA ke kiMkara naukara hai kleza mata kro||56-58||
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 apabhraMza bhAratI 17-18 dharaNede amha appiya para tau puuriyo| suNivi rAu maNi harisiu vAlau puMnu ahiu||59|| achai jahi laDahaMgI jA sukumAra dhuv| kadalIgabha maNohara diNNiya tujjhu suva / / 60 / / suhadiNa laganu patiThau maMDapu tiha ryo| rayaNathaMbha kI caurI vahuvarU tahi tthyo||61|| veIya maMgalakalasahi maMgalagIya sarU / kAmiNi rahasI nAcahi vajjahi tUrabharU / / 62 // vItau vyAhu ku mArihiM jaNu ANaM diyo| dAijjau vahu dInau vahu varU sNsiyu||63 / / jaM jaM bhuvaNahaM dullahu taM puNNe salahu / puNNu karaho aho loyaho saggu mokkhu lhho||64|| rUvariddhi suha saMpai eyai ko ghnnu| jAsu pasAeM labbhaI loya sihari bhvnnu||65|| ketiya divasa vilaMvivi puNu pahu viNNaviu / tumha puNu amhahaM sAmiya vahu uvAyarU kio||66|| tumha pasAeM lAdhau nArI rayaNu tim| avarU mayA karisa madahu kuTavahaM milahi jim||67|| samada ta pahu vilakhA nau dumaNu cittu khi| jar3a dhiya khariya piyArI piya hari nau harai / / 68 / / ima ciMtepiNu pahuNA samadi u sayala jaNu / cAuraMguvalu caliyau salahahi vNdignnu||69 / / dhUlihi sUra Na sujjhai vANarasi gmnni||70|| paMcamasavada tahiM vAjahiM sigiriya chattu vahu / uparApara jaNa NivaDahi saMkai calaNa phu||71|| vANArasihi pahU ta uvavANi aairiyaa| NaM saggahu sura Aiya puNNahi te vliyaa||72||
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 59-60 dharaNendra ke dvArA hameM arpita kara diyA gayA hai| rAjA ne aisA sunakara mana meM harSita hokara kahA bAlaka adhika puNyavAna hai| jahA~ hamArI lAr3alI sukumAra putrI acchI taraha rhe| kadalI ke garbha ke samAna sundara maiMne tujhe apanI putrI dii||59-60|| 61-62 zubha dina meM lagaNa pahu~cAyA aura maNDapa racAyA gyaa| bahuta sundara ratnoM ke stambha kI caurI vahA~ sthApita kI gyii| zIghratA se maMgala kalaza rakhA aura maMgala gIta gaaye| kAminI harSapUrvaka nAcatI hai aura tUrahI bajAyI jAtI hai||61-62 / / 63-64 kumA kA byAha hone para loga Anandita hue| bahuta se dInoM ko bahuta dAna diyA gayA aura zreSThatA se prazaMsA kI gyii| jo-jo saMsAra meM durlabha thA vaha saba usane puNya se prApta kiyaa| are! puNya karake loka ke svarga va mokSa ko prApta kiyaa||63-64|| 65-66 rUpariddhi, sukha-sampatti ko isake samAna kauna pAne vAlA hai| jisakI prasannatA se loka kA zikhara bhavana prApta hotA hai| kucha dina vahA~ rahakara aura phira rAjA ko praNAma karake phira tumane hamAre svAmI kA bahuta upakAra kiyaa||65-66|| 67-68 tumhArI kRpA se nArI ratna prApta huA aura jisa prakAra madonmatta hAthI madapUrvaka kuTumba se milatA hai vaise hI rAjA bhI bilakhate hue duHkhI mana aura citta se kahatA hai| yadi putrI bahuta pyArI hai to vaha priya ko nahIM hregii||67-68 / / 69-70 isa prakAra rAjA ke dvArA vicArakara sabhI logoM ko samadhI bnaayaa| caturaMgiNI senA calI aura sabhI vaMdigaNa prazaMsA gAte hai aura banArasa ke gamaNa kAla meM dhUla se sUrya bhI nahIM dikhatA hai||69-70| 71-72 vahA~ para pA~ca prakAra ke bAje bajate hai zikhara para aneka chatra hai| rAjA ke calane kI zaMkA se eka ke Upara eka manuSya girate hai| vANArasI rAjA usa vana meM AyA jaise puNya se balavAna svarga se devatA Aye ho||71-72||
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 apabhraMza bhAratI 17-18 seThihi gaya u vadhAvao pUtahaM AgamaNe / NisuNi vAta maNa rahasi ya vege gaIya vaNi / / 73 // khaNikhaNi A kau bhedahi khaNi pAyahiM paDahiM / khaNi jiNu pAsu pasaMsahi khaNi gAyahi NaDahiM // 74 // uchavi Aiya maMdira parimiya sayaNagaNA / bhau saMjou vahu divasahiM tUTe pAvariNA / / 75 // muNihi vi aisa jANivi didu kari vau dharahiM / dANu pUya supayAsahi jiNu sAmiu sarahi // 76 // aisau vau upadesi u purajaNa maNa dhariu / Niya - Niya sattiye loyahu ravivau u dhario // 77 // saggu mokkhu tiyakara yali seThihiM phuDu kiyao / bhava tihi paMcahi majjhehi sivapura Ajiyao // 78 // bhavvujIu jo didu kari ravivau pAlisai / so siva sokkhu lahesai bhau na nihAli saI / 79 // vajjhahaM puttu samappai roraha bhUri dhaNu / vahirahaM kanna anovama aMdhahaM duha NayaNA // 80 // ravivau loya apUravu saMsau mata karaho / Nicchau kari phalu jANi bhAviya hou dharaho // 81 // bhaviyaho hau ju ayANau mai Na chaMdu muNio / amha do mata lAvahu matihINeM bhaNio // 82 // pAsa jiNeMda pasAyahaM divasiha iu kahai / paMDiya surijaNu pAsahaM bhattau vau lahai // 83 // jo yahu paDhai paDhAvai NisuNai kannu dai / so jasu kitti pasaMsiya pAvar3a paramagaI // 84 // iti zrI pArzvanAtha AdityavAra kathA samApta
