________________ कथाबाह्य संदर्भ ऋणनिर्देश केलेला नाही. सोमदेव आरंभीच म्हणतो की, नीतिशास्त्र आणि अर्थशास्त्र शिकण्याचा मुख्य उद्देश ‘जितेंद्रियता' प्राप्त करणे हा आहे. चाणक्यही अर्थशास्त्रात वारंवार जितेंद्रियतेचा उल्लेख करतो. मंत्रिसमुद्देशातील तिसऱ्या सूत्रात सोमदेव म्हणतो, 'श्रेष्ठ व्यक्तीने स्थापन केलेला दगड सुद्धा देवत्वास पोहोचतो मग माणसाबद्दल काय म्हणायचे?' हे विवेचन केल्याबरोबर सोमदेवाला चाणक्य आणि चंद्रगुप्ताची आठवण येते. तो लिहितो, 'तथा चानुश्रूयते विष्णुगुप्तानुग्रहादनधिकृतोऽपि किल चन्द्रगुप्तः साम्राज्यपदमवाप / ' (नीतिवाक्यामृत 10.3-4) या सूत्रातील अनुश्रूयते' हा शब्द अतिशय बोलका आहे. या शब्दावरून त्याला असे सूचित करावयाचे आहे की, चाणक्य आणि चन्द्रगुप्ताविषयीच्या अनेक आख्यायिका आणि दंतकथा समाजात प्रचलित आहेत. ही गोष्ट खरीच आहे की, सोमदेवाच्या काळापर्यंत श्वेतांबर जैनांनी त्यापैकी अनेक दंतकथा प्राकृतमध्ये लिहिलेल्या होत्या. नीतिवाक्यामृताचा टीकाकार चाणक्याविषयीची अधिक माहिती देतो. त्याने आवर्जून म्हटले आहे की, विष्णुगुप्त आणि चाणक्य या दोन ‘एकच व्यक्ती' होत. नीतिवाक्यामृतातील दहाव्या समुद्देशातील चौथ्या सूत्राच्या संदर्भात टीकाकार एक श्लोक उद्धृत करतो. त्यात त्याने चंद्रगुप्ताला उद्देशून हीन वृहल' असे म्हटले आहे. यातील ‘वृहल' शब्द शूद्रतासूचक असून, तो शब्द मुद्राराक्षसात अनेकदा वापरला आहे. टीकाकाराच्या मते, चन्द्रगुप्त हा 'मौरिककुलोत्पन्न' असून, 'मौरिक' ही एक हीन जाती आहे. तेराव्या समुद्देशात सोमदेव लिहितो, 'श्रूयते हि किल चाणक्यस्तीक्ष्णदूतप्रयोगेणैकं 195
