Book Title: Tattvasangraha Part 01
Author(s): Dwarikadas Shastri
Publisher: Bauddh Bharati
________________
शब्दार्थपरीक्षा
२९५ नीलशब्दो नोत्पलजातिसम्बन्धिरूपेण द्रव्यमभिधत्ते, किं तर्हि ? नीलगुणतजातिसम्बन्धिरूपेणैव, तेनोत्पलत्वजातिसम्बन्धिरूपत्वमस्याभिधातुमुत्पलश्रुति: प्रवर्त्तमाना नानर्थिका भविष्यतीति? तदेतदाशङ्कय परिहरति
अथोत्पलत्वसम्बन्धिरूपत्वेन न चोदयेत्।
गुणतजातिसम्बद्धं द्रव्यं नीलमिति ध्वनिः॥११११॥ अथ नीलमिति ध्वनिरुत्पलत्वसम्बन्धिरूपत्वेन गुणतजातिसम्बद्धं द्रव्यं न चोदयेदिति सम्बन्धः ॥ ११११॥
स्यान्नामोत्पलतायोगिरूपत्वमतदात्मकम् ।
उत्पलत्वेन सम्बद्धं त्वाभ्यां सम्बद्धमेव तत्॥१११२॥ [G.344] तदेतदसम्यक्।न हि नीलगुणतजातिसम्बन्धिरूपत्वादन्यदेवोत्पलजातिसम्बन्धिरूपत्वम्, येन 'नीलतज्जातिसम्बन्धिरूपत्वाभिधाने द्रव्यस्योत्पलत्वजातिसम्बन्धिरूपत्वाभिधानं न भवेत्, तावतैकस्माद्रव्यात् द्वयोरपि सम्बन्धिरूपत्वयोरव्यतिरेकात् तद्वत् तयोरप्येकत्वमेवइत्ययुक्तमेकरूपाभिधानेऽपररूपानभिधानम् ॥ १११२॥
नीलश्रुत्या च तत्प्रोक्तं शाब्द्यात्र विषयीकृतम्।
बुद्ध्या सर्वात्मना नांशैस्तदनर्थोत्पलश्रुतिः॥१११३॥ किञ्चाभ्युपगम्योच्यते- भवतु नामोत्पलत्वसम्बन्धिरूपत्वं नीलतजातिसम्बन्धिरूपत्वादन्यत्, तथाप्युत्पलश्रुतिरनर्थिकैव। तथा हि- यत्तदनंशं वस्तूत्पलजात्या सम्बद्धं तदेवाभ्यां नीलगुणतज्जातिभ्यां सम्बध्यते, नान्यत्, तच्चानंशत्वात् सर्वात्मना नीलश्रुत्यैवाभिहितं शाब्धा च बुद्ध्या व्यवसायात्मिकया विषयीकृतमितिं किमपरमनभिहितमस्य स्वरूपमस्ति, यदभिधानायोत्पलश्रुतिः सार्थिका भवेत् !॥१११३॥ .
__ उद्द्योतकरस्त्वाह- "निरंशे वस्तुनि सर्वात्मना विषयीकृतं नांशेनेत्येष विकल्पो नावतरति; सर्वशब्दस्यानेकार्थषियत्वात्, एकशब्दस्य चावयववृत्तित्वात्" ( इति, तदेतदाशङ्कय परिहरति- .
नचेद् भेदविनिर्मुक्ते कात्य॑भेदविकल्पनम्। ...नं. वाक्यार्थापरिज्ञानादिदं ात्र विवक्षितम्॥१११४॥
प्रथमेनैव शब्देन सर्वथा तत् प्रकाशितम्।
नात्मा कश्चित् परित्यक्तो यादृशं तत् तथोदितम्॥१११५॥ भेदविनिर्मुक्त इति । निरवयवे वस्तुनीत्यर्थः । कात्य॑भेदविकल्पनमिति । सर्वात्मना विषयीकृतम्, नैकदेशेनेत्येवं कात्य॑भेदाभ्यो विकल्पनम्। तदेतद्वाक्यार्थापरिज्ञानादुक्तम्। तथा हि- 'प्रथमेनैव नीलशब्देन सर्वात्मना तत्प्रकाशितम्' इत्यस्यायमर्थो विवक्षित:यादृशं तद्वस्तु तादृशमेवाभिहितम्, न तस्य कश्चित् स्वभावस्त्यक्तो यदभिधानायोत्पलश्रुति
०प्रियेत; निरंशत्वात्तस्य वस्तुन इति । अतो वाक्छलमेतत्॥१११४-१११५॥ १. नीलोत्पलादिसम्बन्धि०- पा०, गा० । २. वैकदेशे-पा०, गा०।
Page Navigation
1 ... 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444