________________
તર્થી સમજાય છે કે પ્રત્યેક પદના પાઠ કરવા આ શબ્દાનના રસાચા ઉપાય નથી પરંતુ નિયમ અન અપવાદને આધાર ઉપદન કરવાથી લાધવ થાય, તેથી શ્રેમ આછા કરવા પડે, સરળતા રહે અને સમય બચે દિવઃ રાદવિમ્, તત્ પુનરપ્રચારને: | નાન (ભા 1..1 ૯) કાથવા રવાના સંતપત્તિ વિમ્ (દી પૂ.૯)]. આમ લાધવ જરૂરી છે, છતાં વ્યાકરણમાં સર્વત્ર, લાઘવ માટના દુરા પ્રફ હોય તેમ જણાતું નથી.પરંપરામાં શું કાકાર કહે છે કે પર્વ મ ૧ તદ્ધિતઃ | અને ત્યાર પછી તતાઃ એમ કહ્યું છે. પરંતુ તેમ ન કરતાં તતાઃ I એટલું જ કહ્યું હતું. તા પણ મે ના અર્થ પણ આવી જાત અદલ ક લાઘવ ચાત, છતાં વાર્તિકકાર બ સ્ત્ર, કમ કર્યા છે ? એ પ્રશ્નના જવાબમાં વાર્તિકકારના બચાવ કરતાં ભાગ કા રે ઉહ છે કે આચાર્યન પહલાં મર્વ ના ખ્યાલ આવ્યા અને પછી પ્રાદઃ ના તથી તે પ્રમાણે કર્યું . કારણ કે રઝા કયાં પછી આચાર્ય તન રદ કરતા નથી, અર્થાત્ લાધવની પરવા કરતા નથી.'
વ્યાકરણ શાસ્ત્ર/ શબ્દાનુશાસન : ઉપર જાય તેમ વ્યાકરણનું સ્થાન વિશિષ્ટ છે. બિયન્ત = વિરાપા ઉર્યન્ત ) યુત્પત્તેિ શા કનૈન ત ચારપામ્ માત્ર (ચોખ.ભા.૧,પૃ.૩૮) (ારણે જુદ્ા કાનુરાધ્યન્ત (સંરિ-યન્ત વ્યુત્પન્નેનેન शद्वा इत्यनुशासनम् । न्यास० अनुपूर्वकः शासिर्विविच्य ज्ञापने दृष्टः।- -तथा च अनुशिष्यन्ते विविच्य असाधुभ्यो विभज्य વૈધ્યન્ત વર્નાત રખે ન્યુત્ ા ફાળે૫. 3) ના દ્વારા શબ્દાની વ્યત્પત્તિ કરવામાં આવે તે વ્યાકરણ અર્થાતુ " ગાર. પ્રકૃતિ, પ્રત્યય વગર બતાવીને શબ્દદ્ધિને લગતી સ્પષ્ટતા કંર ત ગબ્દાનુશાસન (વિI: સાધવા સદા પ્રત્યમાતઃ | જ્ઞાન્ત ચેન તેBI -ધમત્ર સાદ્ધનુરાસનમ્ II પદ.ભા.૧,પૃ.૯). આમ શબ્દાની વ્યુત્પત્તિ એ વ્યાકરણ નું કાર્ય છે. શબ્દનું અનુશાસન એમ કહ્યું છે તેથી સમજાય છે કે વ્યાકરણ શાસ્ત્ર અર્ચનું અનુશાસન કરતું નથી, એટલે કે સ્વ-અર્થ (પાતાના. અર્થ) ને અભિવ્યક્ત કરવા માટે પ્રયાજલ શબ્દના સાધુત્વને આ શાસ્ત્ર સિદ્ધ કરે છે પરંતુ અર્થન વિશે વિધાન કરતું નથી.’ તૈત્તિરીય સંહિતામાં કહ્યું છે કે પર્વ વાણી અવ્યાત હતી, તને પ્રકૃતિ- પ્રત્યય એમ વિભાગપર્વક રપ-કરવામાં આવી ન
