Pramana Nirnaya

Author(s): Rajsuri, Indralal Shastri, Khubchand Shastri
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 7

प्रमाणनिर्णये
मितिक्रियाकरणत्वस्य प्रसिद्धेरिति चेत् । ननु च प्रमितिर्नामाव्युत्पत्त्यादिव्यवच्छित्तिरेव । सत्यामेव तस्यां चेतनस्येतरस्य वा प्रमितत्वोपपत्तेः । न च तत्राऽचेतनस्य करणत्वमविरोधात् । विरोधिनो हि कुतश्चित्कस्यचिद् व्यवच्छित्तिः, प्रकाशादिवान्धकारस्य । नाचेतनस्याप्यव्युत्पत्त्यादिना कश्चिदपि विरोधो यतस्ततोऽपि तव्यवच्छित्तिः परिकल्प्येत, सम्यग्ज्ञानात्तु तव्यवच्छित्तिरुपपन्नव तस्य व्यवसायात्मकत्वात् । व्यवसायस्य चाऽव्युत्पत्त्यादिना विरोधप्रसिद्धः। न हि व्यवसितमेव किश्चिदव्युत्पन्नमारेकितं विपर्यस्तं वा भवति । तदभाव एव तद्भावस्योपपत्तेः । अतः सम्यग्ज्ञानस्यैव तत्र करणत्वम् । अचेतनस्य त्विन्द्रियलिङ्गादेस्तत्र करणत्वं गवाक्षादेरिवोपचारादेव । उपचारश्च तद्व्यवच्छित्तौ सम्यग्ज्ञानस्येन्द्रियादिसहायतया प्रवृत्तेः। तन्नाऽचेतनस्य तत्र करणत्वं मुख्यवृत्त्या सम्भवति, नाऽप्यसम्यग्ज्ञानस्य । न हि तव्यापारपरामृष्टस्याऽव्युत्पत्त्यादिविकलतया भावस्य प्रमितत्वमुपपन्नं, तदसम्यक्त्वस्यैव तथासत्यभावापत्तेः । अव्युत्यत्त्यादिप्रत्यनीकस्य स्वभावस्यैव सम्यगर्थत्वात् । तस्य वा सम्यग्ज्ञानेऽपि भावे वाचनिकमेव तस्यासम्यग्ज्ञानत्वं भवेन्न वास्तवम् । ततः सम्यग्ज्ञानादेव व्यवसायात्मनस्तव्यवच्छित्तिः । यद्येषा न व्यवसायरूपी न प्रमाणस्य सम्यग्ज्ञानात्मनः फलं भवेत्, व्यवसायरूपत्वे सत्येव तदुपपत्तेः । अत एवोक्तं " प्रमाणस्य साक्षात्फलसिद्धिः स्वार्थ
१ " प्रश्नावधारणानुज्ञाऽनुनयामंत्रणे ननु” इत्यमरः। २ अनध्यवसायः। ३ अनध्यवसितम् । ४ शङ्कितम् । ५पदार्थस्य । ६ वाड्यात्रमेव । ७ सत्यं । ८ " तहीति" शिष्टांशः। ९ अज्ञाननिवृत्तिहीनोपादानोपेक्षावुद्धयः फलं। १० जैने. नेति शेषः। ११ ज्ञप्तिः ।