________________
હતા. દેશમાં જે ભયંકર ઉથલપાથલ થઈ અને રાજકીય ગતિવિધિથી પ્રજાને જે સહન કરવું પડ્યું, તેમાં સ્વરાજ્યનો હર્ષોલ્લાસ ડૂબી ગયો. કંટ્રોલ માંડ ગયો, તો બીજી તરફ અનાજના ભાવો અંકુશ બહાર જવા લાગ્યા. મહારાજશ્રીને અજબ વિચાર ર્યો. નૈતિક ખેડૂત સંગઠનો ઊભાં કરવાનો. ખાનાર અને ખેડનારને પરવડે એવા ભાવ નક્કી થયા. પછી તો ગામે ગામ ખેડૂત મંડળની જ વાતો ચાલી.
ખેડૂતને જગતનો તાત' કહ્યો છે. તે જે કંઈ પેદા કરે છે તે સમગ્ર સંસાર અર્થે કરે છે. ખેડૂત બીજ વાવતાં કેવી યાચના કરે છેઃ
હે બીજ માવડી ! દેદે એક તાવડી,
બે ગોધા અને એક ગાવડી. બીજા એક વાર્તાલાપમાં કહે છે : ખેડૂત વાવતાં કે વાઢતાં આકાશ સામે જુએ છે. આકાશ એટલે કુદરત. તે અનીતિ કરી શકે? પરંતુ આવા વિપત્તિના કાળમાં પોતાના પરિશ્રમના બે પૈસા વધારે મળે તો કોને ન ગમે? તેમ છતાં તેઓ જે રીતે સર્વને સમજાવે છે તેમાં તેમનો માતૃભાવ અપ્રગટ રીતે આપણે જોઈ શકીએ છીએ.
નીકળ્યા છે તો સૌરાષ્ટ્રમાં જવા, પણ ખેડૂત મંડળની પીઠિકા ઊભી કરવામાં કાર્યકર્તાઓને જ્યાં મૂંઝવણ ઊભી થાય છે તો તરત ભાલ ભણી આવી રહે છે. અને ફરી પાછા સૌરાષ્ટ્ર ભણી વળે છે.
૨૪ જાન્યુઆરીથી ૪ ફેબ્રુઆરી સુધીના દિવસોમાં ધોળી ગામમાં વિશ્વવત્સલ ચિંતકવર્ગ ભરાયો છે. અહીં ખેડૂત મંડળની સ્થાપના અર્થે ૮૧ ગામના ખેડૂતોની પ્રતિનિધિ સભા, રવિશંકર મહારાજ અને લાલાકાકા જેવા આગેવાનોની હાજરીમાં મળે છે. ૩૦મી જાન્યુઆરીએ સાંજના પાંચ વાગ્યે વર્ગની પૂર્ણાહુતિ થાય છે. ત્યાં તો બાપુના અવસાનના વજ્રાઘાત સમાચાર સાંભળવા મળે છે. હૈયાં ભાંગી પડે છે. રવિશંકર મહારાજને વચલે સ્ટેશનેથી પાછા બોલાવવામાં આવે છે. મહારાજશ્રી સલાહ પૂછે છે. રવિશંકર દાદા આશ્વાસન આપે છે કે તમે તમારી સૌરાષ્ટ્રની યાત્રા ચાલુ રાખો, હું અહીં સંભાળી લઈશ.
મહારાજશ્રી ઘણી વખત કહેતા : બાપુના અવસાન પછી ઘણા દિવસ સુધી મારી આંખમાંથી આંસુ સુકાયાં નહોતાં.
બીજે જ અઠવાડિયે સાયલા મુકામે પોતાના ગુરુદેવના સાંનિધ્યમાં થોડા દિવસ ગાળી હૈયું હળવું કરે છે. ગુરુ-શિષ્ય બેમાંથી બાપુ માટે કોની શ્રદ્ધા-ભકિત વધારે એ કહેવું મુશ્કેલ છે. હકીકતમાં ગુરુ નાનચંદ્રજરૂપી કૂવામાંથી જ શિષ્યના કુંડમાં ઊતર્યું
૧૧