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 73-74 seTha gayA aura putra ke AgamaNa para badhAI detA hai| aisI bAta sunakara mana meM Anandita hokara zIghra vana meM gyaa| kSaNa-kSaNa meM Akara kauna bheda se kSaNa bhara meM pairoM meM par3atA hai| kSaNabhara meM jinendra ke pAsa jAkara prazaMsA karatA hai| kSaNa meM gAtA hai, kSaNa meM nAcatA hai||73-74|| 75-76 utsAha karatA hai| mandira meM Akara sajjanoM ke samUha se parimita bahuta dinoM meM yaha saMyoga huA pAparUpI zatrutA ttuutte| muniyoM ke dvArA aisA jAnakara dRr3hatApUrvaka vrata ko dhAraNa kro| dANa pUjA ke acche prayAsa se jinendra svAmI kI sarAhanA kro||75-76|| 77-78 aise vrata kA upadeza nagara ke logoM ne mana meM dhAraNa kiyaa| apanI-apanI zakti ke anusAra ravivrata dhAraNa kro| usa vrata kA pAlana karane se svarga aura mokSa seTha ko zIghra diyA gyaa| saMsArI una pA~coM ke madhya meM sivapura meM Akara jItA hai||77-78|| 79-80 jo bhavya jIva dRr3hatApUrvaka ravivrata ko pAleMge vaha siva mokSa ko paayeNge| usameM bhaya mata dekh| bA~jha putra ke samarpita kregii| aneka prakAra ke kaSTa dhAraNa kara badhira ke kAna, nirdhanoM ko dhana, andhoM ke lie anupama donoM netra degaa||79-80|| 81-82 isa loka meM ravivrata apUrva hai saMzaya mata kro| nizcaya se phala jaanoN| bhAvanA karake dhAraNa karane vAle hoo| he bhavikajanoM mere dvArA ajJAnatA kI gayI hai| maiM ajJAnI huuN| chanda nahIM jAnatA huuN| mujhe doSa mata denA, mujhe buddhihINa khnaa||81-82|| 83-84 pArzva jinendra ke prasAda se divaseha yaha kahatA hai| paNDita, devaloga, pArzva ke bhaktoM vrata ko dhAraNa kro| jo yaha par3hatA hai, kAna dekara sunatA hai vaha yaza, kIrti, prazaMsA aura paramagati ko pAtA hai||83-84|| iti zrI pArzvanAtha AdityavAra kathA samApta /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___70 akTUbara 2005-2006 apabhraMza bhAratI 17-18 yogasAra dodhaka - jogacanda muNi 1. Nimmala jhANa pariTThiyA kammakalaMka ddhevi| appA taddhau jeNa paru te paramappa nnvevi||1|| ghAi caukkai kiu vilau NaMta caukka pditttth| tahaM jiNaiMdahaM paya Navivi akkhami kavvu suitttth||2|| saMsArahaM appA bhayabhIyAhaM mokkhahaM laalsiyaah| saMbohaNa kayaha dohA ekkmnnaahN||3|| kAla aNAi aNAi jiu bhavasAyaru ji annNtu| micchAdaMsaNi mohiyauM Na vi suha dukkha ji pattu // 4 // 5. jaI vIhiu caugai gamaNa to parabhAva cehi| appa bhAvahi Nimmalau jima siva sukkhu lhehiN||5||
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 akTUbara 2005-2006 71 yogasAra dodhaka saMpA.-anu.- DaoN. rAmasiMha rAvata 1. nirmala dhyAna meM sthira hue, karma rUpI kalaMka ko jalAkara jinake dvArA utkRSTa AtmA ko pA liyA gayA hai una siddha paramAtmAoM ko namaskAra karake...... (jinhoMne) cAra ghAtIya karmoM ko hI kSaya kiyA hai (tathA) ananta catuSTaya ko pramANa se jAnA hai (una) jinendroM ke padoM ko namana karake (maiM) satkRta kAvya kahatA huuN| 3. saMsAra se (bhaTakane se) bhayabhIta hone vAloM ke lie, mokSa kI lAlasA vAloM ke lie, AtmA ke samyaka sambodhana ke lie, ekAgra cittoM ke lie dohoM kI (racanA karatA huuN)| kAla anAdi hai, jIva anAdi hai| bhavasAgara bhI ananta hai| mithyAdarzana meM mohita hue (vyaktiyoM ko) sukha nahIM (varan) duHkha hI prApta huA hai| 5. yadi caturgati gamaNa se bhayabhIta ho to para bhAva ko chodd'| nirmala AtmA kA cintana kara jisase (tujhe) maMgalamaya sukha prApta ho|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 tippayAru appA muNahiM paru aMtaru vhirppu| paru bhAvahiM aMtara sahio cAhi ruca vahi nibhNtu||6|| micchAdaMsaNi mohiyau paru appA Na munnei| so vahirappA jiNa bhaNiuM puNu saMsAru bhmei||7|| jo parijANai appu paru jo parabhAva cei| so paMDiu appA muNai jo saMsAru mucei||8|| Nimmalu Nivakalu suddha jiNu viNhu buddha siva sNtu| so paramappA jiNa bhaNiyA ehau jANi nibhNtu||9|| 10. dehAdi khu je para kahiyA jo appANa bhunnei| so vahirappA jiNa bhaNio puNu saMsAru bhamei / / 10 / / dehAdi Su je para kahiyA te appaNA Nu huNti| iu jANeviNu jIva tuhuM appA appu munnNti||11|| __ appA appau je muNahiM to NivvANu lhehiN| paru (apparu) appau jau muNahiM tuhuM to saMsAru bhmehiN||12|| icchArahiyau tau karahiM appA appu munnehiN| to lahu pAvahiM parama gai phuDu saMsAru muehiM / / 13 / / pariNAmeM baMdhu ji kahiU mukkhu vi tahiM ji viyaanni| iu jANeviNu jIva tuhuM tahiM bhAvahi pariyANi // 14 // 15. aha puNu appA Na vi muNahiM puNu ju karahiM asesu|| to vi Na pAvahiM siddhi suha puNu saMsAru bhmesu||15||
