________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
पुरोहितवर्ग, वेदविद्या, यज्ञकर्म, अथर्ववेद, उञ्छवृत्ती, दक्षिणा, आश्रमवासी, देवोत्सव, पितृकार्य, शांतिकर्म - या आणि अशा इतर उल्लेखांवरून स्पष्ट दिसून येते की, तो ब्राह्मणाभिमानी आहे. असा कौटिल्य ऊर्फ चाणक्य कदापिही जैन श्रावक अथवा साधू बनणे शक्य दिसत नाही. तात्पर्य काय तर, कौटिल्यावर लादलेले जैनत्व नक्कीच वरवरचे आहे.
साधु आचाराचे विवरण करणाऱ्या जैन ग्रंथांत चाणक्याविषयीच्या अनेक आख्यायिकांना स्थान देऊन, जैन आचार्यांनी त्याचे कडक शासन, नि:स्वार्थ सेवा, सर्वसमावेशक दृष्टी आणि उदात्त मरणाचा गौरव केलेला दिसतो. अर्थशास्त्राच्या १४५ व्या अध्यायात कौटिल्य म्हणतो की, 'चातुर्मासातील विशिष्ट १५ दिवस राज्यात सर्वत्र पूर्ण अहिंसेचे पालन करावे.' कौटिलीय अर्थशास्त्राच्या शेवटी परंपरेने जी चाणक्यसूत्रे उद्धृत करण्यात येतात, त्यात म्हटले आहे की, 'अहिंसालक्षणो धर्मः'.
कौटिल्याच्या ह्या वैश्विक नीतिमूल्यात्मक दृष्टीमुळेच, जैन आचार्यांना कौटिल्याच्या व्यक्तिमत्वाविषयी अखंड आकर्षण वाटले असावे हे निश्चित !
२७४
