Book Title: Tattvasangraha Part 01
Author(s): Dwarikadas Shastri
Publisher: Bauddh Bharati
________________
३०२
तत्त्वसंग्रहे पर्युदासात्मकापोह्यं नियतं यद् यदिष्यते॥११४६॥ तस्मात् पचतीत्येतस्योदासीन्यमन्यच्च भुते दीव्यति चेत्यादिक्रियान्तरपर्युदासात्मकमपोह्यमस्ति, तेन यदुक्तम्- "न पर्युदासरूपं हि निषेध्यं तत्र विद्यते" (तत्त्व० ९७३) इति तदसिद्धम्। पर्युदासात्मकापोह्यमिति। पर्युदासात्मकं च तदपोह्यं चेति विग्रहः । नियतं यद्यदिष्यते इति । तस्य तस्यौदासीन्यादिपर्युदासात्मकमपोह्यमस्तीति सम्बन्धः ॥ ११४५-११४६ ॥
यच्चोक्तम्- "पचतीत्यनिषिद्धं तु स्वरूपेणैव तिष्ठति" (तत्त्व० ९७४) इति, तत्र स्ववचनव्याघातं परस्य प्रतिपादयन्नाह
पचतीत्यनिषिद्धं तु स्वरूपेणैव तिष्ठति।
इत्येतच्च भवद्वाक्यं परस्परपराहतम्॥११४७॥ . कथं पुनरेतत् परस्परपराहतम् ? इत्याह
अन्यरूपनिषेधोऽयं स्वरूपेणैव तिष्ठति।
इत्यन्यथा निरर्थे स्यात् प्रयुक्तमवधारणम्॥११४८॥' पचतीत्येतस्यार्थस्वरूपेणैव तिष्ठतीत्यनेनावधारणेनावधारितरूपं दर्शयता पचतीत्येतस्यान्यरूपनिषेधेनात्मस्थितिरिति दर्शितं भवति। अन्यथा स्वरूपेणैवेत्येतदेवावधारणं भवत्प्रयुक्तमनर्थकं स्यात्; व्यवच्छेद्याभावात्॥११४७-११४८॥ यदुक्तम्- "साध्यत्वप्रत्ययश्चात्र': (तत्त्व० ९७५) इत्यादि, तत्राह- ..
निष्पन्नत्वमपोहस्य निरुपाख्यस्य कीदृशम्।
गगनेन्दीवरादीनां निष्पत्तिर्न हि काचन॥११४९॥ यद्यपोहो भवता निरुपाख्यस्वभावतया गृहीतः, तत्कथमिदमुच्यते-निष्पन्नत्वादिति, न ह्याकाशोत्पलादीनां काचिदस्ति निष्पत्तिः; सर्वोपाख्याविरहलक्षणत्वात्तेषाम् ॥ ११४९ ॥
वस्त्वित्यध्यवसायाच्चेत् सोपाख्यत्वेन भात्यसौ।
ततः किम्? [G.353] स्यादेतत्-ययप्यसौ निरुपाख्यः परमार्थतः, तथापि भ्रान्तः प्रतिपत्तभिर्बाह्यवस्तुरूपतया व्यवसितत्वादसावपोहः सोपाख्यत्वेन ख्यातीति? अत्राह- ततः किमिति। यदि नामासौ सोपाख्यत्वेन भाति, तथापि किमत्र प्रकृतार्थानुकूलं जातमिति? अत्र पर आह
तुल्यधर्मत्वं वस्तुभिश्चास्य गम्यते॥११५०॥ तेन यथा वस्तु निष्पन्नरूपं प्रतीयते, तथाऽपोहोऽपि वस्तुभिस्तुल्यधर्मतया ख्याते: निष्पन्न इव प्रतीयत इति सिद्धम्– 'निष्पन्नत्वात्' इति वचनम् ॥ ११४९-११५० ॥
यद्येवम्, भवतैव साध्यत्वप्रत्ययस्य भूतादिप्रत्ययस्य च निमित्तमुपदर्शितमिति, न च वक्तव्यम्-'एतन्निर्निमित्तं प्रसज्यते' इति? तदेतदर्शयन्नाह
साध्यत्वप्रत्ययस्तस्मात् तथाभूतादिरूपणम्।
वस्तुभिस्तुल्यरूपत्वात् तन्निमित्तं प्रसज्यते॥११५१॥ तन्निमित्तमिति । वस्तुभिस्तुल्यधर्मत्वावसायनिमित्तम् ॥ ११५१॥ १. ०वचरित०-पा०; गा०/
२. भातीति- पा०, गा०। ३. ख्यातो- पा०, गा० ।
Page Navigation
1 ... 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444