________________
ક્ષત્રિયકુંડ
તે માટે આજે આપણને જુદી જુદી વિચારધારાઓ મળે છે. તે વિષયના જાણકાર વિદ્વાના આ અંગે એવા એવા નિહ્ યા મૂકી દે છે કે, જેને વાંચતાં આપણે ચિક્તિ થઈ જઈએ, અને તરત જ એમ માલી ઊઠીએ કે અઢી હજાર વર્ષ પહેલાંના ક્ષત્રિયકુંડને શું આપણે આટલી જલદી ભૂલી ગયા છીએ અથવા તેની કાયાપલટને લીધે આપણે ભ્રમિત થઈ ગયા છીએ ? ગમે તે હા, પણ આજે ક્ષત્રિયકું ડ પુરાતત્ત્વની દ્રષ્ટિએ ગંભીર વિચારણાનું અંગ મન્યું છે, અને સ ંશાધનપ્રિય વિદ્યાના તે માટે પેાતાની કલમદ્વારા જુદા જુદા નિ ચૈા આપ્યું જાય છે. અમે પણ તેમાં નિર્ણયની દ્રષ્ટિએ ઉપયાગી થાય તેમ કરવા આ પ્રયત્ન આરભ્યા છે.
સૌ પહેલાં એક વાત જાણવી જરૂરી છે કે, અંગ, બિહાર, બંગાલ, મગધ, ઉત્તર હિંદ અને વિદેહ એ જૈના તથા ઓહોની પ્રાચીન ધમ પ્રચારની ભૂમિ છે. બૌદ્દો શ’રાચાર્ય ના સમયમાં હિંદમાંથી હિજરત કરી ગયા, અને ખારેક સદીઓ પછી પાછા આવ્યા, તે દરમિયાન તેએ બૌદ્ધ તીર્થભૂમિએને ભૂલી ગયા હતા. જૈના પણ એ જ અરસામાં હિંદમાંથી નહિ કિન્તુ પૂર્વ દેશમાંથી હિજરત કરી ગયા હતા, અને મધ્ય હિંદ, પશ્ચિમ હિંદ તથા દક્ષિણમાં પડેોંચી ગયા હતા. જૈનેએ યુગપલટા થતાં જ પુનઃ પૂર્વ દેશમાં આવી પેાતાનાં તીર્થોને સાવધાનીથી પેાતાને તાબે કરી લીધાં. ભ॰ નેમિનાથનાં એ કલ્યાણકા અને તેવીશ ભગવાનેાનાં પાંચે કલ્યાણકા
આ પ્રદેશમાં થયાં છે. એટલે જૈનાએ ત્યાં ત્યાં જઈ સમ્મતશિખર, પાવાપુરી, ક્ષત્રિયકુંડ, રાજગૃહી વગેરે તીર્થસ્થાના અને મથુરાના સુપાર્શ્વ સ્તૂપ વગેરે તીર્થાન કબજે લઈ લીધાં.
