________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
असे आहे. त्यात गुन्हेगारांचा कसून शोध आणि त्यांना ठोठावलेल्या कडक शिक्षांचे वर्णन येते. (१) जैन श्रावकाचार आणि कौटिलीय अर्थशास्त्र
अर्थशास्त्राच्या चौथ्या अधिकरणातील, ७८ व्या अध्यायापासून ९० व्या अध्यायापर्यंतच्या भागाचे, काळजीपूर्वक वाचन केले की, जैन अभ्यासकाला हे कळून चुकते की, जैन श्रावकाचाराशी ह्याचे अतिशय निकटचे नाते आहे. जैन श्रावकाचार मुख्यतः व्रते आणि त्यांचे अतिचार, यांच्या रूपाने मांडलेला आहे. आश्चर्याची आणि आनंदाची गोष्ट अशी की, कौटिल्याच्या ९० व्या अध्यायाचे नाव ‘अतिचारदण्ड' असेच आहे.
श्रावकाकडून अशी अपेक्षा केली जाते की, त्याने पाच अणुव्रतांचे कसोशीने पालन करावे. प्रत्येक अणुव्रताच्या पाच-पाच अतिचारांच्या रूपाने, त्यातील मर्यादा स्पष्ट केलेल्या दिसतात. महाव्रतांपेक्षा असलेला भेद व्यक्त करण्यासाठी, अणुव्रतांच्या मागे स्थूल हा शब्द लावलेला दिसतो. कारण श्रावकाच्या व्यावहारिक मर्यादा लक्षात घेता, व्रतांचे पालन त्याला स्थूलतेने करणेच शक्य आहे. अणुव्रतांच्या विवेचनानंतर सांगितलेली, तीन गुणव्रते आणि चार शिक्षाव्रते, त्याला श्रावकधर्मात स्थिर करण्यासाठी उपयुक्त ठरतात. ही सात व्रते मुख्यत: धार्मिक आणि आध्यात्मिक दिसतात. पहिली पाच अणुव्रते मात्र नीतिमूल्यात्मक असून, ती जात-पात-धर्म-देश यांच्या सीमा ओलांडून, सर्व मानवप्राण्यांना आदर्शभूत ठरणारी अशी आहेत. या पाच अणुव्रतांपैकी सुद्धा 'परिग्रहपरिमाण' हे व्रत, बऱ्याच प्रमाणात व्यक्तीच्या आर्थिक आणि सामाजिक परिस्थितीवर अवलंबून आहे. त्यामुळे, अपरिग्रह किती प्रमाणात करायचा ?', याचे सर्वांसाठी सामान्यीकरण करता येत नाही. एकूण काय तर, पहिली चार अणुव्रते खऱ्या
२५४
