________________
હતું. બાપુની ભસ્મ એમની દત્તક દીકરી પાસે પધરાવવાનું એમનું સૂચન ગામે સહર્ષ સ્વીકાર્યું. શ્રદ્ધાંજલિ રૂપ બે શબ્દો કહેતાં : બાપુનો સ્થૂળ દેહ તો પંચ મહાભૂતમાં ભળી ગયો. હવે તેમની ભસ્મ રહી છે. આ ભસ્મ પણ હમણાં પાણીમાં અદશ્ય થઈ જશે. બાકી રહેશે તેમના આદર્શો – સત્ય અને અહિંસા !' એ જ સભામાં તેઓ એક વેધક પ્રશ્ન પૂછે છે : ઘણાંને થશે ગાંધીજી અને આ સાધુને શું લાગે વળગે ? ધર્મ અને રાજકારણને મેળ કયાંથી ? (પા. ૬૪) ગાંધીજીને એક સાચા જૈન તરીકે પણ એમણે ઓળખાવ્યા છે. (પા. ૬૬) બાપુ સાથેનો એમનો ગુરુભાવ આ ગ્રંથમાં પણ જોવા મળે છે.
આ ગ્રંથમાં એક મહત્ત્વનો પ્રસંગ છે લીંબડીની જાહેર સભામાં વાહણ પગીનું સમર્પિત થવું.
મહારાજ નેમ આપો. અમારાં પાપી જીવન અમોને સતાવી રહ્યાં છે. બહુ દીથી કોઈ પવિત્ર સાધુની શોધમાં હતા.... મળી જાય તો પાપનો એકરાર કરી પાવન થઈએ.’
તમે મને ક્યાંથી ઓળખો ?' મહારાજશ્રી પૂછે છે.
તમોને ? તમોને કોણ ના ઓળખે ? ધોમધખતો તાપ અને ભાલના સૂકા પ્રદેશમાં, ઉઘાડે પગે જે અમારે માટે ફરે તેને અમે ન ઓળખીએ ?’ (પા. ૬૮)
શરૂઆતમાં નળકાંઠાના કોળી પટેલ, પછી પઢારો અને તેમાં પગી કોમનો ઉમેરો થતાં મહારાજશ્રીની સમાજ ઘડતરની રંગોળી વિવિધ માનવ પુષ્પોથી મહેંકી ઊઠી. આ વિહારયાત્રામાં હરિજનોના વાસમાં અને નિવાસોમાં ફરી તેમની મુશ્કેલીઓને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે છે. બહુમતી ધરાવતાં મુસ્લિમ ગામોમાં પણ એમને ઉમળકાભર્યો આવકાર મળ્યો છે, પ્રેમથી સાંભળ્યા છે. રાણપુરની મુસ્લિમ સભામાં તેઓ કોમી એકતાની એક ગુરુચાવી સમજાવે છે : 'મસ્જિદોમાં સાધુ સંતો, અને મંદિરોમાં મૌલવીઓ આવી એકબીજાના ધર્મનાં સાચાં તત્ત્વો સમજાવે અને સમજવાનો પ્રયત્ન કરે તો સાંપ્રદાયિક્તા જે જુદાઈ ઊભી કરે છે તે નાશ પામે’ (પા. ૮૦).
રૂઢિના જડબંધનમાં જકડાયેલ ધર્મને મુકત કરવા તેઓ અનેક જાતના દાખલા, દૃષ્ટાંતો અને શાસ્ત્રવચનો ટાંકી સમજાવતા ફરે છે. ધર્મનો મૂળ આત્મા સત્ય છે એટલે ક્રિયાકાંડો રૂપી શરીરને કેવળ પકડીને ન બેસી રહો અને ધર્મ એ પરિવર્તનશીલ છે, સમજી એનું સાતત્ય રક્ષણ કરતા રહેવું જોઈએ.
એમની 'ખાનદાન'ની વ્યાખ્યા પણ સમજવા જેવી છે. નીતિવાન એટલે ખાનદાન એ પર્યાયવાચીમાંથી તેને ધનવાન એટલે ખાનદાન આવું કઢંગું પરિવર્તન સમાજે કરી નાખ્યું. એમાં પરિવર્તન થયું પણ સાતત્ય ન જળવાયું.
૧૨
