Pramana Nirnaya

Author(s): Rajsuri, Indralal Shastri, Khubchand Shastri
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 68

परोक्षप्रमाणस्य निर्णयः।
व्योमकुसुमादिवत्ततस्तेषु तत्कल्पनानुपपत्तेस्ततो विषयभावादेव तत्प्रतीतिवदन्यत्रापि तदभिनिवेश इति कथं न सर्वप्रत्ययमिथ्यात्वं लोकविरुद्धं ।
हेतुसाध्ययोरिव दृष्टांतस्याप्याभासो निरूपयितव्यः, अन्यथातद्विलक्षणतया तस्य निरूपणानुपपत्तेरिति चेत् न, दृष्टांतस्यैव तदभावेऽप्यनुमानस्य बहुलमुपलंभेन तं प्रत्यनंगत्वात्, तमम्युपगम्य तु ब्रूमः । साध्यसाधनधर्मयोः संबंधो यत्र नितिः स दृष्टांतः। स च द्वेधा, साधम्र्येण वैधम्र्येण च । तत्र शब्दस्य कृतकत्वादेरनित्यत्वे साधम्र्येण घटः वैधयेणाकाशं तंत्र तयोरन्वयमुखेन व्यतिरेकद्वारेण च संबंधपरिज्ञानात् ।
तदाभासाः पुनः साध्यविकलादयः-तत्र नित्यः शब्दोऽमूतत्वादित्यत्र कर्मवदिति साध्यविकलं निदर्शनमनित्यत्वात् कर्मणः, परमाणुवदिति साधनविकलं मूर्त्तत्वात्परमाणोः, घटवदित्युभयविकलं अनित्यत्वान्मूर्त्तत्वाच्च घटस्य । रागादिमान सुगतो वक्तृत्वादित्यत्र रथ्यापुरुषवदिति संदिग्धसाध्यं रथ्यापुरुषे साध्यस्य प्रत्यक्षेणानिश्चयात्, वचनस्य च तत्र दृष्टस्य तदभावेऽपीच्छया संभवात् । अत एव मरणधर्माऽयं रागादित्यत्र असर्वज्ञोऽयं रागादित्यत्र च संदिग्धसाधनं संदिग्धोभयं च रागादिवदसर्वज्ञत्वस्यापि तत्र निश्चेतुमशक्यत्वात् । रागादिमानं वक्तृत्वादित्यत्र अनन्वयं, तत्रै रागादेरसिद्धौ तदन्वयस्यासिद्धेः। अनित्यः शब्दः कृतकत्वात् घटवदित्यत्राप्रदर्शितान्वयं, यद्यस्कृतकं तत्तदनित्यमित्यन्वयप्रदर्शनस्यात्राभावात् , यदनित्यं
१ प्रयोग । २ घटाकाशयोः । ३ साध्यसाधनयोः। ४ मीमांसकाभ्युपगतादृष्टवत् । ५ सुगत इत्यनुवर्तते। ६ न विद्यते साध्यसाधनयोरन्वयो यत्र । ७ रथ्यापुरुषवदित्यत्र ।