________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
एक अर्थ 'नाणे' हा आहे, तसाच अजून एक अर्थ 'राज्य' असाही आहे. समवायांगाच्या १४ व्या प्रकरणात, चक्रवर्ती राजांच्या चौदा रत्नांचा उल्लेख आहे. त्यामध्ये 'काकिणी' नावाच्या मौल्यवान हिऱ्याचाही उल्लेख आहे.
उपरोक्त उल्लेखांमुळे दोन गोष्टी साध्य होतात. कौटिलीय अर्थशास्त्र आणि जैन साहित्यातील सांस्कृतिक साम्याचे दर्शन तर होतेच परंतु कौटिलीय अर्थशास्त्रात नमूद केलेल्या आणि हिंदू परंपरेत न आढळणाऱ्या अनेक गोष्टींचा खुलासा, जैन साहित्याच्या मदतीने अधिक अर्थपूर्णतेने होतो.
(क) जैन आचारसंहिता आणि अर्थशास्त्रातील समान पारिभाषिक शब्द
जैन आचारशास्त्राचे दोन मुख्य भाग आहेत. ते म्हणजे 'श्रावकाचार' आणि ‘साधुआचार’. दोहोंमध्ये आचाराचे विशिष्ट नियम आणि त्यांचे अतिचार, याची काळजीपूर्वक नोंद केलेली आहे. ज्या काळात जैनांचे हे आचारशास्त्र वृद्धिंगत होत होते, त्या काळात मगधात चाणक्यप्रणीत आचारसंहिता लागू होती. शिवाय जैन आचार्य अर्थशास्त्राचा अभ्यासही करू लागले होते. राज्यातील प्रत्येक व्यक्तीसाठी चाणक्याने घालून दिलेली नियमावली, अर्थातच जैन आचार्यांनी आपल्या द्विविध आचारसंहितेत समाविष्ट करून घेतली. प्रस्तुत मुद्यात नमुन्यादाखल अशा, साम्यदर्शक पारिभाषिक पदावलींचा परामर्श घेतला आहे. अधिक सूक्ष्मतेत शिरल्यास, ही साम्यस्थळे बऱ्याच विस्ताराने देखील नोंदविता येतील. येथे नमूद केलेली आठ-नऊ उदाहरणे केवळ नमुन्यादाखल आहेत.
(१) शासन
अर्थशास्त्राच्या ३१ व्या अध्यायात, राजाच्या लिखित आज्ञांचा, विस्ताराने
२४१
