________________
ક્ષત્રિયકુંક વચ્ચે આ જ રીતે નદીમાર્ગો અને સ્થળમાગે પડ્યા છે.
ક્ષત્રિયકુંડ પહાડી ઘાટી પર તે છે જ. પહાડ પરથી સમતલ ભૂમિમાં આવવા માટે નદી કાંઠાને માગ વધારે સરળ હોય છે. પ્રાચીન કાળમાં અહીં પણ નદી પાસે એક એ રસ્તે હશે કે જ્યાંથી પસાર થતાં મુસાફરને નદીના ઊભા પટે ચાલવું પડે અથવા નદીના બે વહેણે ઓળંગવા પડે. પહાડથી સમતલ ભૂમિમાં આવવા માટે ચડાવ ઉતારવાળ કઠણ માર્ગ પણ હોય છે, તેમ અહીં નદીથી દર બીજે એ રસ્તે હતું કે જ્યાં ચાલતાં વચ્ચે નદી આવે જ નહીં. ક્ષત્રિયકુંડથી કમરગામ જવા માટે આવી રીતના બે માર્ગો હશે એમ લાગે છે.
હવે એ પણ કબૂલ કરવું પડે છે કે, વૈશાલીવાળી ગંડકી નદી અને ક્ષત્રિયકુંડની પહાડી નદી તે બંને એક નથી. તે બંનેનાં વહેણની દિશાઓ પણ જુદી જુદી છે. ગંડકી નદી આડી વહેતી હતી એટલે વૈશાલીથી વાણિજ્યગ્રામ જવાને એક જળમાર્ગ જ હતું, સ્થળમાર્ગ હતું જ નહીં. જ્યારે ક્ષત્રિયકુંડની પહાડી નદી રસ્તાની પાસે પાસે ઊભી વહેતી હતી. વહેણના વળાંકને લીધે પાસેના એક રસ્તામાં વચ્ચે આવી જતી હતી, જ્યારે ઘરના બીજા રસ્તાની વચ્ચે આવતી ન હતી. એટલે ક્ષત્રિયકુંડથી કર્મારગામ જવા માટે જળમાર્ગ અને ભૂમિમાર્ગ એમ બે માર્ગો હતા.
જેમ ગંડકી નદી અને આ પહાડી નદી તે બંને જુદી જુદી નદીઓ છે, તેમ તે પરનાં વૈશાલી નગર અને ક્ષત્રિયકુંડે નગર પણ જુદાં જુદાં નગર છે.
