Samanyanirukti Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan

Page 14

सामान्यनिरुक्तिविवेचना
योगितादात्म्य स्वप्रतियोगित्ववत्त्वान्यतरसम्बन्धेन प्रतियोगित्ववत्सा. च स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छ्रिश्नस्वावच्छिन्नाधिकरणत्वसम्बन्धेन ॥ भेदस्याव्याप्यवृत्तित्वेऽनियताहाय्य स्योत्पत्ति
इदन्तुवोध्यम्
क्षणमात्रावच्छेदेनाप्रामाण्यज्ञानवतो ज्ञानस्यापिचाहाय्यभेदवत्स्वादप्रामाण्यज्ञानवदन्यत्वाच्च भेदपव प्रतिवन्धकतावच्छेदकीभूतोऽभाव, इति स्वप्रतियोगितादात्म्यमात्रं संसर्गः । यदि भेदोव्याप्यवृत्तिस्तदाप्रामाण्यज्ञानाभावादिवत्संशयत्वाभावस्यैव प्रतिवन्धकतावच्छेद कत्वमभ्युपेत्य स्वप्रतियोगित्ववत्वमेवसंसर्गइति एवञ्चाहार्थ्याज्ञानस्याप्यत्तएववारणसम्भवे दुर्व्वारमेवाव्यावर्त्तकत्वं लिङ्गज्ञानजन्यस्वस्य ॥ एतेन संशयाकारानुमित्यस्वीकारेऽपि नक्षतिः अप्रामाण्यज्ञानास्कन्दितानुमितिवारणाय ज्ञानपदलक्षणाया आवश्यकरs - भाववदन्यत्वविशिष्टज्ञान एव तस्या उचितत्वादशास्त्रसमासाश्र यणापेक्षया यद्वा लक्षणाया आवश्यकत्वेऽनिरूढाया अप्रामाण्य ज्ञानाभावविशिष्टानुमितावेव तत्करणमुचितन्नत्वनुमितित्वलाभार्थ. लिङ्गपदोपदानामित्याशयः ॥
यादशपक्षसाध्यकदोषविषय कानुमितेरप्रसिद्धिस्तादृशस्थलेs. व्याप्तिरितितु ऋजवात्यलम् ॥
यद्यप्यत्र अध्यापकविषयत्ताशून्यत्वस्य ज्ञानविशेषणत्वावश्यकत्वे देवघाटेतदोषमात्रे लक्षणासम्भव एवाविवक्षितत्वबीजत्वेनोद्भाव• यितुमुचितः तथाप्यव्यापक विषयताशून्यज्ञानी यत्वस्य विषयताविशे. पणत्वेन विवक्षायान्दोषासम्भवादनतिप्रयोजनत्वमेव तद्वीजस्वेनोक्त म् ॥ यद्वा लिङ्गविषयकत्वं न लिङ्गतावच्छेदकावच्छिन्नविषयताकत्वरू. पं हदोषहिमान्वह्निमदूधदादित्यत्र दोषविषयक लिङ्गविषयकशानस्याहायत्वेनाव्याप्त्यापत्तेः ॥ यत्तु हदोव हिमाञ्जलवद्धदादित्यत्र बहुच भाववज्जलवत्यतिव्याप्तिः, वहद्यभाववज्जलवद्विषयकनिश्चयस्य जलवदूधदत्वावच्छिन्नविषयकस्य निश्चयविशिष्टनिश्चयत्वेन प्रतिवन्धकत्वादिति ततच्छम् विवक्षणीयस्य विशिष्टद्वयाघटितत्वस्य फ. लतो निश्वयविशेषणताया एव लाघवेन युक्ततया अतिप्रसकेरलम्भ वात् तस्मादश्याप्तिवारणाय लिङ्गनिष्ठविषय ताकत्वमेव निवेश्यन्तथाच न हेस्वघटितदोषेष्वप्यव्याप्ति संभवति ॥
केचिस्वव्यापकविषयतायां लिङ्गतावच्छेदकावछिन्नविषयताव