________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
आता आपण अत्यंत विवाद्य अशा ‘वृषल' आणि 'वृषली', या शब्दांचा अर्थशास्त्राच्या संदर्भात, मुद्राराक्षसाच्या संदर्भात आणि त्यांच्या प्राकृत प्रतिशब्दांच्या संदर्भात विचार करू. अर्थशास्त्राच्या १२ व्या अध्यायात, सतत फिरून हेरगिरी करणाऱ्या स्त्रियांचा विषय चालू आहे. तो म्हणतो - परिव्राजिका: --- प्रगल्भा ब्राह्मण्य: --- महामात्रकुलानि अधिगच्छेत्। एतया मुण्डा वृषल्यो व्याख्याताः।
या परिच्छेदात ब्राह्मण संन्यासिनींना, तो परिव्राजिका' असे संबोधतो. त्यांच्याकडून केल्या गेलेल्या हेरगिरीच्या अपेक्षा, तो मुंडन केलेल्या वृषलींकडूनही, समानतेने अपेक्षित करतो. कौटिल्याच्या अभ्यासकांनी 'वृषल्यः' या शब्दाचे भाषांतर, सामान्यतः नीच जातीच्या अर्थात् शूद्र स्त्रिया, असे केले आहे.
मुद्राराक्षसाच्या अभ्यासकांचे असे मत आहे की, चाणक्य जेव्हा चंद्रगुप्ताला वृषल असे संबोधतो तेव्हा, तो शब्द चंद्रगुप्ताच्या शूद्रतेविषयी आहे' – हे जे गृहीतकृत्य आहे, ते अर्थशास्त्राच्या सूक्ष्म अभ्यासाने अत्यंत अयथार्थ ठरते. कारण अर्थशास्त्रातील वृषल शब्दाचा अर्थ काही वेगळाच दिसतो. त्याने १२ व्या अध्यायात श्रमण हा शब्द, अवैदिक संप्रदायासाठी वापरला आहे. ७७ व्या अध्यायात कौटिल्य म्हणतो - शाक्य-आजीवकादीन् वृषलप्रव्रजितान् देवपितृकार्येषु भोजयतरशत्यो दण्डः।
येथे 'वृषल' हा शब्द अशा भिक्षुवर्गासाठी योजला आहे की, जे बौद्ध, आजीवक व जैनसंघाचे आहेत. यातील भिखूची जी यादी आहे, ती अवैदिकांची आहे हे खास. अर्थात् अवैदिक संप्रदायातील काही लोक, शूद्रांमधून आले असल्याची शक्यता आहे परंतु सर्वांनाच शूद्र असे म्हणून वृषल शब्दाचा अर्थच शूद्र आहे असे म्हणणे योग्य नाही.
प्राकृत-शब्द-महार्णवातील बुसि (वृषि, वृषिन्) तसेच वुसी (वृषी), या शब्दांवर
२५१
