Tattvasangraha Part 01

Author(s): Dwarikadas Shastri
Publisher: Bauddh Bharati

Page 368

३४२
तत्त्वसंग्रहे इदमपरमुक्तं कुमारिलेनैव-"स्वसंवेदनस्य निषेधात् तस्य प्रमाणफलत्वमयुक्तम् । विषयाकारस्य च प्रामाण्ये सति प्रमाणफलयोभिन्नविषयत्वं प्रसज्यते। तथा हि-विषयाकारो बाह्यविषयः, स्वसंवेदनं तु ज्ञानस्वरूपविषयम्" ( ) इति ॥ १३४९-१३५० ॥ [G.401] सर्वेत्यादिना प्रतिविधत्ते
सर्वावित्तिप्रसङ्गेन सा निषेद्धं न शक्यते।।
भिन्नार्थत्वं न चेहास्ति स्वविदप्यर्थविन्मता॥१३५१॥ "अप्रत्यक्षोपलम्भस्य नार्थदृष्टिः प्रसिध्यति"( ) इति सर्वार्थाप्रत्यक्षत्वप्रसङ्गान शक्यते स्वसंवित्तिनिषेद्धम्। नापि भिन्नविषयत्वप्रसङ्गो युक्तः, यतः स्वसंवित्तिरप्यर्थसंवित्तिरिष्टा; तत्कार्यत्वात्, न तु तन्मयत्वेन । स्वसंवित्तिस्तु ताद्रूप्यादिति न विरोधः ॥१३५१॥ स्वातिरिक्तेत्यादिना शङ्करस्वामी प्रमाणयति
स्वातिरिक्तक्रियाकारि प्रमाणं कारकत्वतः। वास्यादिवच्चेद् वैफल्यमन्यद्धयपि फलं मतम्॥१३५२॥ उक्तन्यायेन वास्यादेरन्यदस्ति फलं न च। कारकत्वं च नो सिद्धं जनकत्वविवक्षया॥१३५३॥ स्थापकत्वविवक्षाया न विरोधोऽस्ति कश्चन। .
तेनानैकान्तिको हेतुर्विरोधाप्रतिपादनात्॥१३५४॥ आत्मव्यतिरिक्तक्रियाकारि प्रमाणं कारकत्वाद्, वास्यादिवदिति। वैफल्यमित्यादिना दूषयति। विफलम्; सिद्धसाध्यतादोषात् । यतोऽन्यदपि जन्यं फलं परिच्छेदेत्यदिना कथितम्। हिशब्दो हेतौ।'वास्यादिवत्' इति च साध्यविकलो दृष्टान्तः; छिदया सहैकत्वस्य प्रतिपादितत्वात्। 'कारकत्वात्' इति च जन्यजनकत्वविवक्षायामसिद्धो हेतुः; स्थापकत्वे-नैवेष्टत्वात्। साधनस्य स्थापकत्वविवक्षायामप्यनैकान्तिकः; विरोधाभावात् । सामान्यविवक्षायामनैकान्तिक एव; विरोधस्यानुपदर्शितत्वात् ॥ १३५२-१३५४ ॥
ननु च यदि विषयाकारं ज्ञानं स्यात्, तदा भवेद्विषयसारूप्यस्य प्रामाण्यम्; यावता ग्राह्यविषयसमानाकारं समानस्वभावं ज्ञानमुपपद्यते, नैव तथा, ग्राह्याज्जात्यन्तरत्वाद्रूपरसयोरिव? इत्याह
ग्राह्यसाधारणाकारं यस्माज्जात्यन्तरत्वतः। रसरूपादिवज्ञानं नैव चेदुपपद्यते॥१३५५ ॥ न्यायानुसरणे सर्वमस्माभिरुपवितम्।
इदमन्यच्च विस्पष्टं ग्राह्यग्रहविवेचने॥१३५६॥ [G.402] विज्ञानवादन्यायानुसारिभिरस्माभिरेतदिष्टमेवेति न किञ्चित् क्षीयते । तथा हि-यत् किञ्चिदिदमस्पष्टं भवता ग्राह्यदूषणमभिहितम्, इदं तु स्पष्टं ग्राह्यविवेचनाय साधनमभिधीयतेऽस्माभिः । ग्राह्ये ग्रह:=अभिनिवेशः; तस्य विवेचनम्= अपनयनम् ॥ १३५५-१३५६ ॥ किं तत् स्पष्टं साधनम्? इत्याह
सर्वात्मना हि सारूप्ये ज्ञानमज्ञानतां व्रजेत्। .