Namalinganusasan Amarkosa

Author(s): Bhanuji Dikshit, Shivdatt Pandit
Publisher: Satya Bhamabai Pandurang

Page 382

३७४
अमरकोषः।
[तृतीयं काण्डम्
AM (१) *
हयोः
।।१४) ॥ .
(३।१।१३४) 'इशः स्यादिङ्गितेऽद्धते । ज्ञानजङ्गमयोश्चापि' छेदने' (तु. प० से.) । कृतेश्छः क्रू च' (उ० २१२१) इति इति हेमचन्द्रः ॥ (२)॥॥ 'चरिचलि- (वा० ६।१।१२) रक् ।-कृणाति-इति स्वामि-मुकुटोक्तविग्रहस्तु चिन्यः । इति द्वित्वादि । 'चराचरं जङ्गमे स्यादिङ्गविष्टपयोरपि' (इति | 'क्रूरा नृशंसघोरोष्णकठिनाः' इति हैमः ॥ (३) ॥॥ कठिहैमः)॥ (६)॥*॥ षट् 'चरस्य ॥
चकिभ्यामोरन्' (उ० १।६४)। 'कठोरौ पूर्णकठिनौ' इति चणनं कम्पनं कम्प्रं चलं लोलं चलाचलम् ॥७४
हैमः ॥ (४) *॥ नितिष्ठति । मद्गुरादिः (उ० १४१)॥ चञ्चलं तरलं चैव पारिप्लवपरिप्लवे ।
(५) ॥॥ दहति, देहति स्म वा । 'दृह दृहि वृद्धौ' (भ्वा.
प.से.)। 'दृढः स्थूलबलयोः' (१२।२०) इति साधुः । चेति ॥ चलनशीलम् । 'चल गतौ' (भ्वा०प० से.)
'दृढं स्थूले नितान्ते च प्रगाढे बलवत्यपि' (इति मेदिनी)। 'चलनशब्दा-' (३।२।१४८) इति युच् । 'चलनं भ्रमणे |
(६) ॥॥ जीर्यति । 'जष वयोहानौ' (दि. प० से.) । बाहुकम्पे कम्प्रे तु वाच्यलिङ्गकम् । चलनी वस्त्रघर्घर्या वारिभेदेऽपि
लकादठच् । 'जरठः कर्कशे पाण्डौ कठिनेऽप्यभिधेयवत्' च क्वचित् )' इति विश्व-मेदिन्यौ ॥ (१) ॥*॥ कम्पन
इति विश्वः (७) ॥*॥ मूर्तिः काठिन्यमस्यास्ति । मतुप शीलम् । 'कपि चलने' (भ्वा० आ० से.)। 'कम्पनं न द्वयोः
(५।२।९४) ॥ (८) मूर्च्छति स्म । 'मुर्छा मोहसमुच्छ्राकम्पे कम्प्रे स्यादभिधेयवत्' (इति मेदिनी) ॥ (२) ॥॥
ययोः' (भ्वा०प० से.)। अकर्मकत्वात् क्तः (३।४।७२)। 'नमिकम्पि-' (३।२।१६७) इति रः ॥ (३) ॥*॥ चलति ।
('आदितश्च' (१२।१६) इति नेद)। 'न ध्याख्या-' (1. अच् (३।१।१३४)॥ (४) ॥*॥ लोडति । 'लुड विलोडने'
२१५७) इति नत्वं न । 'मूर्त स्यात्रिषु मूर्छाले कठिने मूर्ति(भ्वा०प० से.)। क्वचिदपवादविषयेऽप्युत्सर्गप्रवृत्तेरच् (३।
मत्यपि' इति विश्वः (मेदिनी) ॥ (९) ॥॥ नव 'कठि१।१३४) । उलयोरेकत्वम् ॥ (५)॥*॥ 'चरिचलि-' (वा.
नस्य॥ ६।१।१२) इति द्वित्वादि ॥ (६)॥*॥ चञ्चति । 'चञ्चु गतौ' (भ्वा०प० से.)। बाहुलकादलच । 'चञ्चला तु तडिल
प्रवृद्धं प्रौढमेधितम् ॥ ७६॥ म्योश्चञ्चलश्चपले(: कामुके)ऽनिले' (इति मेदिनी) ॥ (५)
प्रेति ॥ प्रवर्धते स्म । 'वृधु वृद्धौ' (भ्वा० आ० से.)। ॥*॥ तरति । आलच (बाहुलकात्)। 'तरलं चञ्चले पिङ्गे भास्करेऽपि त्रिलिङ्गकम् । हारमध्यमणौ पुंसि यवागूसुरयोः
