________________ कथाबाह्य संदर्भ निघाला. बिंदुसाराला अडवून, चुकीबद्दल पश्चात्ताप व्यक्त करून, सुबंधु पूजेची थाळी घेऊन स्वत:च चाणक्याजवळ गेला. त्या स्थानाला आग लावून, त्याने त्या समाधी अवस्थेत चाणक्याला जाळले. व्रतस्थ असल्यामुळे चाणक्य अविचल राहिला. त्याने देवगती प्राप्त केली. हेमचंद्राने हा वृत्तांत जवळजवळ 25 श्लोकांत वर्णन केला आहे. त्यानंतरच्या 13 श्लोकांत सुबंधूचे उर्वरित चरित्र वर्णिले आहे. निशीथचूर्णीत आणि उत्तरवर्ती चाणक्यकथांमध्ये हा वृत्तांत प्रायः असाच्या असा आला आहे. निशीथचूर्णीचा संदर्भ मात्र किंचित वेगळा आहे. “साधूने ‘सचित्त गंध' घेऊ नये” - हा नियम सांगण्यासाठी चूर्णीकार वरील संपूर्ण कथा उद्धृत करतो. (18) चाणक्याच्या मृत्यूचे अत्यंत उदात्त वर्णन हे सर्व श्वेतांबर संदर्भाचे वैशिष्ट्य आहे. कोणी त्यास ‘अनशन' म्हटले आहे. कोणी ‘इंगिनीमरण' म्हटले आहे तर कोणी ‘प्रायोपगमनाचा' उल्लेख केला आहे. चाणक्याच्या मृत्यूसंबंधीची कथा हरिषेणाने थोड्या वेगळ्या प्रकारे रंगविली आहे. नंदपक्षपाती असलेला सुबंधू चाणक्याच्या शब्दाखातर चंद्रगुप्ताचा मंत्री होऊ शकेल, असे हरिषेण मानीत नाही. शिवाय त्याच्या मते, ही सगळी घटना पाटलिपुत्राच्या आसपास घडतच नाही. चाणक्य-चंद्रगुप्ताचा कारभार चालू होताच, आपल्याला धोका आहे हे जाणून, सुबंधु तेथून पलायन करतो. दक्षिणेत जाऊन, क्रौंचपुराच्या राजाचा सचिव बनतो. चाणक्याच्या हालचालींवर मात्र लक्ष ठेवून असतो. मुनिदीक्षा धारण केलेला चाणक्य जेव्हा विहार करीत क्रौंचपुरास येतो तेव्हा आणि त्याचे पूजन करण्याच्या निमित्ताने सुबंधु त्या सर्व मुनींच्या वसतिस्थानाला आग लावून देतो. ते सर्व मुनी आणि 180