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 ___73 6. AtmA ke tIna prakAra samajho- paru (pUrNa paramAtmA), ataMru (antarAtmA) aura vahirappu (vahirAtmA) nissaMkoca (hokara) vahirAtmA meM ruci chor3a (aura) antarAtmA sahita paramAtmA kA cintana kr| 7. mithyAdarzana meM mohita (jo prANI) parama AtmA ko nahIM samajhatA hai, jinendra ne vahi-rAtmA kahA hai vaha bAra-bAra saMsAra meM bharabhatA hai| jo AtmA (aura) para ko sarvatobhAva se jAnatA hai| jo parabhAva ko tyAgatA hai, AtmA ko samajhatA hai| jo saMsAra ko chor3atA hai| vaha paNDita hai| 9. nirmala hai, akhaNDa hai, zuddha hai, jiNa hai, viSNu hai, buddha hai, ziva hai, santuSTa hai| jiNa dvArA vaha paramAtmA kahA gayA hai| nissandeha aisA (tuma) jaano| _10. jinhoMne dehAdi ko nizcaya rUpa se para (zreSTha) kahA hai, jo AtmA ko nahIM samajhate haiN| jiNa dvArA vahirAtmA kahA gayA hai, vaha bAra-bAra saMsAra meM bharamatA hai| 11. jinhoMne dehAdi ko nizcaya hI para (zreSTha) kahA hai ve AtmA ke nahIM hote haiN| ise jAnakara he jIva tU apane ko AtmA samajhatA hai| jo AtmA ko AtmA mAnate haiM to nirvANa ko pAte haiN| yadi para ko paramAtmA mAno to tuma saMsAra meM bhrmo| 13. - icchArahita tapa kr| AtmA ko AtmA smjh| nazvara saMsAra ko tyAga to zIghra parama gati ko prApta kr| 14. (bhAva ke) pariNamana se hI (karma kA) bandha kahA gayA hai| usI taraha se mokSa ko bhI jaan| he jIva! aisA samajhakara tU una bhAvoM se pahacAna kr| 15. athavA bAra-bAra AtmA ko na jAno, bAra-bAra sarva (puNya kArya) bhI karo to bhI siddhi-sukha nahIM prApta ho, saMsAra meM bAra-bAra bhaTakate rho|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 appAdaMsaNi ikku parA aNu Na kiMpi viyaanni| mokkhaha kAraNi joiyANiM Nicchai ehau jaanni||16|| maggaNa guNaTThANaI bhaNiyA vavahAreNaya ditttthi| NicchaiNai appu muNahiM jima pAvahi prmetttthi||17|| gihivAvAra pasiTThiyA heya hiu munnNti| aNu diNu jhAvahiM deu jiNu lahu NiNvANu lhNti||18|| jiNu sumirahu jiNu ciMtavahu jiNu jhAvahu smnnenn| jo jhAyaMtahaM paramapao lavui laddhai ikka khnnenn||19|| suddhappA aru jiNavarahaM bheu ma kiMpi ciyaanni| mokkhahaM kAraNiM joiyA Nicchai ehu viyANi / / 20 / jo jiNu so appA muNahiM ihu siddhaMtahaM saaru| iu jANeviNu joiyahu chaMDahu maayaacaaru||21|| __ jo paramappA so ji hauM jo hauM so prmppu| iu jANeviNu joiyahu aNNu ma karahu viyappu / / 22 / / suddha paesahaM pUriyau loyAyAsa pmaannu| so appA aNudiNu muNahu pAvaIha lahu nnivvaannu||23|| Nicchaya loyapamANu suppA vavahAreM ssriiru| ehau appa sahAu muNi lahu pAvahi bhavatIru / / 24 / / 25. caurAsI lakkhahaM bhamAo kAlu aNAi annNtu| para sammattu ne laddha jiyA ehau jANi nibhaMtu // 25 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 75 16. Atmadarzana meM ekamAtra (AtmA) zreSTha hai| anya kucha bhI nahIM hai| (aisA) jAna! he jogI! (anya kucha bhI) nahIM hai| nizcayapUrvaka isako mokSa kA hetu samajha! 17. vyavahAra nyAya kI dRSTi meM bhagiNA (va) guNasthAnaka kahA gayA hai| nizcaya nyAya meM AtmA ko jAna jisase parameSThi ke pada ko prApta kr| 18. (jo) gRhastha ke vyApAra meM lage hue haiN| heya (aura) upAdeya ko samajhate haiN| pratidina jiNadivyAtmA ko dhyAte haiM, (ve) zIghra nirvANa ko prApta karate haiN| ___19. jiNa deva kA smaraNa kro| jiNa bhagavAna kA cintana kro| mana sahita se jinendra kA dhyAna kro| (jinendra kA dhyAna) jo karatA hai (vaha) paramapada ko eka kSaNa meM prApta karatA hai| - 20. he jogI! zuddha AtmA aura jinavara kA kabhI bhI bheda mata jaan| isako nizcaya nyAya se mokSa ko hetu jaan| 21. jo jinendra hai vaha AtmA hai (yaha) jaan| yaha siddhAnta (Agama) kA sAra hai| ise jAnakara he yogI! mAyAcAra ko chodd'| he jogI! jo paramAtmA hai vaha maiM hI huuN| jo maiM hU~ vaha paramAtmA hai| isako jAnakara anya vikalpa mata kr| 23. (jo) lokAkAza pramANa zuddha pradezoM se pUrita hai, vaha AtmA hai| pratidina (usako) jAna (aura) zIghra nirvANa ko prApta kr| nizcaya naya se zuddhAtmA lokapramANa hai| vyavahAra naya (kI dRSTi) se sazarIra (pramANa) hai| isako AtmA kA svabhAva jAnakara zIghra saMsAra taTa ko prApta kr| 25. anAdi kAla (se) ananta (kAla taka) (jIva) caurAsI lAkha yoniyoM (meM) bhaTaka rahA hai| parantu samyaktva na prApta kiyA gyaa| he jIva! nissaMkoca isa (bAta) ko jaan|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 26. suddha saceyaNu buddha jiNu kevala NANa shaau| so appA aNudiNu muNahuM jai cAhahu sivalAhu // 26 // 27. jAma Na bhAvahiM jIva tuhaM Nimmala appa shaau| tAma Na labbhai sivagamaNu jahiM bhAvai tahiM jaau||27|| 28. jo tai loyahaM jheu jiNu so appA niru vuttu| Nicchaya Naya evai bhaNio ehau jANi nibhaMtu / / 28 / / 29. vau tau saMjamu sIlu guNu mUDhahaM mokkhu na vuttu / jAma Na (jANai) ikku