Book Title: Siddhhemchandra Shabdanushasan Laghuvrutti Vivran Part 03
Author(s): Chandraguptavijay
Publisher: Mokshaiklakshi Prakashan
View full book text
________________
नाम नाम्नैकार्थे समासो बहुलम् ३/१/१८॥
બાળુ સ્વરૂપ સામર્થ્ય ગમ્યમાન હોય તો નામને નામની સાથે બહુલતયા (પ્રાય) સમાસ થાય છે. સામર્થ્ય (શતિ) વિશેષને ઉછા કહેવાય છે. રાજ્ઞ: પુરુષ: અહીં રાગનું પુરુષ સિ થી રાજા સમ્બન્ધી પુરુષ અને અભિહિત કર્તા સ્વરૂપ અર્થની ઉપસ્થિતિ બાદ રાજસચી પુરુષ સ્વરૂપ અર્થની ઉપસ્થિતિ થાય છે. પરંતુ પુરુષ પદથી પૃથક પૃથક તાદૃશ ઉપસ્થિતિ થયા વિના રાની પુરુષ' આ અર્થનું જ્ઞાન થાય છે. તેથી વાક્ય ઘટક પ્રત્યેક પદાદિ જન્યઅથપસ્થિતિ દ્વારા તે વાક્યર્થનું જ્ઞાન થાય છે ત્યારે તે વાક્યમાં વ્યક્ષિા સ્વરૂપ સામર્થ્ય મનાય છે. અને વાક્ય ઘટક તાદૃશ પદાદિ જન્ય અર્થોપસ્થિતિ વિના વાક્યર્થનું જ્ઞાન થાય છે ત્યારે તે વાક્યમાં પદોનું pકાર્ણ સ્વરૂપ સામર્થ્ય મનાય છે. આ પેશ્વાર્થ સ્વરૂપ સામર્થ્ય રાજ્ઞ: પુરુષ રૂતિ નપુરુષ: આ પ્રમાણે કોઇવાર પૃથક પદોના વ્યવેક્ષા સ્વરૂપ સામર્થ્યનો અનુભવ કરીને અનુભવાય છે કોઇવાર૩૫ઝુમ ઇત્યાદિ સ્થળે વ્યવેક્ષા સ્વરૂપ સામર્થનો અનુભવ કર્યા વિના અનુભવાય છે. આવા સ્થળે માત્ર કુચ સમીપે ઈત્યાદિ વાક્યાન્તરથી અર્થ જણાવાય છે. જ્યારે છાત્રાનાં પડ્યઃ ઇત્યાદિ સ્થળે ચલા સ્વરૂપ સામર્થ્ય હોવા છતાં છેવાર્થ સ્વરૂપ સામર્થ્ય હોતું નથી.
આ સૂત્ર લક્ષણ સ્વરૂપ પણ છે અને અધિકાર સ્વરૂપ પણ છે. તેથી જ્યાં અન્ય સ્ત્રોથી હુલ્લીટિ વગેરે સમાસની પ્રાપ્તિ નથી ત્યાં આ સૂત્રથી બા માં સમાસ થાય છે. તેમ જ આ સૂત્ર અધિકાર સ્વરૂપ હોવાથી વહુવાદિ વગેરે સમાસ વિધાયક સૂત્રો જેકાર્થ માં નામની સાથે નામને સમાસ કરે છે. આ સૂત્રથી છાર્થ સ્વરૂપ સામર્થ્ય ગમ્યમાન હોય તો નામને નામની સાથે બહુલતયા સમાસ થાય છે. તેથી ક્વચિત્ ા ગમ્યમાન ન હોય તો પણ. સમાસ થાય છે - એ યાદ રાખવું.
વિસ્મરંટુ અને કામધ્યાયઃ આ વિગ્રહમાં વિસ્પષ્ટ અને વાળ નામને વિભક્ષ્યન્ત નામને) અનુક્રમે રૂટું અને અધ્યાય નામની વિભજ્યન્ત નામની) સાથે આ સૂત્રથી સમાસ વિગ્રહ વાક્યસ્થ વિભતિનો બાર્ગે ૩-૨-૮' થી લોપ.
વિસ્પષ્ટપટું અને તારુાધ્યાયે નામને સિ પ્રત્યયાદિ કાર્ય થવાથી
.
99.
