________________
શ્રી અરનાથ પરમાત્માનું સ્તવન જેનો આપણી ઇચ્છા પ્રમાણે વ્યાપાર કરાતો નથી. (૨) જે કારણ કર્તાથી ભિન્ન છે (૩) તથા કાર્ય કરવાના કાલે જેની હાજરી નિશ્ચિત છે. (૪) તથા બીજાં પણ અનેક કાર્ય કરવામાં જેની હાજરી નિશ્ચિત છે. આમ આ ચારે લક્ષણો જેમાં લાગુ પડે છે. તેને અપેક્ષા કારણ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે આગમ શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે.
(૧) તત્ત્વાર્થસૂત્રની ટીકામાં કહ્યું છે કે - “વથી પટોત્પત્તી અપેક્ષાર વ્યોમઢિ પ્રપેક્ષતે, તેના વિના તદ્ધાવાવા" અર્થ : જેમ ઘટકાર્યની ઉત્પત્તિમાં અપેક્ષા કારણ સ્વરૂપે વ્યોમાદિ જાણવાં. કારણ કે તે વ્યોમાદિ વિના ઘટ કાર્ય થતું નથી.
"निर्व्यापारमपेक्षाकारणम्" इति तत्त्वार्थवृत्तौ"
વ્યાપાર વિનાનું જે કારણ હોય છે તે અપેક્ષાકારણ છે. આમ તત્ત્વાર્થની વૃત્તિમાં કહ્યું છે. આ પ્રમાણે ચારે પ્રકારનાં કારણો સમજાવ્યાં.
આ ચારે પ્રકારના કારણોમાં જે કારણધર્મ છે. તે સ્વાભાવિક નથી. અર્થાત્ મૂલધર્મ નથી. પરંતુ કર્તા કાર્ય કરવામાં કારણનો જયારે ઉપયોગ કરે છે ત્યારે તેમાં કારણતા ધર્મ ઉત્પન્ન થાય છે. માટે ઉત્પન્નધર્મ છે. જેમ કે માટીમાં ઘટની કારણતા છે. પરંતુ કર્તા ઘટ બનાવવા માટે માટી લાવે અને તેનો ઉપયોગ ઘટ બનાવવામાં કરે ત્યારે તેમાં કારણતા ધર્મ ઉત્પન્ન થાય છે. અન્યથા દિવાલ લીંપવા માટે જ જો માટી લાવી હોય અને તે માટીમાંથી દિવાલ લીંપવાનું જ કામ કરે તો તે માટીમાં ઘટની કારણતા ધર્મ ઉત્પન્ન થતો નથી.
જેમ દંડાદિમાં અનેક પદાર્થોરૂપ કાર્ય કરવાની સત્તા છે જેમ કોઈ કર્તા દંડ હાથમાં લઈને ઘટકાર્ય બનાવે. કોઈ કર્તા દંડ દ્વારા ઘટધ્વસ પણ કરે. કોઈ કર્તા દંડ દ્વારા બીજાને મારવાનું કાર્ય પણ કરે. તથા કોઈક કર્તા દંડ દ્વારા બાળકોને ડરાવવાનું કામ પણ કરે. આ