parA suddhau bhAu pavittu // 29 // 30. jai Nimmalu appA muNaiM vaya saMjama sNjuttu| to lahu pAvai siddhi suhu iu jiNaNAhahaM vuttu / / 30 / / 31. vau tau saMjamu sIlu jiyA iu savvu vi akytthu| jAma na jANai ikkU parA suddhau bhAu sayatthu / / 31 / / 32. puNNi pAvai saggu jiyA pavi naraya nivaasu| ve chaMDivi appA muNai to labbhai sivavAsu / / 32 / / 33. vau tau saMjamu sIlu jiyA ihu savvu vi vvhaaru| mokkhaha kAraNu (ekka) muNi jo tai loyahaM saaru||33|| 34. appA appeM jo muNai jo para bhAu cei| so pAvai sivapuri gamaNu jiNavaru ema bhnneiN||34|| 35. chaha davvaI je jiNa kahiyA jaNava payattha je ttv| vavahAre jira uttiyA te jANi yahi payatta / / 35 / /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 26. vaha AtmA zuddha hai, sacetana hai, buddha hai, jiNa hai, kevalajJAna svAbhAvI hai| yadi mokSa prApta karanA cAhate ho (to) pratidina (usa AtmA kA) manana kr| 27. he jIva! jaba taka nirmala Atma-svabhAva kI bhAvanA nahIM karate haiM taba taka mokSa prApta nahIM hotA hai| jahA~ acchA lagatA hai vahA~ tU jaa| jo tIna lokoM kA dhyAtA jinendra hai vaha AtmA hai, nizcaya se kahA gayA hai| nizcaya naya se aisA hI kahA gayA hai| isa (bAta) ko sandeharahita jaan| jaba taka eka zreSTha zuddha pavitra bhAva kA anubhava nahIM hotA (taba taka) ajJAnI kA (kiyA gayA) vrata, tapa, saMyama, guNa mokSa nahIM kahA gayA hai| . yadi vrata saMyama saMyukta nirmala AtmA kA anubhava karatA hai to siddhi sukha ko zIghra prApta karatA hai| aisA jinendra ke dvArA kahA gayA hai| 31. he jIva! jaba taka eka utkRSTa, zuddha, svaprayojana bhAva kA anubhava nahIM karatA hai (taba taka) vrata, tapa, saMyama, zIla ye saba hI aprayojanIya haiN| 32. jIva puNya meM svarga pAtA hai, pApa meM naraka-nivAsa (karatA hai)| (puNya aura pApa) donoM ko chor3akara (jo) AtmA kA manana karatA hai to zivavAsa (mokSa) ko prApta karatA hai| 33. he jIva! vrata, tapa, saMyama, zIla yaha saba hI vyavahAra (cAritra) haiN| mokSa kA kAraNa eka (nizcaya cAritra) jAna jo tInoM lokoM kA sAra hai| 34. jo parabhAva ko chor3atA hai, jo AtmA se AtmA kA anubhava karatA hai vaha mokSa nagara rAha ko prApta karatA hai| jiNavara yaha kahate haiN| 35. jinendra ne jo chaha dravya, nau padArtha (aura) jo sAta tattva kahe haiM ve vyavahAra naya se jinavara ne kahe haiN| prayatna karake nizcayapUrvaka unako jaan|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 savva acceyaNa jANi jiyA ekku saceyaNu saaru| jo jANeviNu parama muNi lahu pAvahiM bhava pAru / / 36 / / jai Nimmalu appA muNahiM chaMDivi saha vvhaaru| jiNu sAmiu emaI bhaNai Nahu pAvahiM bhavapAru / / 37 / / jIvAjIvahaM bheu jo jANai tiM jaanniyu| mokkhahaM kAraNi eu bhaNai joi jo(i)hiM bhnniu||38|| kevala NANa sahAu so appA muNi jIva tuhN| jai cAhahi sivalAhu bhaNai joi joihiM bhaNiu / / 39 / / kAsu samAhi karau ko aMcau chonbhu achobbhu bhaNivi ko vNcu| hala sau kalahu keNa sammANau jahiMjahiM jovau tahiM appaannu||40|| tAma kutitthaI paribhamai guru va pasAe jAma Navi ghuttimatAI kreiN| dehahaM deu munnei||41|| titthahaM deuli deu navi ima sui kevali vuttu / deha devali deu jiNu ehau jANiM nibhaMtu / / 42 / / dehA devali deu jiNu jaNu devalihiM nivei| hAsau mahu paDihAi ihu siddhihi bhikkha bhamei / / 43 / / mUMDhA devali deu Navi Navi sila lippai citti / dehA deuli deu jiNu sA bujjhahi sama citti / / 44 / / titthai devali deu jiNu savvu vi koi bhnnei| dehA devali jo muNai so vuhu ko vi hvei||45|| jai jara maraNa karAliyau to jiNa dhammu krohi| dhammu rasAyaNu piyahi jiyA jima ajarAmaru hoi||46||
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 36. saba (pudgalAdi pA~ca dravyoM) ko acetana jaan| eka jIva sacetana kA sAra hai| jisako jAnakara parama muni saMsAra-pAra ko zIghra prApta karate haiN| jinendra svAmI aisA kahate haiM, yadi vyavahAra saMga chor3akara nirmala AtmA kA anubhava karatA hai (to) zIghra saMsAra-pAra prApta hotA hai| 38. he jogI! yogiyoM ne kahA hai- jo jIva-ajIva ke bheda ko jAnatA hai usane mokSa kA sAdhana jAnA hai| aisA kahA gayA hai| 39. he yogI! yogiyoM dvArA kahA gayA hai (ki) kevalajJAna svabhAvI vaha AtmA hai| tU (usako) jIva jaan| yadi mokSa-lAbha cAho, (aisA) kahatA hai| kisakI samAdhi lI gaI? kauna pUjA gayA? sajjana-durjana kahakara kauna ThagA gayA? kisake dvArA maitrI-kalaha sammAnita huI hai? jahA~-jahA~ dekhA vahA~ AtmA hai| guru ke prasAda se hI jaba taka deha ke deva ko nahIM pahacAnatA taba taka kUtIrthoM kA pari-bhramaNa karatA hai, (aura) dhUrta AcaraNa karatA hai| 42. zruta kevalI ne aisA kahA hai (ki) tIrthoM ke deva mandira