________________
ऐतिहासिक पृष्ठभूमी
पतञ्जलीने 'व्याकरण-महाभाष्यात' नमूद केले आहे की, मौर्य राजे संपत्तीला लालचावलेले होते आणि त्यांनी अनेक भल्याबुऱ्या मार्गांनी राजाचा खजिना भरला.
भासाच्या एकांकिकांमध्ये कौटिलीय अर्थशास्त्रातील, अनेक पारिभाषिक पदावली, संकल्पना आणि मिथके यांचा प्रचुर प्रमाणात वापर केलेला दिसतो. प्रतिज्ञायौगन्धरायण' व अविमारक' या नाटकातही भासाने, कौटिल्याने वापरलेल्या अनेक युक्त्यांचे नाटकीय घटनांमध्ये उपयोजन केलेले दिसते. भासाच्या पञ्चरात्र' आणि अभिषेक' या नाटकामधील, अर्थशास्त्रीय पदावलींचा शोध संस्कृत नाटकांच्या अभ्यासकांनी घेतलेला आहे. भासाने कौटिल्य अथवा विष्णुगुप्ताचा साक्षात् गौरव केलेला नसला, तरी कौटिलीय अर्थशास्त्राविषयीचा त्याचा अभ्यास आणि आस्था यातून दिसून येते.
कालिदासाने कौटिलीय अर्थशास्त्राचे अध्ययन केले असावे, असा अंदाज त्याच्या साहित्यातून, विशेषतः रघुवंश' या महाकाव्यातून व शाकुन्तल' या नाटकातून दिसतो. कालिदासाची शकुन्तला, दुष्यन्ताला उपरोधिकपणे म्हणते की -
परातिसन्धानमधीयते यैः विद्येव ते सन्तु किलाप्तवाचः । भर दरबारात दुष्यन्ताने शकुन्तलेला झिडकारल्यावर ती उद्गारते, “दुसऱ्यांना फसविण्याची कला ज्यांना विद्या म्हणून शिकविली जाते, त्यांच्या विश्वसनीयतेविषयी काय बोलावे ?” या उद्गारावरून स्पष्ट दिसते की, कालिदासाच्या काळात, अर्थशास्त्रातील कुटिलता व धूर्ततेविषयी एकंदर अनादराचा दृष्टिकोण तयार झाला असावा.
___ बाणभट्टाच्या कादंबरीतही कौटिलीय अर्थशास्त्रातील कुटिलनीतीचा धिक्कारच केलेला दिसतो. कादंबरीत असे उद्गार येतात की, “त्या राजाविषयी काय बोलावे, ज्याचे मंत्रीच राजाला दुसऱ्यांना फसविण्यासाठी उद्युक्त करतात.” बाणभट्टाने कथेच्या
