________________ कथाबाह्य संदर्भ इसवी सनाच्या चौथ्या-पाचव्या शतकातील असून, शीर्षकानुसार तो धार्मिक उपदेशाने भरलेला आहे. जैन परंपरेत चाणक्याची निंदा करणारे जे अतिशय अल्प उल्लेख आहेत त्यापैकी हा अतिशय महत्त्वाचा उल्लेख आहे. उपदेशमालेच्या 150 व्या द्वारगाथेत चंद्रगुप्तगुरूचा' अर्थात् चाणक्याचा निर्देश केला आहे. या गाथेची थोडी पार्श्वभूमी लक्षात घेणे आवश्यक आहे. विषय असा चालू आहे की, 'माणसाने खुद्द स्वत:च्या मुलावरही विश्वास ठेवू नये'. त्यासाठी आधी राजा श्रेणिक (बिंबिसार) आणि कूणिक (अजातशत्रू) यांचे उदाहरण दिले आहे. कूणिकाने आपल्या पित्यास तुरुंगात टाकले आणि अखेरीस श्रेणिकाला मृत्यूला कवटाळावे लागले- असा इतिहास जैन नोंदवितात. फसवणुकीने केलेल्या घाताचे उदाहरण म्हणून धर्मदासगणि पुढे म्हणतात - लुद्धा सकज्जतुरिआ, सुहिणोऽवि विसंवयंति कयकज्जा / जह चंदगुत्तगुरुणा, पव्वयओ घाइओ राया / / याचा भावार्थ असा की, “स्वत:ची कार्यसिद्धी येनकेनप्रकारेण करणारे लोभी लोक एकदा आपले काम साधले की स्वकीयांच्या सुद्धा विरोधात जायला मागेपुढे पाहात नाहीत. आता हेच पाहा ना ! त्या चंद्रगुप्ताच्या गुरूने अर्थात् चाणक्याने राज्यप्राप्तीसाठी मदत करणाऱ्या पर्वतकाचा केवढा मोठा घात घडवून आणला !' उपदेशमाला ग्रंथावर इसवी सनाच्या बाराव्या शतकात रत्नप्रभसूरींनी टीका लिहिलेली आहे. धर्मदासगणींच्या निंदाव्यंजक उल्लेखांचा आधार घेऊन टीकाकाराने एकूण 182 गाथांमध्ये चाणक्याचे संपूर्ण चरित्र रंगविले आहे. मूळ लेखकाची भावना लक्षात घेऊन रत्नप्रभाने त्यात चाणक्याचा धूर्त, मायावी आणि कुटिल स्वभाव निदर्शनास आणला आहे. तसे उद्गारही वारंवार काढले आहेत. त्या संपूर्ण चरित्राचा परामर्श आपण पुढे 138