meM deva nahIM hai| nissaMkoca aisA jAna (ki) deha-mandira meM jinadeva haiN| jiNadeva deha rUpI devAlaya meM hai| manuSya (use) mandiroM meM khojatA hai| mujhe hAsyAspada 'pratIta hotA hai (ki) isa (loka meM) siddhi hone para bhIkha ke lie phiratA hai| 44. he mUrkha! deva mandira meM nahIM hai| na hI (deva) pASANa lepa (athavA) citra meM hai| jinendra deva deha rUpI mandira meM haiN| usakA samacitta meM sAkSAtkAra kr| 45. saba koI hI kahate haiM (ki) tIrthoM rUpI mandira meM jinadeva haiN| jo deha rUpI mandira meM mAnatA hai vaha koI jJAnI hI hotA hai| 46. yadi jarA-maraNa se bhayabhIta haiM to jiNa dharma ko (dhAraNa) kr| he jIva! dharma rasAyaNa ko pI jisase ajara-amara hotA hai|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. dhammu na paDhiyaI hoi na pothA dhammu na maDhiya paesi na pichii / matthA luciyaI // 47 | apabhraMza bhAratI 17-1 rAya rosa ve parihari vi jo appANi vasei / so dhammu vi jiNa uttiyau jo paMcama gai lei // 48 // Au galai vi Nu galai Navi AsAhu galai / mohu phurai Navi appahiu ima saMsAru bhamei // 49 // jehau maNu visayahaM ramai tima jai appu muNei / joi bhai re joiyahu lahu NiNvANu he lei // 50 // jehau jajjaru naraya gharu tehau bujjhi sarIru / appA bhAvahiM Nimmalau lahu pAvahiM bhavatIru // 51 // dhaMdhai paDiyau sayalu jagu NiMvi appANu muNaMti / tahiM kAraNie jIva phuDu Navi NiNvANu lahaMti // 52 // maNu iMdiyahiM vicchohiyai bahu pucchiyai na koi / yahaM pasaru nivAriyai sa (ha) jahi upajjai so (i) ||53|| puggalu aNNu vi aNNu jiu aNNu vi sava vavahAru / cayahiM ji puggalu gahahiM jiu lahu pAvahiM gavapAru // 54 // je vi maNahiM jIva phuDu je gavi jIvau suNaMti / to jiNaNAhahaM uttiyA Navi saMsAru ghAu rayaNa dIu diNayara dahiu, duddhu suNNau ruppau phalihau Navi diTThatA muyaMti // 55 // pahANu / jANi // 56 //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 47. (zAstra) adhyayana meM dharma nahIM hotA hai| (dharma) na pothA (va) pIchI meM hai| maTha-pradeza meM dharma nahIM hai (aura) na kezalocana meM hai| 48. rAga-dveSa donoM ko chor3akara jo AtmA meM basatA hai, jiNa dvArA kahA gayA hai vaha dharma hI hai jo paMcama gati mokSa grahaNa karatA hai| 49. Ayu galatI hai, mana nahIM galatA hai, (kintu) na hI AsA galatI hai| moha (phailatA) prakaTa hotA hai (kintu) Atma-hita nahIM (hotA hai) isa prakAra (jIva) saMsara meM bharamatA hai| 50. yogI kahatA hai re yogIjanoM! jisa prakAra mana viSayoM ke (saMga) ramatA hai, usI prakAra yadi (mana) AtmA ko samajhatA hai (to) nizcaya hI zIghra nirvANa ko prApta karatA hai| 51. jaise naraka kA ghara (duHkhoM) se jarjara hai taise zarIra ko smjh| nirmala AtmA kA dhyAna kara (jisase) zIghra saMsAra-taTa ko prApta kr| 52. sakala saMsAra dhandhe meM (loka vyavahAra meM) par3A huA hai| AtmA ko nahIM samajhate haiN| isI kAraNa se jIva nirvANa ko nahIM pAte haiN| yaha spaSTa hai| mana indriyoM se hI virakta huA hai (to) koI buddhimAna pUchA hI nahIM jaataa| rAga kA phailAva hI rokA jAve (to) vaha (AtmajJAna) sahaja hI meM paidA hotA hai| pudgala anya hai, jIva bhI alaga hai, saba vyavahAra bhI nyAre haiN| pudgala ko hI chor3a, jIva ko grahaNa kr| zIghra saMsAra taTa (mokSa) ko prApta kr| 55. jo spaSTa rUpa se jIva ko nahIM samajhate haiM, jo jIva kA anubhava bhI nahIM karate haiM to (ve) saMsAra ko bhI nahIM chor3ate haiN| jinanAtha kA kathana hai| 56. ratna, dIpa, sUrya, dahI-dUdha, ghI, pASANa, suvarNa, cA~dI, sphaTika maNi- nau dRSTAntoM se (jIva) ko jaan|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 57. dehAdi khu je paru muNahiM jehau suddha ayaasu| so lahu pAvai vaMbhaparu kevala karai pyaasu||57|| jehau suddha ayAsu jiyA tehau appA buttu| AyAsu vi jaDu jANi jiyA appA ceyaNavaMtu / / 58 // nAsaggi abbhatarahaM je jovahi asriiru| bAhuDi jammi na saMbhavahiM pivahiM na jananI khiiru||59|| . asarIru vi sasarIru muNi ihu sarIru jaDu jaanni| micchA mohu paricayahiM mutti NiyaviNi mANi / / 60 // appaI appu muNatayahaM kinnehA phalu hoi| kevala NANu vi pariNavai sAsaya sukkha lahei / / 61 / / je parabhAva caevi muNiM appA appu munnNti| kevala NANa saruva lai te saMsAru mucNti||62|| dhaNA te bhayavaMta buha je parabhAva cyNti| loyAloya payAsayaru appA appu muNaMti / / 63 / / sAgAru vi NAgAru ku vi jo appANi vsei| solahu pAvai siddhi suhu jiNavara eu bhnnei||64 / / viralA jANahiM tattu buhA virulA NisuNahiM tattu / virala jhAyahi tattu jiyA viralA dhArahiM tattu / / 65 / / 66. ihu pariyaNu Na hu appaNau ihu suha duhu vddheu| iya ciMtaMtahaM kimiM karai lahu saMsArahaM cheu||66||
