________________
શ્રી અરનાથ પરમાત્માનું સ્તવન
૮૧
તે ઉપાદાનકારણ. જેમકે માટી પોતે જ ઘટ બને છે તન્તુ પોતે જ પટ બને છે. તે માટે માટી અને તન્તુ આ બન્ને ઘટ-પટ પ્રત્યે ઉપાદાનકારણ કહેવાય છે. ન્યાય-વૈશેષિક દર્શન શાસ્ત્રોમાં તેને જ સમવાયિકારણ કહેવાય છે. કારણ કે સમવાય સંબંધથી તે તે ઘટ-પટાત્મક કાર્ય તેમાં એટલે કે માટીમાં અને તન્તુમાં રહેલું છે.એમ તેઓ માને છે.
પ્રશ્ન ઃ જો ઉપાદાન કારણ પોતે જ કાર્યરૂપે પરિણામ પામતું હોય તો કારણ અને કાર્ય આ બન્ને સર્વથા એક થઈ જશે ? બન્નેમાં કોઈપણ જાતનો ભેદ રહેશે નહીં.
ઉત્તર ઃ ના, કારણ અને કાર્યમાં અપેક્ષા વિશેષથી ભેદ રહેશે જ. પૂર્વકાલમાં તેને જ કારણ કહેવાય. પછીના કાલમાં તેને જ કાર્ય કહેવાય. આમ પૂર્વાપરને આશ્રયી કારણ અને કાર્યમાં ભેદ જાણવો. કારણ અને કાર્યની વચ્ચે (૧) અભિધાન (૨) ફલ (૩) લક્ષણ (૪) સંખ્યા અને (૫) સંસ્થાન આદિને આશ્રયી ભેદ જાણવો.
(૧) કારણ કાલે માટી કહેવાય. કાર્યકાલે ઘટ કહેવાય. આમ અભિધાનથી એટલે નામથી ભેદ જાણવો. તથા (૨) કાર્ય એ કારણનું ફળ છે. અને કારણ તે કાર્યનું પૂર્વસમયવર્તી દ્રવ્ય છે. આમ પણ ભેદ છે. તથા (૩) બન્નેનાં લક્ષણો જુદા જુદા છે માટે પણ ભેદ છે. જેમ મૃદુતા (કોમળતા) એ માટીનું લક્ષણ છે અને જલાધારતા એ ઘટનું લક્ષણ છે આમ લક્ષણભેદથી પણ માટી અને ઘટ ભિન્ન ભિન્ન છે.
(૪) કારણ અનેક હોય છે અને કાર્ય એક થાય છે. માટી પાણી હવા. આકાશ આદિ કારણો મળે ત્યારે ઘટાત્મક એક કાર્ય થાય છે. આમ સંખ્યાથી પણ કાર્યકારણનો ભેદ છે. તથા (૫) સંસ્થાનથી એટલે કે આકારથી પણ કાર્ય-કારણનો ભેદ છે. માટીનો આકાર અને ઘટનો આકાર જુદો જુદો જ હોય છે. આ રીતે કાર્ય
-
