________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
नाही. एक मात्र खरे की, अमात्याचे स्थान राजाच्या लगेचच पाठोपाठ येते. अर्थशास्त्राच्या 'अमात्योत्पत्ति' नावाच्या आठव्या अध्यायात, अमात्यांची कार्ये विस्ताराने दिली आहेत. अर्थशास्त्राच्या नवव्या अध्यायात, मंत्री आणि पुरोहित यांची कार्ये विशद करीत असताना, कौटिल्याने त्यांचा प्रारंभ मात्र, अमात्यांच्या गुणांनी केला आहे. दहाव्या अध्यायात अमात्यांच्या राजनिष्ठेच्या परीक्षेचे, अतिशय कठीण निकष नोंदविले आहेत. चाणक्याने अमात्यांना दिलेले हे महत्त्व लक्षात घेऊनच, बहुधा जैनांनी ‘अमात्य चाणक्य', ही पदावली स्वीकारलेली दिसते. अनेक प्राकृत आख्यायिकांचा प्रारंभच मुळी, ‘पाडलिपुत्ते चंदगुत्तो राया । अमच्चो चाणक्को ।' अशा प्रकारे झालेला दिसतो. जैन साहित्यात चाणक्याला ‘मंत्री' अगर ‘सचिव', असे संबोधण्याचे प्रसंग फारच क्वचित् दिसतात. (९) भौगोलिक प्रदेश आणि राज्ये
मगधात लिहिल्या गेलेल्या साहित्यात, कौटिलीय अर्थशास्त्राचे स्थान अग्रगण्य आहे. जैनांचा प्राचीन इतिहास, मगध प्रदेश आणि अर्धमागधी भाषेशी संबंधित आहे. साहजिकच विविध राजकीय प्रदेशांची नावे आणि राज्ये याबाबत, कौटिलीय अर्थशास्त्र आणि अर्धमागधी साहित्यात निकटचे साम्य आढळते.
अनुयोगद्वार या ग्रंथात ‘स्कन्ध' या संकल्पनेची दहा पर्यायी नावे दिली आहेत. (अनुयोगद्वार सूत्र ५८, पृ.५५, ब्यावर). त्यातील पहिलेच पर्यायी नाव 'गण' असे आहे. भारतीय विद्यांचे अभ्यासक असे म्हणतात की, गण हा शब्द प्राचीन भारतातील गणराज्यांचा द्योतक असून लिच्छवी, वज्जी, मल्ल इ. अनेक गणराज्ये त्यावेळी अस्तित्वात
२३६
