Book Title: Tattvasangraha Part 01
Author(s): Dwarikadas Shastri
Publisher: Bauddh Bharati
________________
शब्दार्थपरीक्षा
२७७ स्वार्थाभिधानमन्यस्य विनिवृत्तिं च वस्तुनः॥१०२०॥ यदि साक्षादेकस्य शब्दस्य विधिनिषेधज्ञानलक्षणं फलद्वयं युगपदभिप्रेतं भवेत्, तदा स्याद्विरोधः । यदा तु दिवाभोजनवाक्यवदेकं साक्षात्, अपरं सामर्थ्यलभ्यं फलमितीष्टम्, तदा न विरोधः । यच्चोक्तम्- "प्रागगौरिति विज्ञानम्" (तत्त्व० ९१३) इत्यादि, तदपि निरस्तम्; अनभ्युपगमात्। न ह्यगोप्रतिषेधमाभिमुख्येन गोशब्दः करोतीत्यभ्युपगतमस्माभिः, किं तर्हि ? सामर्थ्यादिति प्रतिपादितम्॥१०२०॥ यदुक्तम्- "अगोनिवृत्तिः सामान्यम्" (तत्त्व ९१४) इत्यादि, तत्राह
तादृशः प्रतिभासश्च सामान्यं गोत्वमिष्यते।
सर्वत्र शाबलेयादौ समानत्वावसायतः॥१०२१॥ तादृश इति बाह्यरूपतयाऽध्यस्तो बुद्ध्यारूढः । अत्रोपपत्तिमाह-सर्वक्रेत्यादि। सर्वत्र शाबलेयादौ गौौरिति समरूपतयाऽवसयात् तेषां तत् सामान्यमित्युच्यते ॥ १०२१ ॥
बाह्यवस्तुरूपत्वमपि तस्य भ्रान्तप्रतिपत्तृवशाद् व्यवह्रियते, न परमार्थत सति दर्शयति
वस्त्वित्यध्यवसायाच्च वस्तित्वत्यपि तदुच्यते।
___झटित्येव हि तज्झानं भ्रान्तं जातं स्वबीजतः॥१०२२॥ [G.322] ननु यदि कदाचिन्मुख्यवस्तुभूतं सामान्यं बाह्यवस्त्वाश्रितमुपलब्धं भवेत्, तदा साधर्म्यदर्शनात् तत्र सामान्यं भ्रान्तिर्भवेत्, यावता मुख्यार्थासम्भवे सैव भवतां सामान्यभ्रान्तिरनुपपन्नेत्याशङ्कयाह- झटित्येव हीत्यादि। झटिति= २धर्म्यदर्शनाद्यपेक्ष्य द्विचन्द्रादिज्ञानादिवदन्तरुपप्लवादेतज्जातं ज्ञानम्। न हि सर्वा भ्रान्तयः साधर्म्यदर्शनादेव भवन्ति, किं तर्हि ? अन्तरुपप्लवादपीत्यदोषः ॥ १०२२ ।। तेन सिद्धसाध्यतादोषो न भवतीति दर्शयन्नाह
. स एव च तदाकारशब्दार्थोऽपोह उच्यते। .. सामान्य वस्तुरूपं च तथा भ्रान्त्याऽवसायतः॥१०२३॥
स एव बुद्ध्याकारो बाह्यतयाऽध्यस्तः 'अपोह इति शब्दार्थः' इति, बाह्यवस्तुभूतं सामान्यमिति चोच्यते। अत्र कारणमाह- तथा भ्रान्त्यावसायतइति। तथेति सामान्यरूपत्वेन वस्तुरूपत्वेन चावसायात्। शब्दार्थत्वापोहरूपत्वयोः प्रागेव कारणमुक्तम्. "बाह्यार्थाध्यवसायिन्या बुद्धेः शब्दात् समुद्भावात्" । (तत्त्व० १११०)
"प्रतिभासान्तराद्भेदात्" (तत्त्व ११०६) इत्यादिना ॥ १०२३ ॥ कस्मात् पुनः परमार्थतः सामान्यं तन्न भवति? इत्याह
. सामान्यवस्तुरूपत्वं न युक्तं त्वस्य भाविकम्।
बुद्धेरनन्यरूपं हि यायादर्थान्तरं कथम्॥१०२४॥ परमार्थतो हि बुद्धेरव्यतिरिक्तोऽसौ, तत्कथमर्थान्तरं व्रजेत्; येनार्थानां तत् सामान्य १. यदि- पा०, गा०॥
. २. सामान्यदर्शना-पा०, गा० । ३. पा०, गा० पुस्तकयोनास्ति।
Page Navigation
1 ... 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444