________________
૧૨
આવ્યું. સને ૧૮૭૧ થી સરકારે સર કનિંગહામને તે વિભાગના ડાયરેકટર જનરલ નીમ્યા, જેણે આ વિષયમાં ઘણા જ પરિશ્રમ લઈ અનેક ખાખતા પર અજવાળું પાડયુ છે તે સને ૧૮૮૫ માં નિવૃત્ત થયા એટલે તેમને સ્થાને ડૉ. મર્જ સ ડાયરેકટર જનરલ તરીકે નિમાયા. તેઓ પણ ૧૮૮૯માં નિવૃત્ત થયા અને એ કાર્ય મંદ પડ્યું.
અંતે લાઈકને એશિયાટિક સાસાયટીના સારભમાં તા. ૧-૨-૧૮૯૯માં આ ખાતાને ઉન્નત કરવા ખૂબ ભાર મૂકયો. પરિણામે સરકારે સને ૧૯૦૧ માં આ ખાતાને એક લાખ રૂપિયા ખરચવાની મંજૂરી આપી. સને ૧૯૦૨માં જનરલ માલ સાહેબ ર્હિંદમાં આવ્યા ત્યારે નવા ડાયરેકટર જનરલ તરીકે નિમાયા.
ત્યારથી આ ખાતાના નવા ઇતિહાસ શરૂ થાય છે. પછી તા હિંદના દેશી રાજ્યાએ પણ આ તરફ ધ્યાન આપ્યું. જ્યાં ત્યાં સંગ્રહાલયે સ્થપાયાં અને બ્રિટીશ રાજયમાં પણ મ્યુઝિયમ ખાલાયાં. પુરાતન સંસ્થાધનના ઇતિહાસના આ સાર છે. (જૈ. સા. ખ. ૨. અંક ૩-૪)
અલબત્ત, પ્રાથમિક અભ્યાસી સÀાષકાએ જૈન અને બૌદ્ધને એક માની લઈને જે કેટલાક નિર્ણચા કરેલા છે તે હજીયે નવા સંશાષકાને હાથે પુનરાવર્તન નથી પામ્યા એ સખેદ જાહેર કરવું પડે છે. છતાં ભારે આનંદની વાત એ છે કે આ કાર્યમાં પહેલવહેલાં વિદેશી વિદ્વાનાએ સંશાધનનું જે વૃક્ષ ભારતની પુણ્યભૂમિમાં વાગ્યું તેને ભારતના સુપુત્રોએ આજ સુધી સિંચીને પુષ્ટ અને વિશાળ બનાવ્યું
