________________
શ્રી દેવચંદ્રજી કૃત ચોવીશી ભાગ : ૨
આત્મા નામનો જે પદાર્થ છે તે પોતાનું સિદ્ધ થવારૂપ કાર્ય કરે છે. એ કાર્ય કરવામાં પોતે સ્વતંત્ર છે. તથા બીજાં કારણો પણ પરતંત્રપણે ત્યાં વર્તતાં હોય છે ન વર્તતાં હોય તો કર્તા બધાને લાવે છે, પણ કર્તાને કોઇ લાવી શકતાં નથી. તેથી આત્માને સ્વતંત્ર હોવાથી કર્તા કહેવાય છે. તથા વળી સિદ્ધિ પ્રગટ થવા રૂપ કર્મકારક કર્તાથી અભિન્ન હોય છે તે માટે કરણ સંપ્રદાન વિગેરે શેષ છએ કારકો પણ કર્તાથી અભિન્ન હોય છે.
૧૨૪
તથા જ્યારે કાર્યનો કર્તા કાર્યથી ભિન્ન હોય ત્યારે સર્વે કારકો પણ ભિન્ન હોય છે. જેમ કે કુંભકાર ઘટ કરે છે. ત્યારે કુંભકાર જેમ ઘટથી ભિન્ન છે તેમ દંડચક્રાદિ નિમિત્તકારણ, ઘટના અર્થી જીવો સંપ્રદાનકારક, માટીનો પિંડ તે અપાદાનકારક અને ચાક કે પૃથ્વી તે આધારકારક આ સર્વે ઘટથી કથંચિત્ ભિન્ન હોય છે.
પરંતુ નિમિત્તકારણ તો સર્વકાર્યોમાં ભિન્ન જ હોય છે. કાર્ય પ્રગટ કરીને દૂર ખસી જવાવાળું હોય છે. જેમ કુંભકાર ઘટ બનાવીને ઘટથી દૂર રહે છે. તથા દંડચક્રાદિ સામગ્રી પણ ઘટ બનાવીને ઘટથી દૂર રહે છે તેવી જ રીતે અરિહંત પરમાત્મા પણ સાધક આત્મામાં સિદ્ધિરૂપ કાર્ય કરીને પોતે દૂર જ રહે છે. માટે અરિહંત પરમાત્મા નિમિત્તકારણ કહેવાય છે.
હવે છએ કારકનાં લક્ષણો સમજાવે છે. ત્યાં પ્રથમ કર્તા કારકનું લક્ષણ કહે છે. “કાર્ય નીપજાવવામાં જે સ્વાધીન હોય અને સર્વકા૨કો જેને આધીન હોય” તેને કર્તાકારક કહેવાય છે. ‘“સ્વતન્ત્ર તર્તા” આવું શ્રી કલિકાલસર્વજ્ઞનું વચન પ્રમાણ છે. બાકીનાં બધાં જ કારકો કર્તાને પરવશ છે કર્તા એકલો હોય તો બધાં જ કારણો લાવી શકે છે. પરંતુ બધાં જ કારણો હાજર હોય અને કર્તા હાજર ન હોય તો તે સર્વકારણ સામગ્રી કર્તાને લાવી શકતી નથી. માટે સ્વતંત્ર તે કર્તા.
