________________
જાન્યુઆરી, ૨૦૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન શ્રુતજ્ઞાન-પ્રાતિભજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન અર્થાત્ શ્રુતજ્ઞાનથી કેવળજ્ઞાન સુધીની યાત્રા
સેવંતીલાલ શાંતિલાલ પટણી જૈનદર્શનનો નીચોડ છે આત્મા અને તેના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન. તેમાં પહેલાં બે પ્રકાર મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન. એ પરોક્ષજ્ઞાન એટલા જૈનદર્શન એ આત્માની ખોજનું દર્શન છે. એટલે જ એ અધ્યાત્મ પ્રધાન માટે કહેવાય છે કે તે ઈન્દ્રિયસાત્રિકર્ષજન્ય જ્ઞાન છે. અર્થાત્ તે ઈન્દ્રિયો દર્શન કહેવાય છે. ચિંતનની કે સાધનાની અંતિમ પરિણતિ કે અંતિમ અને મન દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે. જ્યારે બાકીના ત્રણ જ્ઞાન એટલે લક્ષ મોક્ષ છે. (સિદ્ધત્વની પ્રાપ્તિ). મોક્ષ એ સાધ્ય છે. જ્યારે ધર્મ અને અવધિજ્ઞાન, મનપર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાનને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન તરીકે દર્શન તેની સાધના છે. દર્શનનો અર્થ છે તત્ત્વજ્ઞાન દ્વારા સત્યનો ગણવામાં આવ્યા છે. પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન એટલે ઈન્દ્રિયો કે મન ઈત્યાદિ સાક્ષાત્કાર કરવાનો માર્ગ બતાવે છે. જ્યારે ધર્મ એ માર્ગ પર આચરણ કોઈપણ વસ્તુની સહાયતા વિના આત્માને જે સાક્ષાત્ બોધ થાય તેને દ્વારા ચાલવા પ્રેરિત કરે છે. અર્થાત્ ધર્મ એ વિજ્ઞાન છે અને દર્શન તેની પ્રત્યક્ષજ્ઞાન કહેવાય છે. અવધિજ્ઞાન અને મનપર્યવજ્ઞાનને તે તે પ્રયોગશાળા છે. એનું ફળ એ ચારિત્ર છે અને પરિણામે મોક્ષની પ્રાપ્તિ આવરણના ક્ષયોપશમજન્ય હોવાથી તે જ્ઞાનને વિકલજ્ઞાન કહેવાય છે. આ તીર્થંકર પરમાત્માએ કરેલું પ્રદાન છે.
છે. જ્યારે કેવળજ્ઞાનને સકલ કહેવાય છે. અહીંયાં એક વાત સમજવા સમકિત એ આત્મોન્નતિનું અર્થાત્ ધર્મનું મૂળ છે અને મોક્ષનું બીજ જેવી છે. આ પાર્થિવ દેહ (ઈન્દ્રિયો કે જે દેહના અંગ છે) અને દેહાલયમાં પણ કહેવાય છે. મોક્ષનું પ્રથમ દ્વાર એવા સમકિતની પ્રાપ્તિ કર્યા બાદ વસતો હું એટલે આત્મા એ બન્ને આકાશ પ્રદેશના વાસી છે. આ દેહ વરસોની કઠોર સાધના, ઉપાસના કે આરાધના કરીને આત્માના શત્રુ એ પાર્થિવ છે અને દેહાલયમાં વસતો આત્મા એ દેવી છે. આ બન્નેનો એવા ચાર ઘનઘાતિ કર્મોનો ક્ષય કરીને વીતરાગી બની યથાખ્યાત સમન્વય અને સંગમ અભુત રીતે સધાયો છે. આ મનુષ્યને કુદરત કે ચરિત્ર પાળીને આત્મા અંતે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સર્વજ્ઞ અને સર્વદર્શી નિસર્ગ દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલ અભુત દેવિ દેન કે વરદાન છે. મનને લીધે બને છે, જે પરમાત્મા કહેવાય છે. ચોસઠ ઈન્દ્રાદિ દેવ-દેવતાઓ ત્રણ શક્તિઓ મળી. ઈચ્છાશક્તિ (Will Power), જ્ઞાનશક્તિ સમવસરણની