સ્તી. તેથી દવાએ ઇન્દ્રને વિનંતિ કરી “Oાર તા (આ વાણીને ખુલ્લી કરો (૫'૮ સમજાવા)" આથી ઇન્દ્ર એ અખંડ વાણ ન વ ચ થી છુટી પાડી ન બધે પ્રકૃતિ, પ્રત્યય વગેરે વિભાગ કર્યા. આ સંદર્ભમાં, બ, ભાખ્ય ભૂમિકામાં આ પણ છે છે કે
" જુઆ: વિચનામાવરા પ્રત્યે નીમ્પન વર્તન મદત મદતઃ શËદાન્નિતિદીરના માઇ (કિ. ૫. ૬) વાકાણાના લાધવ માંટે આ ગ્રહ હશે પણ આ રીતના દરા આઇ થી. (૧) વૈર્ય સંજ્ઞરિણમ્ તત્રવે નાવર કJતામાપક્ષચતુમદંતા માં ( કિ.રૂ. ૩૯) તથા (1-૨-૨૫) ની સિ.કો. પર: નવૅવં તત્તી દીવાર્થ વૈ દ્ઘ વ તો નીજ ત ચિત્રા મૃત્રી ત: પાને લાવમાર્થતિ પત્નતત્તધર્માતા સુવઇ તથા (૧-૧-૬ 1) પર સTHડનન્યા વિફા -નાઃ વર્તવઃ | માઈ કાનન માત્રાઝીંદીવરાસાર્વત્રિવત્વે વતમ્ | S૦, (૨) મદતી સંજ્ઞા એમ ભાવમાં વારંવાર કહ્યું છે. પાણિનિન અવર્થ રાં ફ્રા અભિપ્રેત હશે કે નહીં. તે કહેવું કઠિન છે, કારણ કે તેમણે ટ્વચાની સંજ્ઞા પણ લીધી છે. વળી (3) किमर्थमिदमुभयमुच्यते भवे प्रोक्तादयश्च तद्धिता इति ।- पुरस्तादिमाचार्येण (= वार्तिककृता ।छा०) दृष्टम् ।- न चेदानीमाचायाः સૂત્રણ ત્વા નવતર્યાન્તિા મ૦ (કિ, પૃ.૧ ૨), અહીં જુઓ 3 મદા વસંમતા ઉમrt ન નિવર્તન્ત - -નેાિદીવા -રસ્તે – ૦ ૦ (અહીં આચાર્ય ત વાર્તિકકાર), તથા જુઆ (૮-૨-૬) પર પુર-જ્ઞાતિમાનાર્વેદ દુષ્ટ સ્વર = દક્ષિણ इति तत्पठित तत उत्तरकालमिदं दृष्टं प्रगृह्यसंज्ञायां चेति तदपि पठितम्। न चेदानीमाचार्याः सूत्राणि कृत्वा निवर्तयन्ति ॥ भा० વ્યાનjત્ર, વાર્તબ્ધત્વર્થઃ ના૦) નાવાડનાત્ ૦, (ચોખ.ભા. ૬ ખંડ ૨,૫૯).
જો કે તે અર્થમાં થતા ભાષાપ્રયોગાને પાણિનિએ અવશ્ય લક્ષ્યમાં રાખ્યા છે. છતાં.જુ સમર્થઃ પર્યાયઃ II પર જિં પુનઃ कारणमा नादिश्यन्ते। तच लघ्वर्थ क्रियते। लघ्वर्थ ह्या नादिश्यन्ते।भा० लघ्वर्थमित्युक्त्याऽर्थादेशने गौरवमित्युक्तम्। उ०. રાદ્દાનીમનુરાસનમત્ર તું રાનામમનુરાસનમ્ . નાર્યાનામ્ (પદ.ભા.૧૫૩). (પ-૧-૯૦) ની ૩૪ વ વવ પર ત્રા (=शिप्टलोकव्यवहारे । उ०) स्वार्थ प्रयुज्यमानानां शद्वानां साधुत्वमनन प्रतिपाद्यते न त्वर्थे नियोगः (=अपूर्वविधानम्। उ०) । प्र०.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