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 83 57. jaise AkAza zuddha hai (aprabhAvita hai) (vaise hI) jo dehAdi ko nizcaya rUpa se (AtmA se) para mAnatA hai, vaha zIghra parabrahma svarUpa ko pAtA hai (tathA) kevalajJAna kA prakAza karatA hai| 58. he jIva! jaise AkAza zuddha hai vaise AtmA ko kahA gayA hai| he jIva! AkAza ko bhI (jar3a) acetana jAna (aura) AtmA cetanAvata hai| 59. jo nAsAgra para antara kA adeha arthAt AtmA ko dekhate haiM, phira (unakA) janmanA sambhava nahIM hai, (aura) (ve) mAtA kA dUdha nahIM pIte haiN| 60. adeha (AtmA) ko hI sadeha smjh| isa zarIra ko acetana jaan| mithyA moha ko pUrNataH chodd'| mukti rUpI nitambanI ko smjh| 61. AtmA (se) AtmA ko samajhane vAloM ke lie kaunasA phala hotA hai (jo nahIM milatA hai) (vaha) kevalajJAna se hI pariNavata hotA hai (aura) zAzvata sukha ko prApta karatA hai| 62. jo muNi parabhAvoM ko chor3akara, AtmA (se) AtmA ko samajhate haiN| kevalajJAna svarUpa ko pAkara ve saMsAra ko chor3ate haiN| jo parabhAvoM kA tyAga karate haiM, lokAloka ko prakAzita karane vAle svayaM ko AtmA samajhate haiM, ve bhagavAna jJAnI mahAtmA dhanya haiN| 64. gRhasthI bhI muni - jo koI bhI AtmA meM vAsa karatA hai vaha zIghra siddhi sukha ko pAtA hai| jinavara aisA kahate haiN| 65. viralA buddhimAna tattva ko jAnate haiN| viralA (zrotA) tattva ko sunate haiN| viralA jIva tattva ko dhyAte haiN| viralA tattva ko dhAraNa karate haiN| 66. yahA~ parijana apane nahIM hote haiN| yahA~ sukha-duHkha se bandhe hue haiN| yaha cintA karanevAle kaise saMsAra kA zIghra anta karate haiN|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 67. iMda (pharNi) phaNiMda NariMdaya vi jIvahaM saraNa na hoti| asaraNu jANivi muNi dhavalA appA appu munnNti||67|| ekkupajjai marai (e)ku vi ihu suhu bhuMjai ekku| narayahaM jAi vi (ivi) ikku jiu tahiM NiNvANahaM ekku||68|| ekkallau jai jAi sihi to parabhAva cehiN| appA jhAyahiM NANamao lahu siva sukkhu lhehiN||69|| jo pAu vi so pAu laNi savvuvi kovi munnei| jo puNNu vi pAu vi bhaNai so buhu kovi bhnnei||70|| 71. jaha lohammiya Niyala buhu taha suNamiyA jaanni| je suhu asuhu pariccayahiM tevi havaMti hu nnnni||71|| 72. jA jaiyA maNu NiggaMthu jiyA taiyA tuhaM NiggaMthu / jaiyA tuhuM NiggaMthu jiyA to laThabhai sivapaMthu / / 72 / / 73. jaM vaDa majjhahaM bIu phuDu bIyahaM vaDu vi viyaannu| taM dehahaM deu vi muNihiM jo tai loya pahANu / / 73 / / jo jiNu so hau so ji hau ehau bhAvi nibhNtu| mokkhahaM kAraNi joiyA annu vi taMtu na bhNtu||74|| 75. ve te cau paMcavi NavahiM sattahaM chaha pNcaahN| cau guNa sahiyau so muNahiM eyaha lakkhaI jaahN||75|| ve chaMDivi ve guNa sahiyau No appANi vsei| jiNu sAmiu emai bhaNai lahu NiNvANu lhei||76|| 77. tihiM rahiyau tihiM guNa sahiyau jo appANi vsei| so sAsaya suhu bhAyaNu vi jiNavaru eu bhnnei||77||
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 67. indra, nAgarAja aura cakravartI bhI jIvoM kA zaraNa nahIM hote haiN| uttama muni (apane ko) azaraNa jAnakara AtmA (dvArA) AtmA ko samajhate haiN| 68. jIva akelA paidA hotA hai, akelA hI maratA hai| akelA yahA~ sukha bhogatA hai, akelA hI naraka ke lie jAtA hai tathA akelA nirvANa ke lie hai| 69. yadi akelA hI utpatti cAho to parabhAva ko chor3a! jJAnamaya AtmA kA dhyAna kara, zIghra mokSa-sukha ko prApta kr| 70. jo pApa hI hai, vaha pApa hai, kaho! saba hI koI (use) (pApa) mAnate haiN| jo puNya ko bhI pApa hI kahate haiN| (jo) koi (aisA) kahate hai, vaha buddhimAna hai| 71. he buddhimAna! jaise lohanirmita ber3iyA hai vaise svarNamayI (ber3iyoM) ko jAna! jo sukha-duHkha (ke bhAvoM) ko chor3ate haiM, ve hI nizcaya rUpa se jJAnI hote haiN| he jIva! jaba mana nirgrantha hai taba tU muNi hai| he jIva! jaba tU muni hai, to (muni) mokSa mArga ko prApta karate haiN| 73. jaise var3a ke madhya se bIja spaSTataH (prakaTa hotA) hai| bIja se hI bar3a (prakaTa huA) jaan| taise hI deha se deva mAno jo tIna loka kA pradhAna hai| 74. jo jinendra hai vaha maiM huuN| vaha maiM hI haiN| aisI zaMkArahita bhAvanA kr| he yogI! mokSa kA kAraNa (yahI) hai| anya (koI) bhI taMtra-maMtra nahIM haiN| ___ vaha (AtmA) do, tIna, cAra, pA~ca, nava, sAta, chaha, pA~ca, cAra guNa sahita hai, jaano| yaha usake lakSaNa haiN| 76. jo do (rAga-dveSa) ko chor3akara, do guNa (jJAna-darzana) sahita AtmA meM nivAsa karatA hai (vaha) zIghra nirvANa ko prApta karatA hai| aisA jinendra svAmI kahate haiN| 77. tIna (rAga-dveSa-moha) se rahita, tIna guNa (samyagdarzana-jJAna-cAritra) se sahita AtmA meM jo basatA hai vaha hI zAzvata sukha kA bhAjana hai| jinendra aisA kahate