Book Title: Tattvasangraha Part 01
Author(s): Dwarikadas Shastri
Publisher: Bauddh Bharati
________________
२७०
तत्त्वसंग्रहे ये त्वाः- "विकल्पप्रतिबिम्बकमेव सर्वशब्दानामर्थः, तदेव चाभिधीयते व्यवच्छिद्यत इति चोच्यते" इति, तान् प्रतीदमाह
ज्ञानाकारनिषेधाच्च 'नान्तरार्थाभिधेयतः॥९७९॥ निराकारा बुद्धिः, आकारवान् बाह्योऽर्थः, स च बहिर्देशसम्बन्धो विस्पष्टमुपलभ्यत इत्येवमस्माभिर्जानाकारो निषिद्धः, तस्मादान्तरस्य बुद्ध्यारूढस्याकारस्यासत्त्वात् तदभिधायकत्वं शब्दानामयुक्तम्। नापि तस्यान्तरस्यार्थस्यापोह्यत्वं युक्तम्; असत्त्वादेव। तेष्विति प्रमेयादिशब्देषु। ये च एवम्', 'इत्थम्' इत्यादयः शब्दाः, तेषामपि न किञ्चिदपोह्यमुपलभ्यते; कस्यचित् प्रतियोगिनः पर्युदासरूपस्याभावात्। अथापि स्यात्-नैवमित्यादि प्रसज्यरूपं निषेध्यं भवतीति? नैतदस्ति; उक्तमत्र। तथा हि अत्रापि- . . .
न चाप्यपोह्यता तस्मानापोहस्तेषु सिध्यति। एवमित्यादिशब्दानां न चापोह्यं निरूप्यते॥९८०॥ "न नैवमिति निर्देशे निषेधस्य निषेधनम्। ...
एवमित्यनिषिद्धं तु स्वरूपेणैव तिष्ठति ॥ (तत्त्व० ९७४) इति सैव पूर्वोक्ता नीतिरवतरति ॥ ९७९-९८०॥ .. एतत् सर्वं कुमारिलोक्तमुपन्यस्तम्। साम्प्रतं सर्वशब्दस्येत्यादिनोद्द्योतकरोक्तमपोहदूषणमाशङ्कते- ..
सर्वशब्दस्य कश्चांर्थो व्यवच्छेद्यः प्रकल्प्यते। नासर्वनाम किञ्चिद्धि भवेद्यस्य निराक्रिया॥९८१॥ एकाद्यसमिति चेत् 'स्वार्थापोहः प्रसज्यते। अङ्गानां प्रतिषिद्धत्वादनिष्टश्चाङ्गिनः पृथक्॥९८२॥ एवं समूहशब्दार्थे समुदायिव्यपोहतः। अन्यानिष्टेश्च सर्वेऽपि प्राप्नुवन्ति निरर्थकाः ॥९८३॥ द्वयादिशब्दा इहेष्टाश्च ये समुच्चयगोचराः।
एकादिप्रतिषेधेन न भवेयुस्तथाविधाः ॥९८४॥ [G.314] स ह्याह-'अपोह:शब्दार्थः' इत्ययुक्तमेतत्; अव्यापकत्वात्। यत्र द्वैराश्यं भवति तत्रेतरप्रतिषेधादितरत् प्रतीयते, यथा-गौरिति पदे गौः प्रतीयमानोऽगौर्निषेध्यमानः, न पुनः सर्वपदे एतदस्ति। न ह्यसर्वं नाम किञ्चिदस्ति, यत् सर्वशब्देन निवत्र्येत! अथ मन्यसेएकाद्यसर्वं तत् सर्वशब्देन निवर्त्यत इति? तन्न; स्वार्थापवाददोषप्रसङ्गात्। एवं ह्येकादिव्युदासेन प्रवर्त्तमानः सर्वशब्दोऽङ्गप्रतिषेधादङ्गव्यतिरिक्तस्याङ्गिनोऽनभ्युपगमादनर्थकः स्यात् । अङ्गशब्देनैकदेश उच्यते। एवं सर्वे समुदायशब्दा एकदेशप्रतिषेधरूपेण प्रवर्त्तमानाः समुदायिव्यतिरिक्तस्यान्यस्य समुदायस्यानभ्युपगमादनर्थकाः प्राप्नुवन्ति। द्वयादिशब्दानां च समुच्चयविषयत्वादेकादिप्रतिषेधे प्रतिषिध्यमानानामर्थानामसमुच्चयत्वादनर्थकत्वम्; तद्दर्शयति-न भवेयु स्तथाविधाइति । यथाविधा इष्टास्ते समुच्चयगोचरास्तथाविधा न भवेयुरित्यर्थः ॥ ९८१-९८४ ॥ १. नान्तरार्थोऽभिधीयते- पा०, गा०।
२. अर्थापोह:- पा०, गा० । ३. विषयसमु०-पा०, गा०।
४. पा०, गा० पुस्तकयो स्ति।
Page Navigation
1 ... 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444