________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
पुरावे या संदर्भात येतो.
__ जैन साहित्यातही व्यवहार शब्द, वरील तीनही अर्थाने वापरण्यात आला असला तरी, एका विशिष्ट अर्थामध्ये, तो आपला वेगळेपणा दाखवितो. पहिल्या भद्रबाहूंनी कौटिल्याला प्राय: समकालीन असलेल्या काळात, मुनिआचाराची जी संहिता शब्दबद्ध केली, त्यास ‘छेदसूत्रे' असे म्हणतात. त्यातील तीन सूत्रे अतिशय सुप्रसिद्ध आहेत. ती म्हणजे – कल्प, निशीथ आणि व्वयहार. व्यवहार हे भिक्षु-भिक्षुणींच्या वर्तनांचे कायदे, मर्यादा, मर्यादाभंग आणि प्रायश्चित्ते नोंदविणारे शास्त्र आहे. व्यवहारभाष्याच्या विशिष्ट अशा तीन गाथांवर नजर टाकली असता, आपल्या असे लक्षात येते की, त्यातील पहिली गाथा, चाणक्याशी संबंधित आहे; दुसरी गाथा चाणक्याच्या कडक शासनाचा निर्देश करते; तर तिसऱ्या गाथेत चाणक्याच्या उदात्त स्वेच्छामरणाचा उल्लेख आहे (व्यवहारसूत्र १.९१ ; १.१३२ ; १०.५९२). जैन आचारसंहितेचा कौटिलीय अर्थशास्त्राशी असलेला निकटचा संबंध, व्यवहारभाष्यातील या गाथांवरून स्पष्ट दिसून
येतो.
(४) पाषण्ड (पाखण्ड)
पाषण्ड आणि पाषण्डिन् हे दोन शब्द अर्थशास्त्राच्या जवळ-जवळ दहा अध्यायात वारंवार वापरलेले दिसतात. वैदिक नसलेल्या सर्व संप्रदायांना आणि उपसंप्रदायांना उद्देशून, कौटिल्याने हे शब्द वापरले आहेत. शाक्य (बौद्ध) आजीवक आणि जैन या सर्वांना तो पाषण्डी' म्हणतो. पाषण्डी गृहस्थांना आणि साधूंना दिलेली वर्तणूक, एकंदर कडकच दिसते. तापसवर्गावर, चाणक्य सतत करडी नजर ठेवून आहे. श्रोत्रिय (वैदिक) ब्राह्मणांबद्दल, तो थोडासा मृदू आहे तर अवैदिक तापसांबाबत त्याचे धोरण कडक आहे.
२४४