haiN|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 78. cau kasAya saNNA rahiu cau guNa sahiyau vuttu| so appA muNi jIva tuhaM jimU puru hohi pavittu / / 78 // 79. ve paMcahaM rahiyaTha muNahiM ve paMcahaM sNjutt| ve paMcahaM vau guNa sahiyau so appA Niru vuttu / / 79 // 80. appA daMsaNu NANu muNi appA caraNu viyaanni| appA saMjamu sIlu tau appA paccakkhA Ni / / 80 / / jo parijANai appu paru jo cayai NibhaMtu / so saNNANu bhuNe hiM tuhu~ kevala NANe buttu / / 81 / / rayaNatraya saMjuta jiuM uttamu tittha pvittu| mukkhahaM kAraNi joiyA aNNu na taMtu na bhaMtu / / 82 / / daMsaNu jahiM pichiyai buha appA ehu nnibhNtu| puNa puNa appA jhAiyai so carittu pauttu / / 83 / / 84. jahiM appA vahiM sayalaguNa kevali ema bhnnNti| tahiM kAraNie joi phuDu appA vimalu munnNti||84|| ekkallau iMdiya rahiyau maNa vaya kAya ti suddhi| appA appu muNehiM tuhaM lahu pAvi vi sivasiddhi // 85 // 86. jai vaddhau muciu muNahiM to vaMdhiyahi nibhNtu| sahaja saruve jai ramahi to pAvahi siva saMtu // 86 / /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 87 78. cAra kaSAya (krodha-mAna-mAyA-lobha) (cAra) saMjJA (AhAra-bhaya-maithuna-parigraha) rahita, cAra guNa (darzana-jJAna-sukha-vIrya) sahita (vastu ko) kahA gayA hai (ki) vaha AtmA hai| he jIva! tU (AtmA ko) jAna, jisase (tU) parama pavitra ho jaa| 79. do (prakAra ke) pA~coM se rahita (pA~ca indriya sukha aura pA~ca avrata) (aura) do (prakAra ke) pA~coM se saMyukta (pA~ca indriya saMyama aura pA~ca mahAvrata) (AtmA kA) manana kr| do pA~ca arthAt dasa vrata-guNa sahita (padArtha ke viSaya meM) nizcaya rUpa se kahA gayA hai (ki) vaha AtmA hai| 80. AtmA ko samyagdarzana (aura) samyagjJAna maano| AtmA ko samyakcAritra smjho| AtmA saMyama, zIla, tapa hai| AtmA pratyAkhyAna (tyAga) hai| 81. jo AtmA (aura) para ko pUrNataH jAnatA hai, jo nirdhAnta para ko tyAga detA hai| vaha samyagjJAna hai| tU smjh| kevalajJAnI dvArA kahA gayA hai| 82. he yogI! ratnatraya (samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra) saMyukta jIva uttama (aura) pavitra tIrtha hai| mokSa kA kAraNa hai| anya na (koi) taMtra hai, na maMtra hai| 83. he paNDita! nirdhAnta yaha AtmA hai| jisake dvArA zraddhAna kiyA jAtA hai (vaha) darzana hai| bAra-bAra AtmA kA dhyAna karanA vaha cAritra hai| vizeSa rUpa se kahA gayA hai| 84. jahA~ AtmA hai vahA~ (usake) sakala guNa haiN| kevalI aisA kahate haiN| unhIM kAraNa se jogIgaNa nizcayapUrvaka zuddha AtmA kA anubhava karate haiN| 85. tU akelA (nirgrantha) (hokara), indriya rahita arthAt virakta (hokara) mana, vacana, kAya tInoM se zuddha hokara AtmA (se) AtmA ko samajha (aura) zIghra hI mokSa-siddhi ko prApta kr| 86. yadi dharmavaddha-dharmamukta ko mAno to nissandeha (karma se) bndho| yadi (usake) sahaja svarUpa meM ramoM to kalyANa evaM santuSTi ko prApta kro|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 apabhraMza bhAratI 17-18 87. samAiTThI jIvaDahaM duggai gamaNu na hoi| jai jAi vi to dosu Ni vi puvvakkiu khvnnei||87|| appa saruvahaM jai ramai chaMDivi savu vvhaaru| so samAiTThI havai lahu pAvai bhvpaaru||88|| 89. jo sammatta pahANu buhu so tailoya phaannu| kevala NANu vi lahu lahai sAsaya sukkha nnihaannu||89|| 90. avaru amaru guNagaNa nilau, jahiM appA thiru gi| so kammehi va pariNavai saMciu puvva vilaai||90|| 91. jahi salileNa vilippayai kamaliNi patta kyaavi| tahiM kammeNa vilippai jaha rai appA shaavi||91|| 92. jo sama sukkhuni lINu buhu puNu puNu appu munnei| kammakkhau kari so vi phuDu lahu NiNvANu lahei / / 92 / / purisAyAru pamANu jiya appA ehu pavittu / jhAijjai guNagaNa nilau Nimmala teya phuraMtu / / 93 / / jo appA suddha vi muNai asui sarIru vi bhinnnnu| so jANaiM satthaI sayala sAsayasukkhahaM liinnu||94|| jo Navi jANai appu paru Navi parabhAva cei| so jANau satthaI sayalA sAsaya sukkhahaM lINa // 95 // 96. jo Navi jANai appu paru Navi parabhAva cyi| so jANaI satthaM sayalA Na hu sivasukkhu lhehiN||96||
