________________
આ કાર્યમાં યુવાનોનું આકર્ષણ સૌથી વધુ હતું. સાધુ પણ યુવાન અને વિચારવંત કાંતિકાર હતો ને ! વિદ્યાર્થીઓને અનેક વિષયો પર પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. કોમી એકતા, અસ્પૃશ્યતા નિવારણ, નારી ઉન્નતિ, ઉચ્ચનીચના ભેદ - આ બધું મુનિશ્રીના પ્રત્યક્ષ આચરણથી સમજાયું (પા. ૮).
હરિજનો અને ભંગીઓ પ્રત્યેનો એમનો અનુરાગ પગદંડીના પ્રથમ પુસ્તકમાં જેમ જોવા મળે છે, તેમ આ ગ્રંથમાં પણ ભર્યો પડ્યો છે. વિરમગામમાં પ્રથમ પ્રથમ વાર જ સમૂહભોજન યોજાયું. હરિજન આલાભાઈ ગદ્ગદ્ કંઠે કહે છે : 'મને તો કદી કલ્પનાયે નો'તી કે અમારા સવર્ણભાઈઓ અમારી સાથે બેસીને ફળનો કકડો પણ વાપરશે. તેની જગ્યાએ સમૂહભોજન થયું” (પા. ૯).
તેમના ઉદ્દગારો સાંભળીને આ સમારંભના મુખ્ય મહેમાન અમદાવાદ ગુજરાત વિદ્યાપીઠથી આવેલ શ્રી મગનભાઈ દેસાઈ કહે છે : 'તેમને કેટલો આનંદ થયો હશે વિચારશો તો સમજાશે.'
વિરમગામને સંતબાલે જાણે ઘેલું કરી મૂકયું. ૩૦૦ જેટલાં ભાઈબહેનો સમૂહ સફાઈમાં ભળે, જાણે કે બધા ભેદ શારીરિક અને માનસિક સ્પૃશ્યાસ્પૃશ્યના ભૂંસાઈ ગયા ! હરિજનો, મુસ્લિમો અને ઈતર કોમના ઘરે ઘરનો સંપર્ક કર્યો, ફળિયે ફળિયે - ચોકે ચોકે સભાઓ ગોઠવી અને સ્વચ્છ વિરમગામનું મહામૂલું પદ વિરમગામને મળ્યું.
આ બધાની પાછળ કર્યું એવું બળ કામ કરતું હશે ! આનો જવાબ શ્રી મગનભાઈ દેસાઈ આ રીતે સમજાવે છે:
આ પ્રજા વિદ્વાન, પંડિત, કવિ, કલાકાર, ઉપદેશક, શાસ્ત્રી વગેરેને સાંભળે છે ભલે, પણ આ બધાનું સ્મરણ રાખવાને બદલે તેઓ એકાદ ઓલિયાને તો પળે પળે યાદ કર્યા કરે છે. અને તેથી તેઓ પૂર્ણાહુતિ કરતાં કહે છે : આવા પુરુષોની હાજરીમાં જીવીએ છીએ તે આપણાં સદ્ભાગ્ય છે. પણ તેઓ તો એક મર્મી કેળવણીકાર છે ને એટલે ઉમેરે છે: 'જીવતાં શીખી લઈએ તો !” (પા. ૧૫).
સંતબાલજીએ અહીંની પ્રજાને જીવનમંત્ર આપ્યો.
આ ચાતુર્માસનાં બે સંભારણાં અમને હાથવગાં થયાં છે. એક, પ્રથમ તો વિરમગામમાં તેમનો સન્માન સમારંભ યોજાયો તેના મંત્રીને હાથે તૈયાર થયેલ અહેવાલ, અને બીજો મહારાજશ્રીએ સ્વયં ચાતુર્માસનું કાઢેલું સરવૈયું.
મહારાજશ્રી કહે છે: વિરમગામની આમજનતાએ નિવાસ દરમિયાન જે સ્નેહથી નવડાવ્યો તેમાં વિહારની ઘટના ખાસ ઉલ્લેખપાત્ર છે... સેંકડો ભાઈઓ બહેનો
