________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
स्वाम्यमात्यजनपददुर्गकोशदण्डमित्राणि प्रकृतयः । (अर्थशास्त्र, अध्याय ९७). साम, दान (उपप्रदान) दंड आणि भेद हे चार राजनीतीतले उपाय आहेत. शत्रुराज्यांना आणि मित्रराज्यांना हाताळताना, या चार नीतींचा यथायोग्य वापर कसा करावा, याचे स्पष्टीकरण अर्थशास्त्राच्या १३, १४ आणि ३१ व्या अध्यायात दिले आहे.
ज्ञाताधर्मकथेत श्रेणिकराजाचा पुत्र ‘अभय' हा, त्या राज्याचा मंत्री देखील होता. त्याचे वर्णन करताना म्हटले आहे की - (अभए णामं कुमारे) सामदंडभेयउवप्पयाणणीइ -- अत्थसत्थमइविसारए --- सेणियस्स रण्णो रज्जं च रटुं च कोसं च कोट्ठागारं च बलं च वाहणं च पुरं च अंतेउरं च सयमेव समुपेक्खमाणे विहरइ । (ज्ञाताधर्मकथा १.१.१५, पृ.२२, ब्यावर)
हाच परिच्छेद जवळजवळ जसाच्या तसा, ज्ञाताधर्मकथेच्या १४ व्या अध्यायात, पुनरावृत्त केलेला दिसतो. तेथे हे वर्णन तेतलिपुत्र अमात्याच्या संदर्भात येते. आपण हे यापूर्वीच पाहिले आहे की, तेतलिपुत्र अमात्याच्या व्यक्तिमत्वावर, अमात्य चाणक्याची छाया स्पष्ट जाणवते.
सप्ताङ्ग राज्याचे उल्लेख अर्धमागधी साहित्यात, अगदी क्वचित् आढळण्याचे संभाव्य कारण असे देता येईल की, भ. महावीर आणि बुद्धांच्या वेळच्या भारतात, मगध आणि त्याच्या आसपासच्या प्रदेशात, 'गणराज्य' पद्धती अस्तित्वात होती, असे समकालीन ऐतिहासिक उल्लेखांवरून दिसून येते. कदाचित् आगमांच्या अंतिम संस्करणापर्यंत, राजसत्ताक पद्धती अधिक प्रचलित झाली असावी. (८) अमात्य चाणक्य
अमात्य, मन्त्रि, सचिव आणि प्रधान ही बिरुदे अर्थशास्त्रात फार काटेकोरपणे वापरलेली दिसत नाहीत. त्यांची कार्ये, पद्धती आणि स्वरूप निश्चित केलेले दिसून येत
२३५