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 87. samyagdRSTi se jIvoM ke lie durgati gamana nahIM hotA hai| yadi (durgati meM) jAtA bhI hai to doSa nahIM hai| (yaha) pUrvakRta (karmoM kA) nAza karatA hai| 88. yadi sarva vyavahAra ko chor3akara Atma-svarUpa ko lie ramana karatA hai, vaha samyagdRSTi hotA hai (aura) zIghra saMsAra-pAra (mokSa) ko prApta karatA hai| 89. jo samyagdarzana kA pradhAna hai (vaha) buddhimAna hai| vaha tIna loka kA mukhiyA hai| (vaha) zAzvata-sukha kA nidhAna hai| (vaha) kevalajJAna ko zIghra hI prApta hotA hai| 90. jahA~ ajara-amara guNasamUha kA nilaya AtmA kI gati sthira (ho jAtI hai) vaha karmoM se pariNata nahIM hotI (varan) pUrva saMcita karmoM kA nAza karatI hai| - 91. jaise kamalanI kA pattA kabhI bhI pAnI se lipta nahIM hotA hai taise hI jahA~ (jIva) Atma svabhAva meM rata hotA hai, karmoM se lipta nahIM hotA hai| 92. jo paNDita samatAsukha meM lIna (hokara) bAra-bAra AtmA ko mAnatA hai vaha hI spaSTataH karmoM kA nAza karake zIghra nirvANa ko prApta karatA hai| 93. he jIva! (jIva ke dvArA) isa puruSAkAra pramANa pavitra, guNasamUha nilaya, nirmala prakAzamAna AtmA kA dhyAna kiyA jAtA hai| 94. jo apavitra zarIra ko bhI bhinna (tathA) zAzvata sukha (prApti) ke lie lIna, AtmA ko hI zuddha mAnatA hai, vaha sakala zAstroM ko jAnatA hai| jo AtmA ko (va) para ko nahIM jAnatA hai| parabhAva ko nahIM chor3atA hai| vaha sarva zAstroM kA jJAtA hai aura zAzvata sukha kI (prApti meM) lIna rahatA hai| 96. jo AtmA ko (tathA) para ko nahIM samajhatA haiM (aura) parabhAva ko nahIM chor3ata haiM, vaha sakala zAstroM ko jAnatA hai (to bhI) kalyANa sukha ko nizcaya hI nahIM prApta karatA haiN|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 vajjiya sayala viyappayahaM parama samAhi lahaMti / jaM vidahi sANaMdu kuvi so siva sukkhu bhnnNti||97|| 98. jo piMDatthu payatthu buha ruvatthu vi jiNa uttu / ruvAtItu muNevi lahu jima paru hohi pavittu / / 98 // 99. savve jIvA NANamayA jo samabhAva munnei| so sAmAiu jANi phuDu ke vali ega bhaNei / / 99 / / 100. rAyarosa ve pariharivi jo samabhAva munnei| so sAmAi Ni phuDu kevali ema bhnnei||100|| 101. hiMsAdi khu parihAru kari jo appA hu tthvei| so vIyau cAritu guNi jo paMcama gai lei||101|| 102. mitthAdi khu jo pariharai sammadaMsaNa suddhi| so parihAravi suddhimuNi lahu pAvahi sivasiddhi // 102 / / 103. suhamahaM lohahaM jo vilau jo suhamu vi prinnaamu| so suhumu vi cArittu muNi so sAsaya suha dhaamu||103|| 104. arahaMtu vi so siddha phuDu so Ayariu viyaanni| so ujjhAyaI so ji guNi Nicchai appA jaanni||104|| 105. so siva saMkaru viNhuso, so ruDu vi so buddh| so jiNu Isaru baMbhu so so aNaMtu so siddhi 1105 106. eyahiM lakkhaNi lakkhiyau jo paru Nikkalu deu| dehahaM macjhihiM jo vasai tAsu Na kijjai bheu||106||
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 91 97. sakala vikalpoM kA tyAga (ke bAda) parama samAdhi ko pAte haiN| jaba kucha Ananda sahita anubhava karate haiM vaha kalyANa sukha hai| (aisA jinavara) kahate haiN| 98. he paNDita! jinavara dvArA kahe gaye jo piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta ko samajha jisase zIghra parama pavitra hotA hai| 99. saba jIva jJAnamaya haiM jo samabhAva ko samajhate haiM vaha spaSTataH sAmAyika hai| (usako) jAna! kevalI aisA kahate haiN| 100. jo rAga-dveSa donoM ko chor3akara (aura) jo samabhAva ko samajhatA hai, vaha spaSTataH sAmAyika hai| (usako) jaan| kevalajJAnI aisA kahate haiN| 101. hiMsA Adi ko nizcaya rUpa se tyAgakara, jo AtmA ko nizcaya rUpa se sthira karate haiM, vaha dUsarA cAritra hai jo paMcama gati ko prApta karatA hai| (aisA tU) samajha! 102. jo mithyAdi (tattvoM) ko nizcaya rUpa se chor3ate hai, samyagdarzana-zuddhi (prApta karate haiN)| vaha parihAra vizuddhi (saMyama) jAno (tathA) zIghra zivasiddhi ko prApta kro| 103. sUkSma lobha kA jo vinAza hai jo sUkSma kA hI pariNAma hai| vaha sUkSma hI cAritra hai, vaha zAzvata sukha ko dhAma hai| (aisA) jaanoN| 104. (AtmA) arahaMta bhI hai, vaha spaSTataH siddha hai, vaha AcArya hai| (usako) samajho! vaha upAdhyAya haiM, vaha muNi bhI hai| AtmA ko jAnakara (usako) nizcita karatA hai| 105. vaha ziva hai, zaMkara hai| vaha viSNu hai, vaha rudra bhI hai| vaha buddha hai| vaha jiNa hai, Izvara hai| vaha brahmA hai| vaha ananta hai, vaha siddhi hai| 106. inhIM lakSaNoM meM jo dekhA gayA hai (vaha) pavitra niSphala deva hai (tathA) deha ke madhya meM jo basatA hai usakA bheda nahIM kiyA jAtA hai|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 107. jai siddha ji sijjhisahiM je sijjhahiM jiNa utt| appA daMsaNi bhevi phuDa ehau jANi nibhNtu||107|| 108. saMsAruhaM bhayabhItena jogacaMda munnienn| appA saMvohaNa kathavi dohA kavva miseNa / / 108 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhAratI 17-18 107. jiNa (dvArA) kahA gayA hai ( ki) isako nirbhrAnta samajha / jo siddha hai, jo siddha hoMge, jo siddha ho rahe haiN| Atma-darzana meM tInoM hI spaSTa hai| 3335 108. 93 -kAvya saMsAra ke bhaya se bhayabhIta (logoM ke lie) jogacanda muNi dvArA, dohA - va ke bahAne 'AtmA-sambodhana' kahane ke lie (yaha racanA kI gaI hai ) /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
_