રચના કરે છે. પરમાત્મા સમવસરણમાં બિરાજમાન (Knowledge) અને ક્રિયાશક્તિ (Action Power). એના કારણે થઈ દેશના આપે છે. ગણધરોને પ્રતિષ્ઠિત કરી તીર્થની સ્થાપના કરે છે વિચારવાની, સંવેદનાની, સર્જવાની, સમાયોજનની, વિમર્શવાની આદિ અને ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરીને આ જગતનું સર્વશ્રેષ્ઠ પદ એટલે સમર્થતાઓ પ્રાપ્ત થઈ. તીર્થકર બને છે. સર્વ શ્રુતજ્ઞાનની માતા (અષ્ટપ્રવચન માતા), શ્રુતજ્ઞાનનું લક્ષણ તીર્થ રોપવિષ્ટત્વે સતિ વુદ્ધતિશયચંદ્રણ થરવ અનેકાંતવાદની જનની કે જેમાં આ જગતની સર્વ ફિલોસોફી સમાઈ રિતરુપર્વશ્રતસ્થ ક્ષણમ્ | અર્થાત્ તીર્થકરોના ઉપદેશ દ્વારા પ્રકાશેલા જાય એવી ત્રિપદી કે ઉપન્નઈવા, વિગમેઈવા, ધ્રુવેઈવા એવી ત્રિપદિ અને પ્રખર બીજબુદ્ધિસંપન્ન એવા ગણધરોએ રચેલા શાસ્ત્રોને શ્રુત ગણધરોને પ્રદાન કરી, અર્થથી ઉપદેશ આપે છે. એ દ્વારા કહેવાય છેઃ સર્વશબ્દસક્રિપાતિ, બીજબુદ્ધિધારક પ્રતિભાશાળી ગણધરો તત્પાતિક મર્થ ભાષૉર્દન સૂત્ર ગ્રંથતિ સધરા નિપુvi શાસનસ્થ હિતાર્થ તત બુદ્ધિ દ્વારા સૂત્રોની રચના કરી દ્વાદશાંગી રૂપે શ્રુતજ્ઞાનની નિર્મિતી કરે સૂત્ર પ્રવર્તતા અર્થાત્ તીર્થંકર ભગવંત અર્થથી ઉપદેશ આપે છે. અને નિપુણ છે. જેને આપણે આગમો કહીએ છીએ.
એવા પ્રતિભાશાળી ગણધરો શાસનના હિત માટે સૂત્રની રચના કરે આગમોમાં તત્ત્વજ્ઞાન વિષે સાંગોપાંગ ચર્ચા કરવામાં આવી છે. છે. ત્યારથી શ્રતની પ્રવૃત્તિનો પ્રારંભ થાય છે. એટલે જે જ્ઞાન ત્રિકાલ તત્ત્વ શબ્દ તત્ત્વ એમ બે શબ્દોના સમાસથી બનેલો છે. તત્ એટલે વિષયક છે (ત્રિકાલિન), આગમશાસ્ત્રોને અનુસરનારું છે તેમજ તે તે જગતના પદાર્થો (પદાર્થ કે જેને નામ આપી શકાય એવા જગતના ઈન્દ્રિયો અને મનને જેના બાહ્ય કારણરૂપ છે તે જ્ઞાનને જિનેશ્વરોએ સર્વે પદાર્થો) અને ત્વ એટલે તેના સ્વરૂપને જાણવું. અર્થાત્ આ જગતમાં શ્રુતજ્ઞાન કહ્યું છે. શાસ્ત્રકારોએ જ્ઞાનના જે પાંચ પ્રકારો બતાવ્યા છે જે પદાર્થ ખરેખર જેવો છે, તેવું તેનું જ સ્વરૂપ છે તે પદાર્થનું યથાર્થ એમાં શ્રુતજ્ઞાન સિવાયના બાકીના ચાર જ્ઞાન મુકજ્ઞાન (મુંગાજ્ઞાન) જ્ઞાન તેને તત્ત્વ કહેવાય છે. અને તે તત્ત્વનું યથાર્થ જ્ઞાન તેને તત્ત્વજ્ઞાન કહેવાય છે. એ કોઈને પોતાનું સ્વરૂપ કહી શકતા નથી. જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે.
સાક્ષર, વિચારણા વર્ણરૂપ છે. અર્થાત્ તે અર્થરૂપ છે. તેથી તે પરને શ્રુતજ્ઞાન: જે અધ્યાત્મ દૃષ્ટિ દ્વારા પરમાત્મપદ જાણી શકાય છે તે આપી શકાય છે. અર્થાત્ તે બોલકું જ્ઞાન છે. સ્વ પર પ્રકાશક છે. તેથી આંતરદૃષ્ટિને જ્ઞાન કહેવાય છે. અર્થાત્ જેનાથી આત્મતત્ત્વ જણાય તે જ કેવળી ભગવંતોને પણ શ્રુતજ્ઞાનનો સહારો લેવો પડે છે. જ્ઞાન કહેવાય છે. શાસ્ત્રકારોએ જ્ઞાનના પાંચ પ્રકારો બતાવ્યા છે. શબ્દ એ વાસ્તવિક શ્રુતજ્ઞાનનું કારણ છે. અર્થાત્ શબ્દ એ દ્રવ્યશ્રુત
