________________
उपसंहार
बराच उदारमतवादी, धार्मिकतेच्या पलीकडे नेणारा आणि शुद्ध राजनीतीची चर्चा करणारा असा हा ग्रंथ आहे. चाणक्याचा हा उदारमतवाद नंतरच्या धर्मशास्त्रकारांना आणि विशेषत: स्मृतिकारांना फारसा पसंत पडलेला नसावा. परिणामी ज्यावेळी चाणक्याविषयीचा आदरभाव हिंदू परंपरेतून लोप पावत चालला होता, त्याच वेळी जैन साहित्यातून चाणक्याविषयीची आदरणीयता अधिकाधिक वृद्धिंगत होत होती.
ब्राह्मण परंपरेने अर्थशास्त्राचे हस्तलिखित ब्राह्मी, शारदा अथवा ग्रंथलिपीत जपण्याची दक्षता घेतली नाही. जैनांनी मात्र नवनव्या आख्यायिकांची रचना करून चाणक्याच्या अलौकिक बुद्धिमत्तेचे गुणग्रहण केले आणि ते प्राकृत आणि संस्कृत भाषांमध्ये देवनागरी लिपीत बद्ध करून ठेवले.
(१२) अर्थशास्त्राचे जैन संस्करण
दिगंबर आचार्य सोमदेवसूरींनी लिहिलेला 'नीतिवाक्यामृत' हा ग्रंथ म्हणजे जणू काही जैन परंपरेने चाणक्याच्या व्यक्तिमत्वाला आणि शास्त्रकर्तृत्वाला वाहिलेली आदरांजलीच आहे. सोमदेवाने नीतिमूल्यांवर आधारित अशी एक समान आचारसंहिता अर्थशास्त्राच्या सहाय्याने तयार केली. आजही राजनैतिक ग्रंथांच्या अभ्यासात नीतिवाक्यामृताचे स्थान अढळ आहे. आपल्या 'यशस्तिलकचम्पू' नामक ग्रंथात पारंपरिक पद्धतीने जैन श्रावकाचार नोंदविणाऱ्या सोमदेवाने, मोठ्याच धाडसाने सर्व मानवजातीसाठी म्हणून नीतिवाक्यामृतात अनेक वैश्विक मूल्ये अधोरेखित केली आहेत.
(१३) चाणक्याच्या जीवनातील विविध प्रसंग
हिंदू पुराणांमध्ये मगधाच्या राजवंशांचे वर्णन विस्ताराने येते. चाणक्याचा वृत्तांत अतिशय त्रोटक आहे. पुराणे आणि कथासरित्सागरात चाणक्याची मुख्यतः एकच कथा
२८९
