Pramana Nirnaya

Author(s): Rajsuri, Indralal Shastri, Khubchand Shastri
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 41

प्रमाणनिर्णये
मानमन्यत्राऽन्यदा तदभावेऽपि तद्भावशंकनस्यानिवृत्तेः। प्रत्यक्षपृष्ठभाविनो विकल्पात् तर्हि तथा तस्यावगमः। प्रत्यक्षं पौनःपुन्येन साधनस्य साध्यान्वयव्यतिरेकानुविधानमन्वीक्षमाणं सर्वत्र सर्वदाप्येतदेतेन विना न भवतीतिविकल्पकं ज्ञानमुपजनयति इति चेन्न; तेनाप्यप्रमाणेन तदवगमानुपपत्तेः। प्रमाणत्वमपि न तस्य प्रत्यक्षत्वेन विचारकत्वात्तद्वतः सर्वदर्शित्वापत्तेश्च । नाप्यनुमानत्वेनानवस्थापत्तेः । तदनुमानलिंगाविनाभावस्याप्यन्यस्मादनुमानादवगम इत्यपरापरस्यानुमानस्यापेक्षणात् । तस्माप्रत्यक्षानुमानाभ्यामन्यतयैवायं विकल्पः प्रमाणयितव्य, इत्युपपन्नं तस्यापि तर्काभिधानस्य प्रामाण्यम्, अन्यथा लिंगसाध्याविनाभावनियमस्य ततोऽनवगमप्रसंगात् । ततो युक्तं स्मृत्यादेरौपचारिकस्यानुमानस्य प्रामाण्यम् । एवं मुख्यस्यापि । किं तदिति चेत्, साधनात्साध्ये विज्ञानमेव । साधनं साध्याविनाभावनियमलक्षणं तस्मान्निश्चयपथप्राप्तात्साध्यस्य साधयितुं शक्यस्याप्रसिद्धस्य यद्विज्ञानं तदनुमानं। "किं तेन? प्रत्यक्षत एव पृथिव्यादितत्त्वस्य प्रतिपत्तेरिति चेन्न, ततोऽप्यनिश्चितप्रामाण्यात्तदनुपपत्तेः। नच प्रतीतिमात्रात्तन्निश्चयो मिथ्याप्रतिभासेष्वपि तद्भावात् । अविसंवादात्तन्निश्चयस्तस्याभ्यस्तविषयवेदनेषु प्रामाण्यव्याप्ततया प्रतिपत्तेरिति चेत्, आगतमनुमानं; निश्चितव्याप्तिकादादर्थातरप्राप्तेरेवानुमानत्वात् । अनुमानमभ्यनुज्ञायत एव परप्रसिद्धयति चेत्, कुतो न स्वप्रसिद्धया ? वस्तु
१ सौगतः।२ विकल्पज्ञानेन।३ स्वयं । ४ पुरुषस्य । ५ त्रैलोक्यत्रकाल्यवर्त्यस्मदादिप्रत्यक्षागोचरे सकलसाध्यसाधनव्यक्ति साक्षात्करणवदशेषातींद्रियार्थसाक्षात्करणोपपत्ते. रिति भावः। ६ तर्कत्वेन प्रामाण्याभावे ।७ प्रामाण्य मिति शेषः । ८ अबाधितस्येति भावः।९ प्रतिवादिनं प्रति असिद्धरय । १० चार्वाको वदति । ११कुत इति शेषः ।