________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
काळात, ती क्रमाने परिष्कृत होत राहिली. भाषिक दृष्ट्या पाहिले तर, जवळजवळ सर्व इंडो आर्यन भाषांमधून आणि आधुनिक काळात सर्वच भारतीय भाषांमधून ग्रंथकारांनी आपले आचारविषयक विचार व्यक्त केलेले दिसतात. ___अर्धमागधी आगमांमधील अंग, मूलसूत्र आणि छेदसूत्र या नावाने प्रसिद्ध असलेल्या ग्रंथांमध्ये, आचारविषयक विवेचन आढळते. ही सर्व सूत्रे मगधाशी संबंधित आहेत. श्रावकाचार हा प्रामुख्याने अंगग्रंथांपैकी, उपासकदशेत आढळतो. मूलसूत्र आणि छेदसूत्रात साधुआचाराचे विवेचन आहे. आवश्यकसूत्रातून दोन्ही प्रकारच्या आचाराचे मार्गदर्शन मिळते. साधू असो अथवा श्रावक, तो मुळात देशाचा प्रजाजन असल्यामुळे, संपूर्ण देशासाठी तयार केलेली आचारावली, त्याने पाळणे अनिवार्य ठरते. कौटिलीय अर्थशास्त्र हा, अनेकविध राजकीय विषयांना कवेत घेणारा बृहत्कायग्रंथ असून, त्यातील काही विशिष्ट अध्यायांमध्ये प्रजेसाठी विशिष्ट नियम, त्यांचे अतिचार आणि त्यासाठी असलेल्या शिक्षेची अर्थात् दंडविधानाची नोंद केलेली आहे.
कौटिलीय अर्थशास्त्राच्या अनेक अभ्यासकांनी, कौटिल्याच्या भिक्षुविषयक धोरणाविषयी, आपली मते व्यक्त केलेली दिसतात. वेगवेगळ्या अध्यायांमध्ये कौटिल्याने अक्षरश: शेकडो वेळा, पुढील शब्द वापरले आहेत. जसे – संन्यासी, सिद्ध, तापस, श्रोत्रिय, ब्राह्मण, परिव्राजक, भिक्षु, क्षपणक, पाषंडी, मुंडी, जटिल इत्यादि. श्रोत्रियब्राह्मण-परिव्राजकाविषयी, कौटिल्य थोडा पक्षपाती दिसला तरी, एकंदर भिक्षुवर्गावर त्याची करडी नजर दिसते. मुख्य म्हणजे कौटिल्याचीच अशी अपेक्षा दिसते की, संन्यासी असल्याचा फायदा घेऊन, या कोणालाही नियमपालनातून, कसलीही सूट मिळणार नाही. इतकेच नव्हे तर, समाजाच्या सर्व स्तरांमध्ये, यांना सहज प्रवेश असल्याने, आपल्या हेरांनी असे वेष धारण करून, समाजातील बित्तंबातमी मिळवावी, अशीही त्याची अपेक्षा दिसते. अर्थशास्त्राच्या ४ थ्या अधिकरणाचे शीर्षक, ‘कण्टकशोधन'
२५३
