________________ कथाबाह्य संदर्भ हे संदर्भ विखुरलेल्या स्वरूपात असल्यामुळे कालक्रमानुसार घेतले आहेत. (1) आर्य-रक्षितकृत अनुयोगद्वार हा रूढ मान्यतेनुसार अर्धमागधी आगमग्रंथ असला तरी अभ्यासकांनी त्याची भाषा ‘आर्ष प्राकृत' किंवा 'प्राचीन जैन महाराष्ट्री' मानली आहे. आर्य-रक्षितांचा काळ इसवी सनाचे पहिले-दुसरे शतक असा मान्य केलेला आहे. अनुयोगद्वाराच्या 49 व्या सूत्रात म्हटले आहे की - ‘से किं तं लोइयं भावसुयं ? जं इमं अण्णाणिएहिं मिच्छादिट्ठीहिं सच्छंदबुद्धि - मइविगप्पियं / तं जहा - भारहं रामायणं हंभीमासुरुक्कं कोडिल्लयं --- चत्तारि य वेदा संगोवंगा।' प्रस्तुत सूत्रात, पाच प्रकारच्या ज्ञानांपैकी श्रुतज्ञानाची चर्चा चालू आहे. त्यापैकी लौकिक भावश्रुत' म्हणजे काय ? हे समजावून सांगताना म्हटले आहे की, “ह्या अज्ञानी मिथ्यादृष्टींनी स्वच्छंद बुद्धीने जे मतिविकल्पित प्रगट केले आहे ते सर्व लौकिक भावश्रुत होय. जसे - भारत, रामायण, हंभीमासुरुक्क (?), कौटिल्यक (कौटिल्याचे अर्थशास्त्र) --- तसेच अंगउपांगसहित चार वेद (ऋक् - यजु - साम - अथर्व).” प्रथमदर्शनी असे वाटते की, आर्य-रक्षितांनी तत्कालीन अभ्यासक्रमातील ग्रंथांची जी संपूर्ण यादी येथे प्रस्तुत केली आहे तिचा समावेश श्रुतज्ञानात केला असला तरी, तो तुच्छता व अनादराचा भाव दर्शवितो. परंतु जेव्हा आपण व्यवहारनय आणि निश्चयनयाच्या अंगाने विचार करतो तेव्हा असे दिसते की, द्वादशांगी गणिपिटकांच्या तुलनेने आर्य-रक्षितांनी रामायण, महाभारत, कौटिल्यक, दर्शने, बहात्तर कला आणि अंगउपांगासहित वेदांना दुय्यम मानले असले तरी व्यवहारनयानुसार याला लौकिक शास्त्रांचा दर्जा देण्यात आला आहे. अशा 132
