________________
તે રક્ષામાં જ આવેલી છે. વાછત્રાડ પાસેનું ક્ષત્રિયકુંડ તથા હાશાલી પાસેનું વાસુકુંડ આર્યદેશમાં છે.
મુનિઓને પણ સામાન્ય રીતે તે સાડી પચીસ દેશોમાં વિચારવાની આજ્ઞા છે. છતાં પણ બૃહકલ્પમાં અંગ-મગધ, વત્સ (કૌશામ્બી), સ્થણ (કુરુક્ષેત્ર, અને કુણાલની સરહદ સુધીના દેશોને મુનિઓના વિહાર માટે તત્કાલીન આર્યભૂમિ તરીકે બતાવ્યા છે, એ તે સમયે તે દેશમાં ધર્મપ્રધાનતા વિશેષ હતી એના કારણે જ બતાવ્યા છે. જે એમ ન હોય તે તે સીમાડા બહાર ભગવાનની કલ્યાણક ભૂમિઓ છે તેમજ વિતભય, કોટિકવર્ષ, ભદ્રિકા, જુવાલુકા, પાવાપુરી, વગેરે વિહાર ભૂચિઓ છે તે કેમ હોય? આથી સાડી પચીસ આદેશો છે અને મધ્યના અમુક દેશે પ્રણામ ધર્મભૂમિ છે એમ માનવું એ તર્કસંગત સમન્વય છે. બૌદ્ધશાસ્ત્રોમાં અને “શ્રીભગવતીસૂત્રમાં સેળ મહાજનપદ બતાવ્યા છે, જેનું ક્ષેત્રફળ વિશાળ છે, તે પણ સાડી પચીસ આર્યદેશામાંના જ છે, એટલે સાડી પચીસ શો જ તત્કાલીન વિહારભૂમિ છે અને તત્કાલીન ધર્મભૂમિ છે, જેમાં વળી સામ્રાટ સંપ્રતિ પછી ઘણે જ વધારો થયો છે. મૂળ વાત એ છે કે, વાસકંડે અને ક્ષત્રિયકુંડ બને આર્યદેશમાં જ છે.
૨. પાટનગર વૈશાલી તે સમયે વૈશાલી ગણરાજ્યની પ્રધાન રાજધાની હતી.
ઈતિહાસ કહે છે કે, વિદેહની પ્રજાએ કન્યા પર આક્રમણ કરનાર મહાકામી કરાલ રાજાને મારી નાખી,