'गत्यर्था-' (३।४।७२) इति कः ॥ (१) ॥॥ प्रोह्यते स्म । स्त्रियाम्' इति विश्व-मेदिन्यौ ॥ (6) ॥*॥ परिप्लवते। 'प्लुङ्
'वह प्रापणे' (भ्वा० उ० अ०)। क्तः (३।२।१०२) । गतौ' (भ्वा० आ० से.)। अच् (३।१।१३४)॥ () ॥॥
'प्रादूहो-' (वा० ६।१।८९) इति वृद्धिः ॥ (२) ॥१॥ एधते
स्म । 'एध वृद्धौ' (भ्वा० आ० से.)। 'गत्यर्था-' (३॥४॥ प्रज्ञाद्यण् (५।४।३८)। 'पारिप्लवश्चाकुले स्याच्चञ्चले च' इति | हैमः (मेदिनी)॥ (१०)॥*॥ दश 'चलस्य'॥
७२) इति क्तः ॥ (३) ॥॥ त्रीणि 'प्रवृद्धस्य॥ अतिरिक्तः समधिकः
पुराणे प्रतनप्रत्नपुरातनचिरंतनाः। अतीति ॥ अतिरिच्यते स्म । 'रिचिर विरेचने' (रु.
प्विति ॥ पुरा भवम् । 'सायंचिरम्-' (४।३।२३) इति उ० अ०)। क्तः (३।२।१०२) ॥ (१)॥*॥ सम्यगधिकः ॥
ट्युट्युलौ। 'पुराणप्रोक्तेषु-' (४।३।१०५) इति निर्देशात्तुण् न । (२) ॥* द्वे 'अधिकभूतस्य' ॥
'अवाधकान्यपि निपातनानि' इति पक्षे भवति । 'पुराणं दृढसंधिस्तु संहतः॥७५॥ प्रत्नशास्त्रयोः। पुराणः षोडशपणे' (इति हैमः) ॥ (१)॥॥ द्विति ॥ दृढः संधिः संधानमस्य ॥ (१) ॥॥ संहन्यते 'नश्च पुराणे प्रात्' (वा० ५।४।३०) इति व्युः ॥ (२) ॥१॥ स्म । क्तिः (३।२।१०२)। 'संहतं संगते दृढे' इति हैमः॥ नः (वा० ५।४।३०) च ॥ (३) ॥*॥ पुरा भवम् । व्युः (२) 'दृढसंधानस्य॥
(४।३।२३)॥ (४)॥ ॥ चिरे भवम् । 'सायंचिरम्-' (४. कक्खटं कठिनं क्रूरं कठोरं निष्ठुरं दृढम् । ३।२३) इति ट्युः, निपातनान्मान्तत्वम् ॥ (५) ॥*॥ पञ्च जरठं मूर्तिमन्मूर्तम्
'पुरातनस्य' ॥ केति ॥ कक्खति । 'कख हसने' (भ्वा०प० से.)। 'शकादिभ्योऽटन्' (उ० ४।११२) ॥॥ ('खक्खटम्' इति)
१-पुराणशब्देन पुरातनशब्दस्य बाधः प्राप्तोऽपि पृषोदरादिकवर्गद्वितीयादिः-इत्यन्ये ॥ (१) ॥ ॥ कठति । 'कठ कृच्छ्र
| त्वात् (६।३।१०९) नेति बोध्यम् । 'अबाधकान्यपि निपातनानि'
इति तु भाष्यविरुद्धम्-इति परिभाषेन्दुशेखरे नागेशः । जीवने' (भ्वा०प० से.) 'बहुलमन्यत्रापि' (उ० ३।४९)
२–'नश्च पुराणे प्राद्वक्तव्यः । लप्-तनप्-खाश्च प्रत्यया वक्तव्या' इतीनच् । 'कठिनमपि निष्ठुरे स्यात् स्तब्धेऽपि त्रिषु नपुंसक
त्रिषु नपुसक | इति भाष्ये तनप्प्रत्ययस्यैव विधानेनात्र तद्विरोधात् ट्युविम् । काठना खाटकायामाप काठना गुडशकराया | धानमसंगतम् । अत एव स्वामि-मुकुटाभ्यामपि तनप्रत्यय एवाङ्गीच' इति विश्वः (मेदिनी) ॥ (२) ॥॥ कृन्तति। 'कृती कृतः॥
खटम्' इति) वा (६।३।१०९) नेति बोध्या परिभाषेन्दुशेखरे ना