Kavyanushasanam

Author(s): Prashamrativijay
Publisher: Pravachan Prakashan Puna

Page 25

प्रथमोऽध्यायः
हास्यप्रायं प्रेरणं तु स्यात् प्रहेलिकयान्वितम् । सख्याः समक्षं पत्युर्यदुद्धृतं नृत्तमुच्यते । मसृणं च क्वचिद्धूर्तचरितं शिङ्गकस्तु सः । ऋतुवर्णनसंयुक्तं रामाक्रीडं तु भाष्यते ॥ मण्डलेन तु यन्नृत्तं हल्लीसकमिति स्मृतम् । एकसूत्रं तु नेता स्याद्गोपस्त्रीणां यथा हरिः ॥ यस्मिन्कुलाङ्गना पत्युः सख्यग्रे वर्णयेद्गुणान् । उपालम्भं च कुरुते गेये श्रीगदितं तु तत् ॥ अनेकनर्तकीयोज्यं चित्रताललयान्वितम् । आचतुः षष्ठियुगला द्रासकं मसृणोद्धते ॥ गोष्ठे यत्र विहरतश्चेष्टितमिह कैटभद्विषः किञ्चित् । रिष्टासुरप्रमथनप्रभृति तदिच्छन्ति गोष्ठीति ॥ '
धीरप्रशान्तनायकोपेता गद्येन पद्येन वा सर्वभाषानुविद्धा
४१
कथा ॥६६॥
आख्यायिकावन्न स्वचरितव्यावर्णकोऽपि तु धीरशान्तो नायकः । तस्य तु वृत्तमन्येन कविना यत्र वर्ण्यते सा काचिद्गद्यमयी कादम्बरीवत् । काचित्पद्यमयी लीलावतीवत् । सर्वभाषानुविद्धा संस्कृतप्राकृतेन मागध्या सौरसैन्या शच्या अपभ्रंशेन वा रचिता कथा ||
गद्यपद्यमयी साङ्का सोच्छ्वासा चम्पूः ॥६८॥
यान्यङ्कानि स्वनाम्ना परनाम्ना वा करोति कविः तैर्युक्ता उच्छासनिबद्धा चम्पू: । यथा वासवदत्ता दमयन्ती वा ॥
इति महाकविश्रीवाग्भट्टविरचितायामलङ्कारतिलकाभिधानस्वोपज्ञकाव्यानुशासनवृत्तौ प्रथमोऽध्यायः ।
द्वितीयोऽध्यायः
'निर्दोषौ शब्दार्थों काव्यम्' इत्युक्तम् । तत्र शब्ददोषानाहनिरर्थक - निर्लक्षणाश्लीलाप्रयुक्तासमर्थानुचितार्थ - श्रुतिकटु-क्लिष्टाविमृष्टविधेयांश विरुद्धबुद्धिकृन्नेयार्थ - निहतार्थाप्रतीतग्राम्य-संदिग्धावाचकत्वानि शब्द - दोषाः पदे वाक्ये च भवन्ति ॥१॥
तत्र
प्रकृतानुपयोगि निरर्थकम् ॥२॥
पदे यथा
'उत्फुल्लकमलकेसरपरागगौरद्युते मम हि गौरि । अभिवाञ्छितं प्रसिद्ध्यतु भगवति युष्मत्प्रसादेन ॥'
अत्र हि शब्दो निरर्थकः ।
पादैकदेशोऽपि पदमेव । तन्निरर्थकत्वमुदाह्रियते ।
यथा
'आदावञ्जनपुञ्जलिप्तवपुषां श्वासानिलोल्लासितप्रोत्सर्पद्विरहानलेन च ततः सन्तापितानां दृशाम् । संप्रत्येव निषेकमश्रपयसा देवस्य चेतोभुवो भल्लीनामिव पानकर्म कुरुते कामं कुरङ्गेक्षणा ॥'